Fianarana Momba ny Soratra Ara-tsindrimandry sy ny Tantara Momba Azy
Fianarana Faha-3 — Fametrahana Ireo Fisehoan-javatra eo Amin’ny Fandehan’ny Fotoana
Ny fanisana ny fotoana tamin’ny andron’ny Baiboly sy fandinihana momba ny fandaharan-taonan’ireo fisehoan-javatra niavaka tao amin’ny Soratra Hebreo sy Grika.
1. a) Inona no mampiseho fa mpanamarika fotoana araka ny marina i Jehovah? b) Fandrosoana inona no natao teo amin’ny fahatakarana ny fandaharan-taonan’ny Baiboly?
TAMIN’NY fanomezana an’i Daniela ny fahitana momba “ny mpanjakan’ny avaratra” sy “ny mpanjakan’ny atsimo”, indraindray ilay anjelin’i Jehovah dia nampiasa ny fitenenana hoe “ny fotoana voatondro”. (Dan. 11:6, 27, 29, 35, NW ). Misy andininy maro hafa koa mampiseho fa mpanamarika fotoana araka ny marina i Jehovah, izay manatanteraka ara-potoana tsara ireo fikasany. (Lioka 21:24; 1 Tes. 5:1, 2). Ao amin’ny Teniny, ny Baiboly, izy dia nanome “mpitari-dalana” maro izay manampy antsika hamaritra ireo zava-nitranga lehibe eo amin’ny fandehan’ny fotoana. Fandrosoana be dia be no natao tamin’ny fahatakarana ny fandaharan-taonan’ny Baiboly. Manome fanazavana momba ireo zava-manahirana samihafa ny fikarohana ataon’ireo arkeology sy ny hafa, ka manome fahafahana antsika hamaritra ny fotoan’ireo fisehoan-javatra fototra ao amin’ny firaketana an-tsoratra ao amin’ny Baiboly. — Ohab. 4:18.
2. Manomeza ohatra iray mikasika ny fanisana amin’ny isa filazana filaharana.
2 Isa filazana filaharana sy isa tsotra. Tao amin’ny fianarana teo aloha (fehintsoratra faha-24 sy faha-25), dia nianatra isika fa misy fahasamihafana eo amin’ny isa tsotra sy ny isa filazana filaharana. Tokony hotadidina ao an-tsaina izany rehefa mametraka ireo fe-potoana ao amin’ny Baiboly mifanaraka amin’ny fomba fanomezana daty maoderina isika. Ohatra, ao amin’ny firesahana ny amin’ny “taona fahafito amby telo-polo taorian’ny namaboana an’i Joiakina, mpanjakan’ny Joda”, ny teny hoe “fahafito amby telo-polo” dia isa filazana filaharana. Izy io dia mampiseho 36 taona feno ampiana andro, herinandro, na volana vitsivitsy (na firy na firy ny fotoana lasa nanomboka tamin’ny faran’ny taona faha-36). — Jer. 52:31.
3. a) Firaketana an-tsoratry ny Fanjakana inona avy no manampy antsika amin’ny famantarana ireo daty ao amin’ny Baiboly? b) Inona no natao hoe taona nanjakana, ary inona no natao hoe taona nandraisana fahefana?
3 Ireo taona nanjakana sy nandraisana fahefana. Ny Baiboly dia manisy firesahana momba ireo firaketana an-tsoratry ny Fanjakan’ny Joda sy ny Isiraely, ary koa ny amin’ny raharaham-panjakan’i Babylona sy i Persia. Ao amin’ireo fanjakana efatra rehetra ireo, ny fandaharan-taonam-panjakana dia isaina amin’ny fomba marina mifanaraka amin’ny fanapahan’ireo mpanjaka, ary izany fomba fanisana izany ihany no nampiasaina tao amin’ny Baiboly. Matetika aoka izany ny Baiboly no manome ny anaran’ilay tahirin-kevitra voatonona, toy ny hoe “ny bokin’ny tantaran’i Solomona”. (1 Mpanj. 11:41). Ny fotoana nanjakan’ny mpanjaka iray dia nahafaoka tapany tamin’ny taona nandraisana fahefana, izay narahin’ny isa fenon’ireo taona nanjakana. Ireo taona nanjakana dia ireo taona ofisialy tamin’ny naha-mpanjaka ary tamin’ny ankapobeny dia nisaina nanomboka tamin’ny Nisana ka hatramin’ny Nisana, na nanomboka tamin’ny lohataona ka hatramin’ny lohataona. Rehefa nandimby teo amin’ny seza fiandrianana ny mpanjaka iray, ireo volana anelanelana mandra-pahatongan’ny volana Nisana tamin’ny lohataona nanaraka dia noresahina ho ny taona nandraisany fahefana, ka nandritra izany izy dia nameno ny fotoana fanapahan’ilay nodimbasany. Kanefa dia nisaina ho nanomboka tamin’ny 1 Nisana nanaraka, ny fotoana ofisialy nanjakan’ny tenany.
4. Asehoy ny fomba azo anisana ny fandaharan-taonan’ny Baiboly araka ny taona nanjakana.
4 Ohatra, toa nanomboka nanjaka talohan’ny Nisana 1037 al.f.i. i Solomona, fony mbola velona i Davida. Fotoana fohy taorian’izay, dia maty i Davida. (1 Mpanj. 1:39, 40; 2:10). Kanefa, ny taona farany nanjakan’i Davida dia nitohy hatramin’ny lohataonan’ny taona 1037 al.f.i., izay mbola nisaina ho tapany tamin’ny fitondrany naharitra 40 taona. Ny ampahan-taona, nanomboka tamin’ny fiandohan’ny fotoana nanjakan’i Solomona ka hatramin’ny lohataonan’ny taona 1037 al.f.i., dia noresahina ho ny taona nandraisan’i Solomona fahefana, ary tsy azo nisaina ho taona nanjakany izy io, noho izy mbola namita ny fotoana nitondran’ny rainy. Noho izany, ny taona feno voalohany nanjakan’i Solomona dia tsy nanomboka raha tsy tamin’ny Nisana 1037 al.f.i. (1 Mpanj. 2:12). Tamin’ny farany, dia 40 taona feno nanjakana no tafiditra tamin’ny fitondran’i Solomona tamin’ny naha-mpanjaka azy. (1 Mpanj. 11:42). Amin’ny fampisarahana ireo taona nanjakana sy ireo taona nandraisana fahefana toy izany, dia azo atao ny mamaritra amin’ny fomba marina ny fandaharan-taonan’ny Baiboly.a
FANISANA MIVERINA HATRANY AMIN’NY FAMORONANA AN’I ADAMA
5. Ahoana no amantarana ny datin’ny famerenana tamin’ny laoniny ny fanompoam-pivavahana tamin’i Jehovah tao Jerosalema?
5 Fanombohana avy amin’ilay daty fototra. Ny daty fototra amin’ny fanisana miverina hatrany amin’ny famoronana an’i Adama dia tamin’ny 539 al.f.i., tamin’ny fanjeran’i Kyrosy ny fanapahan’ny tarana-mpanjaka babyloniana.b Namoaka ny didiny fanafahana ny Jiosy i Kyrosy nandritra ny taona voalohany nanjakany, talohan’ny lohataonan’ny taona 537 al.f.i. Mitantara ny Ezra 3:1 fa ireo zanak’Isiraely dia tafaverina tany Jerosalema tamin’ny Tisry, volana fahafito, izay mifanandrify amin’ny tapaky ny volana Septambra sy Oktobra. Koa ny fararanon’ny taona 537 al.f.i. dia isaina ho ny datin’ny famerenana tamin’ny laoniny ny fanompoam-pivavahana tamin’i Jehovah tao Jerosalema.
6. a) Fe-potoana nambara mialoha inona no tapitra tamin’ny fararanon’ny taona 537 al.f.i.? b) Oviana no tsy maintsy ho nanomboka izany fe-potoana izany, ary ahoana no anohanan’ny zava-misy izany?
6 Izany famerenana tamin’ny laoniny ny fanompoam-pivavahana tamin’i Jehovah, tamin’ny fararanon’ny taona 537 al.f.i., izany dia nanamarika ny faran’ny fe-potoana ara-paminaniana iray. Fe-potoana inona moa izany? Izy io dia ny “fito-polo taona” izay ‘hahafoana sy ho lao’ ny Tany Nampanantenaina, ka nilazan’i Jehovah koa hoe: “Rehefa tapitra ny fito-polo taona ny amin’i Babylona, dia hamangy anareo Aho, fa hotanterahiko aminareo ny teniko tsara, ka hampodiko ho amin’ity tany ity hianareo.” (Jer. 25:11, 12; 29:10). I Daniela, izay nahafantatra tsara io faminaniana io, dia nanao zavatra nifanaraka tamin’izany rehefa nihantomotra ny faran’ireo “fito-polo taona”. (Dan. 9:1-3). Tsy maintsy ho nanomboka tamin’ny fararanon’ny taona 607 al.f.i. àry ireo “fito-polo taona” izay nifarana tamin’ny fararanon’ny taona 537 al.f.i. Manaporofo izany ny zava-misy. Ny Jeremia toko faha-52 dia milazalaza ireo fisehoan-javatra nanan-tantara tamin’ny fanaovana fahirano an’i Jerosalema sy ny fitsofohan’ny Babyloniana ary ny famaboana an’i Zedekia Mpanjaka tamin’ny 607 al.f.i. Avy eo, araka ny voalazan’ny andininy faha-12, “tamin’ny andro fahafolo tamin’ny volana fahadimy”, izany hoe ny andro fahafolon’ny volana Aba (mifanandrify amin’ny tapaky ny volana Jolay sy Aogositra), dia nandoro ny tempoly sy ny tanàna ireo Babyloniana. Kanefa, mbola tsy izay ny daty fiaingana ho an’ireo “fito-polo taona”. Mbola nisy soritry ny fiandrianana jiosy ihany, dia ny tenan’i Gedalia, izay notendren’ny mpanjakan’ny Babylona ho governoran’ireo tanàna kely jiosy sisa tavela. “Tamin’ny volana fahafito”, dia nisy namono i Gedalia sy ny sasany hafa, hany ka nandositra nankany Egypta ireo Jiosy sisa tavela noho ny tahotra. Tamin’izay ihany, nanomboka tamin’ny 1 Oktobra 607 al.f.i. tany ho any, vao ‘foana mandra-pahatapitry ny fito-polo taona’ ny tany tamin’ny heviny feno. — 2 Mpanj. 25:22-26; 2 Tant. 36:20, 21.
7. a) Ahoana no azo anisana miverina ireo taona hatrany amin’ny fizaran’ny fanjakana taorian’ny nahafatesan’i Solomona? b) Fanohanana inona no omen’ny faminanian’i Ezekiela?
7 Nanomboka tamin’ny 607 al.f.i. ka hatramin’ny 997 al.f.i. Ny fanisana miverina an’io fe-potoana io, nanomboka tamin’ny fianjeran’i Jerosalema ka hatramin’ny fotoan’ny fizaran’ny fanjakana taorian’ny nahafatesan’i Solomona, dia mampiseho zava-manahirana maro. Kanefa, ny fampitahana ireo fotoana nanjakan’ireo mpanjakan’ny Isiraely sy ny Joda araka izay voarakitra an-tsoratra ao amin’ny Mpanjaka Voalohany sy Faharoa dia mampiseho fa mahafaoka 390 taona io fe-potoana io. Ny faminaniana ao amin’ny Ezekiela 4:1-13 dia porofo mahery fa io no tarehimarika marina. Asehon’io faminaniana io fa izy io dia manondro ny fotoana hanaovana fahirano an’i Jerosalema sy hitondran’ireo firenena ireo mponina ao aminy ho babo, zavatra izay nitranga tamin’ny 607 al.f.i. Koa ireo 40 taona noresahina ny amin’ny Joda dia nifarana tamin’ny fahafoanan’i Jerosalema. Ireo 390 taona noresahina ny amin’ny Isiraely dia tsy nifarana rehefa noringanina i Samaria, satria efa nitranga ela be izany fony naminany i Ezekiela, ary ilay faminaniana dia milaza amin’ny fomba hentitra fa manondro ny fanaovana fahirano sy ny fandringanana an’i Jerosalema, izy io. Noho izany, dia nifarana tamin’ny 607 al.f.i. koa ny “fahotan’ny taranak’Isiraely”. Amin’ny fanisana miverina avy amin’io daty io, dia mahita isika fa ny fe-potoan’ny 390 taona dia nanomboka tamin’ny 997 al.f.i. Tamin’io taona io, taorian’ny nahafatesan’i Solomona, i Jeroboama dia nisaraka tamin’ny ankohonan’i Davida ary “nampiala ny Isiraely tsy hanaraka an’i Jehovah ka nampanota azy indrindra”. — 2 Mpanj. 17:21.
8. a) Ahoana no anisana miverina ireo taona hatramin’ny Fifindrana Rodobe? b) Fiovana inona no misy fiantraikany eo amin’ny fandaharan-taonan’ny Baiboly momba io fotoana io?
8 Nanomboka tamin’ny 997 al.f.i. ka hatramin’ny 1513 al.f.i. Koa satria nifarana tamin’ny lohataonan’ny taona 997 al.f.i. ny farany tamin’ireo 40 taona feno nanjakan’i Solomona, izany dia midika fa tsy maintsy ho nanomboka tamin’ny lohataonan’ny taona 1037 al.f.i. ny taona voalohany nanjakany. (1 Mpanj. 11:42). Ny firaketana an-tsoratra ao amin’ny Baiboly, ao amin’ny 1 Mpanjaka 6:1, dia milaza fa nanomboka nanorina ny tranon’i Jehovah tao Jerosalema i Solomona tamin’ny volana faharoa tamin’ny taona fahefatra nanjakany. Izany dia midika fa efa lasa ny telo taona sy iray volana feno tamin’ny fotoana nanjakany, ka izany dia mitondra antsika ho amin’ny Aprily-May 1034 al.f.i. ho ny fanombohan’ny fanorenana ny tempoly. Kanefa, io andininy io ihany dia milaza fa io taona io koa no “taona fahavalo-polo amby efa-jato taorian’ny nialan’ny Zanak’Isiraely tamin’ny tany Egypta”. Eto indray, dia isa filazana filaharana ny faha-480, ka mampiseho 479 taona feno. Noho izany, ny 479 ampiana 1034 dia manome ny daty 1513 al.f.i. ho ny taona nivoahan’ny Isiraely avy tany Egypta. Ny fehintsoratra faha-19 amin’ny Fianarana Faha-2 dia manazava fa, nanomboka tamin’ny taona 1513 al.f.i., ny Abiba (Nisana) dia tokony hisaina ho “voaloham-bolana amin’ny taona” ho an’ny Isiraely. (Eks. 12:2). Hazavaina ao koa fa talohan’izay, dia narahina ny taona nanomboka tamin’ny fararano, tamin’ny volana Tisry. Manazava toy izao ny The New Schaff-Herzog Encyclopedia of Religious Knowledge, 1957, Boky faha-12, pejy faha-474: “Miorina amin’ilay taona nanomboka tamin’ny lohataona ny fanisana ireo taona nanjakan’ireo mpanjaka, ary mifanitsy amin’ny fomba fanisa babyloniana izay nanao toy izany koa.” Na oviana na oviana no nanomboka nampiharina tamin’ny fe-potoana tao amin’ny Baiboly ilay fanovana ny fanombohan’ny taona amin’ny fararano ho lasa amin’ny fanombohan’ny taona amin’ny lohataona, izany dia nidika ho fanalana na fanampiana enim-bolana tamin’ny fanisana ny fotoana.
9. a) Ahoana no anisana miverina ny firaketana an-tsoratra hatramin’ny fotoana nanombohan’ny fanekena abrahamika ho nanan-kery? b) Ahoana no anisana ny 215 taona voalohany tamin’io fe-potoana io? d) Firy taona moa i Abrahama rehefa nita an’i Eofrata nankany Kanana?
9 Nanomboka tamin’ny 1513 al.f.i. ka hatramin’ny 1943 al.f.i. Ao amin’ny Eksodosy 12:40, 41, i Mosesy dia nirakitra an-tsoratra fa “ny andro nitoeran’ny Zanak’Isiraely tany Egypta dia telo-polo amby efa-jato taona”. Avy amin’io fitenenana eo ambony io, dia miharihary fa tsy tany Egypta avokoa akory izany ‘fitoerana’ rehetra izany. Io fe-potoana io dia manomboka amin’ny fitan’i Abrahama an’i Eofrata hankany Kanana, ka tamin’izay fotoana izay no nanomboka nanan-kery ny fanekena nifanaovan’i Jehovah tamin’i Abrahama. Ireo 215 taona voalohany tamin’izany ‘fitoerana’ izany dia tany Kanana, ary nisy fe-potoana mitovy amin’izany lany tany Egypta, mandra-pahatongan’ny Isiraely ho nahaleo tena tanteraka tamin’ny fifehezana egyptiana sy ny fiankinana taminy, tamin’ny 1513 al.f.i.c Ny fanamarihana ambany pejy ao amin’ny Fandikan-tenin’Izao Tontolo Izao Vaovao ao amin’ny Eksodosy 12:40 dia mampiseho fa ny Septante grika, izay miorina amin’ny soratra hebreo tranainy kokoa noho ny Masoretika, dia manampy ireo teny hoe “ary tany amin’ny tany Kanana”, aorian’ny teny hoe “Egypta”. Ny Pentateuque samaritana dia manao toy izany koa. Ny Galatiana 3:17, izay miresaka koa ny amin’ny 430 taona, dia manamarina fa io fe-potoana io dia nanomboka tamin’ny fanaovana ny fanekena abrahamika ho nanan-kery, tamin’ny fotoana nitan’i Abrahama an’i Eofrata hankany Kanana. Izany àry dia tamin’ny 1943 al.f.i., rehefa 75 taona i Abrahama. — Gen. 12:4.
10. Porofo hafa inona no manohana ny fandaharan-taona tamin’ny andron’i Abrahama?
10 Indro, fanaporofoan-kevitra hafa manohana io fanisana eo ambony io: Ao amin’ny Asan’ny Apostoly 7:6 dia resahina fa nampahorina 400 taona ny taranak’i Abrahama. Koa satria i Jehovah nanaisotra ny fampahorian’i Egypta tamin’ny 1513 al.f.i., dia tsy maintsy ho tamin’ny 1913 al.f.i. ny fanombohan’ny fampahoriana. Izany dia dimy taona taorian’ny nahaterahan’i Isaka ary mifanandrify amin’ny ‘fihomehezan’i’ Isimaela an’i Isaka tamin’ny fotoana nanotazana azy. — Gen. 15:13; 21:8, 9.
11. Ahoana no itondran’ny fandaharam-potoana ao amin’ny Baiboly antsika miverina amin’ny datin’ny Safodrano?
11 Nanomboka tamin’ny 1943 al.f.i ka hatramin’ny 2370 al.f.i. Hitantsika fa 75 taona i Abrahama fony izy niditra tao Kanana tamin’ny 1943 al.f.i. Azo atao àry izao ny manome daty ny fandehan’ny fotoana lavitra kokoa any aoriana, hatrany amin’ny andron’i Noa. Atao izany amin’ny fampiasana ny fe-potoana omena antsika ao amin’ny Genesisy 11:10 ka hatramin’ny 12:4. Io fanisana io, izay manome tontaly 427 taona, dia atao toy izao manaraka izao:
Manomboka amin’ny Safodrano ka
hatramin’ny nahaterahan’i Arpaksada 2 taona
Avy eo, hatramin’ny nahaterahan’i Sela 35 “
Hatramin’ny nahaterahan’i Ebera 30 “
Hatramin’ny nahaterahan’i Palega 34 “
Hatramin’ny nahaterahan’i Reo 30 “
Hatramin’ny nahaterahan’i Seroga 32 “
Hatramin’ny nahaterahan’i Nahora 30 “
Hatramin’ny nahaterahan’i Tera 29 “
Hatramin’ny nahafatesan’i Tera, fony
75 taona i Abrahama 205 “
Tontaliny 427 taona
Ny fanampiana 427 taona ny 1943 al.f.i. dia mitondra antsika ho amin’ny 2370 al.f.i. Noho izany, ny fandaharam-potoana ao amin’ny Baiboly dia mampiseho fa ny Safodrano tamin’ny andron’i Noa dia nanomboka tamin’ny 2370 al.f.i.
12. Inona ilay fotoana isaina miverina hatramin’ny famoronana an’i Adama?
12 Nanomboka tamin’ny 2370 al.f.i. ka hatramin’ny 4026 al.f.i. Amin’ny fihemorana mbola lavitra kokoa eo amin’ny fandehan’ny fotoana, dia mahita isika fa ny Baiboly dia manome daty ny fe-potoana nanomboka tamin’ny Safodrano ka hatramin’ny famoronana an’i Adama. Izany dia faritana amin’ny alalan’ny Genesisy 5:3-29 sy ny 7:6, 11. Voafintina eto ambany ny fanisana ny fotoana:
Nanomboka tamin’ny famoronana
an’i Adama ka hatramin’ny
nahaterahan’i Seta 130 taona
Avy eo, hatramin’ny nahaterahan’i Enosy 105 “
Hatramin’ny nahaterahan’i Kenana 90 “
Hatramin’ny nahaterahan’i Mahalalila 70 “
Hatramin’ny nahaterahan’i Jareda 65 “
Hatramin’ny nahaterahan’i Enoka 162 “
Hatramin’ny nahaterahan’i Metosela 65 “
Hatramin’ny nahaterahan’i Lameka 187 “
Hatramin’ny nahaterahan’i Noa 182 “
Hatramin’ny Safodrano 600 “
Tontaliny 1 656 taona
Amin’ny fanampiana 1 656 taona ny 2370 al.f.i., daty hitantsika teo aloha, isika dia tonga eo amin’ny 4026 al.f.i., izay namoronana an’i Adama, angamba tamin’ny fararano, satria tamin’ny fararano no nanombohan’ny taona tamin’ny ankabeazan’ireo kalandrie fahiny.
13. a) Hafiriana àry no nisian’ny tantaran’ny olombelona teto amin’itỳ tany itỳ? b) Nahoana izany no tsy mifanandrify amin’ny halavan’ny andro fitsaharan’i Jehovah?
13 Inona no dikan’izany amin’izao andro izao? Ny fanontana voalohany amin’itỳ boky itỳ, navoaka tamin’ny 1963, dia nilaza hoe: “Moa àry ve izany midika fa tamin’ny 1963 isika dia nandroso 5 988 taona tao amin’ny ‘andro’ izay ‘nitsaharan’i Jehovah tamin’ny asany rehetra’? (Gen. 2:3). Tsia, satria ny famoronana an’i Adama dia tsy mifanandrify amin’ny fanombohan’ny andro fitsaharan’i Jehovah. Nanaraka ny famoronana an’i Adama, ary mbola tao anatin’ny andro famoronana fahenina, dia toa nanamboatra zavaboary biby sy voro-manidina fanampiny i Jehovah. Ankoatra izany, dia nasainy nanome anarana ho an’ireo biby i Adama, zavatra izay nitaky fotoana sasany, ary namorona an’i Eva i Jehovah. (Gen. 2:18-22; jereo koa ny NW, Fanont. 1953, f.a.p. eo amin’ny and. faha-19.) Na manao ahoana na manao ahoana fotoana lasa teo anelanelan’ny famoronana an’i Adama sy ny faran’ny ‘andro fahenina’, izany dia tsy maintsy esorina amin’ny 5 988 taona mba hahazoana ny halavam-potoana marina nanomboka tamin’ny fiandohan’ny ‘andro fahafito’ ka hatramin’ny [1963]. Tsy tsara ny hampiasana ny fandaharan-taonan’ny Baiboly mba hanaovana tombantombana momba ireo daty izay mbola ho avy eo amin’ny fandehan’ny fotoana. — Matio 24:36.”d
14. Nahoana no tsara kokoa ny fitantaran’ny Baiboly momba ny fiandohan’ny olombelona noho ireo petrakevitra sy tsangan-kevitr’olona?
14 Ahoana ny amin’ireo filazana ara-tsiansa fa hoe ny olona dia teto an-tany hatramin’ny ana hetsiny na an-tapitrisany taona maro mihitsy aza? Tsy misy na dia iray amin’izy ireny aza azo hamarinina amin’ny alalan’ny firaketana an-tsoratra avy tamin’izany fotoana taloha izany, toy ny azo anamarinina ireo fisehoan-javatra ao amin’ny Baiboly. Ireo daty foromporonin’ny saina omena ny “olona nisy talohan’ny tantara voasoratra” dia miorina amin’ny fiheverana izay tsy azo porofoina. Raha ny marina, dia tsy tonga afa-tsy hatrany amin’ny an’arivony taona vitsivitsy any aoriana ny tantara tsy ara-pivavahana azo itokiana, sy ny fandaharan-taonany. Niharan’ny fiovana sy ny fisondrotry ny vohony imbetsaka ny tany, tahaka ny Safodrano naneran-tany tamin’ny andron’i Noa, izay nanakorontana mafy ireo sosom-bato sy antontana fôsily, ka mahatonga izay fanambarana siantifika rehetra momba ireo daty talohan’ny Safodrano ho fanombantombanana be ihany.e Mifanohitra amin’ireo petrakevitra sy tsangan-kevitr’olona mifanipaka rehetra, ny Baiboly dia mitaky ny hiasan’ny saina amin’ny alalan’ny fitantarany mazava sy mirindra momba ny fiandohan’olombelona, ary koa amin’ny alalan’ny tantara raketiny miorina amin’ny porofo noraisiny tamim-pitandremana momba ny vahoaka voafidin’i Jehovah.
15. Amin’ny ahoana no tokony hisy vokany eo amintsika ny fianarana Baiboly?
15 Ny fianarana ny Baiboly sy ny fandinihana ireo asan’i Jehovah Andriamanitra, ilay Mpanamarika Fotoana Lehibe, dia tokony hampahatsiaro antsika fa tena tsinontsinona isika. Kely tokoa ny olona mety maty raha oharina amin’ilay Andriamanitra tsitoha, izay voalaza amin’ny fomba tsotra ao amin’ny Soratra Masina toy izao ny asa famoronany mahatahotra, nataony efa an’arivony taona maro tsy tambo isaina lasa izay: “Tamin’ny voalohany Andriamanitra nahary ny lanitra sy ny tany.” — Gen. 1:1.
NY FANDALOVAN’I JESOSY TETO AN-TANY
16. a) Ahoana no filaharan’ny nanoratana ireo Filazantsara efatra? b) Ahoana no ahafahantsika manome daty ny fanombohan’ny fanompoan’i Jesosy? d) Inona no filaharana arahin’ireo fisehoan-javatra ao amin’ny Filazantsara samy hafa, ary inona no tokony homarihina momba ny fitantaran’i Jaona?
16 Ireo fitantarana ara-tsindrimandry efatra momba ny fiainan’i Jesosy teto an-tany dia toa nosoratana araka izao filaharana izao: Matio (41 am.f.i. tany ho any), Lioka (56-58 am.f.i. tany ho any), Marka (60-65 am.f.i. tany ho any) ary Jaona (98 am.f.i. tany ho any). Araka ny nohazavaina tao amin’ny toko teo aloha, amin’ny fampiasana ny fanazavana ao amin’ny Lioka 3:1-3 sy ny daty 14 am.f.i. ho ny fanombohan’ny fotoana nanjakan’i Tiberio Kaisara, dia tonga eo amin’ny 29 am.f.i. isika ho ny daty nanombohan’ny fanompoana nahavariana nataon’i Jesosy teto an-tany. Na dia tsy manaraka filaharana araka ny fandehan’ny fotoana foana aza ireo fisehoan-javatra ao amin’ny Matio, amin’ny ankamaroan’ireo toe-javatra, ireo boky telo hafa dia toa mampiseho ny tena filaharan’ireo zava-nitranga nanan-tantara. Voafintina eo amin’ilay tabilao miaraka amin’itỳ fianarana itỳ izany. Homarihina fa ny fitantaran’i Jaona, izay nosoratana maherin’ny 30 taona taorian’ny faran’ireo telo hafa, dia mameno ireo banga lehibe ao amin’ny tantara izay tsy voalazan’ireo hafa. Mendrika homarihina indrindra ny toa firesahan’i Jaona momba ireo Paska efatra tamin’ny fanompoan’i Jesosy teto an-tany, izay manamarina fa naharitra telo taona sy tapany ny fanompoany, ka nifarana tamin’ny 33 am.f.i.f — Jaona 2:13; 5:1; 6:4; 12:1; sy 13:1.
17. Porofo hafa inona no manohana ny datin’ny nahafatesan’i Jesosy?
17 Ny nahafatesan’i Jesosy tamin’ny 33 am.f.i. dia hamarinin’ny porofo hafa koa. Araka ny Lalàn’i Mosesy, dia Sabata manokana mandrakariva ny 15 Nisana na oviana na oviana ny andro nahatongavany. Raha nifanandrify tamin’ny Sabata tsotra izy io, dia nanjary fantatra tamin’ny hoe Sabata “lehibe” ilay andro, ary ny Jaona 19:31 dia mampiseho fa nisy Sabata toy izany nanaraka ny andro nahafatesan’i Jesosy. Noho izany dia andro zoma izy io. Ary tsy tamin’ny 31 na 32 akory ny faha-14 Nisana no andro zoma, fa tamin’ny 33 am.f.i. ihany. Noho izany, dia tsy maintsy ho tamin’ny 14 Nisana 33 am.f.i. no maty i Jesosy.g
18. a) Inona no nolazain’ny faminanian’i Daniela momba ny 69 “herinandro”? b) Araka ny voalazan’i Nehemia, oviana no nanomboka io fe-potoana io? d) Ahoana no ahatongavantsika amin’ny datin’ny fiandohan’ny fotoana nanjakan’i Artaksersesy?
18 Ny “herinandro” faha-70, 29-36 am.f.i. Misy lafin-javatra mifandray amin’ny fotoana momba ny fanompoan’i Jesosy koa voafaoka ao amin’ny Daniela 9:24-27, izay nanambara mialoha ny fandehan’ny 69 herinandro taona (483 taona) “hatramin’ny hivoahan’ny didy hanavaozana sy hanamboarana an’i Jerosalema ka hatramin’i Mesia Andriana”. Araka ny Nehemia 2:1-8, io teny io dia nivoaka “tamin’ny taona faharoa-polo nanjakan’i Artaksersesy”, mpanjakan’i Persia. Oviana moa i Artaksersesy no nanomboka ny fotoana nanjakany? Maty tamin’ny tapany farany tamin’ny taona 475 al.f.i. i Ksersesy, rainy izay nodimbasany. Araka izany, ny taona nandraisan’i Artaksersesy fahefana dia nanomboka tamin’ny 475 al.f.i., ary izany dia tohanan’ny porofo mahery avy amin’ny loharanon-kevitra grika sy persiana ary babyloniana. Ohatra, ilay mpanoratra tantara grika atao hoe Thucydide (izay nahazo laza noho ny filazany araka ny marina) dia nanoratra momba ny fandosiran’i Thémistocle, mpitondra fanjakana grika, nankany Persia, fony “niakatra vao haingana teo amin’ny seza fiandrianana” i Artaksersesy. I Diodore avy tany Sicile, mpanoratra tantara grika hafa tamin’ny taonjato voalohany al.f.i., dia manampy antsika hanorina ny daty nahafatesan’i Thémistocle ho tamin’ny 471/470 al.f.i. Taorian’ny nandosirany ny taniny, dia nangata-dalana tamin’i Artaksersesy i Thémistocle mba hianatra ny fiteny persiana nandritra ny herintaona, talohan’ny hisehoany teo anatrehany, ary notanterahiny izany. Noho izany, ny nipetrahan’i Thémistocle tany Persia dia tsy maintsy ho tamin’ny 472 al.f.i. fara fahelany, ary azo atao tsara ny milaza fa ny 473 al.f.i. no taona nahatongavany. Tamin’izay fotoana izay, dia “niakatra vao haingana teo amin’ny seza fiandrianana” i Artaksersesy.h
19. a) Amin’ny fanisana manomboka amin’ny “taona faharoa-polo nanjakan’i Artaksersesy”, ahoana no amantarantsika ny datin’ny fisehoan’i Mesia? b) Ahoana no nahatanterahan’ny faminaniana momba ny 70 “herinandro” nanomboka tamin’io daty io?
19 Araka izany, ny “taona faharoa-polo nanjakan’i Artaksersesy” dia ho ny 455 al.f.i. Amin’ny fanisana 483 taona (ireo 69 “herinandro”) avy amin’io daty io, ary amin’ny fitadidiana fa tsy nisy taona zero tamin’ny fiampitana ho amin’ny Fanisan-taona Iraisana, dia tonga amin’ny 29 am.f.i., fisehoan’ny “Mesia Andriana” isika. I Jesosy dia tonga ny Mesia rehefa natao batisa sy nohosorana tamin’ny fanahy masina, tamin’ny fararanon’io taona io. Ilay faminaniana dia mampiseho koa fa ‘hampitsahatra ny fanatitra alatsa-dra sy ny fanatitra hafa hatramin’ny antsasaky ny herinandro [fahafitopolo] izy’. Izany dia nitranga rehefa tsy nanan-kery intsony ireo sorona jiosy tandindona, noho ny nanateran’i Jesosy ny tenany ho sorona. ‘Ny antsasany’ tamin’io ‘herinandro’ taona io dia mitondra antsika telo taona sy tapany hatreo amin’ny lohataonan’ny taona 33 am.f.i., rehefa novonoina ho faty i Jesosy. Kanefa, “hanorina fanekena ho herinandro amin’ny maro izy” mandritra ny herinandro faha-70 manontolo. Izany dia mampiseho fa nitohy ny fiheverana manokana nasehon’i Jehovah tamin’ireo Jiosy nandritra ny fito taona, nanomboka tamin’ny 29 am.f.i. ka hatramin’ny 36 am.f.i. Tamin’izay ihany vao nosokafana ho an’ireo Jentilisa tsy voafora ny lalana hahatongavany ho Isiraelita ara-panahy, araka ny nasehon’ny fiovam-pinoan’i Kornelio tamin’ny 36 am.f.i.i — Asa. 10:30-33, 44-48; 11:1.
FANISANA IREO TAONA TAMIN’NY ANDRON’NY APOSTOLY
20. Ahoana no ifandraisan’ny tantara tsy ara-pivavahana sy ny firaketana an-tsoratra ao amin’ny Baiboly amin’ny filazana ny fotoana nahafatesan’i Heroda sy ireo fisehoan-javatra talohan’izay?
20 Teo anelanelan’ny 33 am.f.i. sy 49 am.f.i. Ny taona 44 am.f.i. dia azo ekena ho taona ilaina ho an’io fe-potoana io. Araka ny nolazain’i Josèphe (Jewish Antiquities, XIX, 351 [viii, 2]), dia nanjaka nandritra ny telo taona i Heroda Agripa I taorian’ny nandraisan’ny Emperora Klaodio avy tany Roma fahefana (tamin’ny 41 am.f.i.). Asehon’ny porofo ara-tantara fa io Heroda io dia maty tamin’ny 44 am.f.i.j Amin’ny fijerena ny firaketana an-tsoratra ao amin’ny Baiboly izao, dia mahita isika fa taloha kelin’ny nahafatesan’i Heroda indrindra no naminany i Agabo “voatsindrin’ny fanahy” mikasika ny fiavian’ny mosary lehibe iray. Mahita koa isika fa tamin’izay no novonoina tamin’ny sabatra ny apostoly Jakoba, ary koa fa nampidirina tao an-tranomaizina i Petera (tamin’ny fotoan’ny Paska) sady nafahana tamin’ny fomba mahagaga. Azo lazaina fa ny datin’ireo fisehoan-javatra rehetra ireo dia ny 44 am.f.i. — Asa. 11:27, 28; 12:1-11, 20-23.
21. Miorina amin’ny fototra inona no azontsika anomezana ny tokony ho datin’ny dia misioneran’i Paoly voalohany?
21 Ilay mosary nambara mialoha dia tonga tamin’ny 46 am.f.i. tany ho any. Tsy maintsy ho tamin’io fotoana io àry i Paoly sy i Barnabasy no “niverina avy tany Jerosalema, rehefa vita ny fanompoany”. (Asa. 12:25). Rehefa niverina tany Antiokia tany Syria izy ireo, dia natokan’ny fanahy masina mba hanao ny dia misionera voalohany, izay nahafaoka an’i Kyprosy sy ireo tanàna ary zara-tany maro tany Azia Minora.k Niitatra nanomboka tamin’ny lohataonan’ny taona 47 am.f.i. ka hatramin’ny fararanon’ny taona 48 am.f.i. angamba izany, ka nandaniana ririnina iray tao Azia Minora. Toa nandany ny ririnina nanaraka tany Antiokia tany Syria indray i Paoly, ary izany dia mitondra antsika ho amin’ny lohataonan’ny taona 49 am.f.i. — Asa. 13:1–14:28.
22. Ahoana no azo anomezana ny datin’ireo fitsidihana an’i Jerosalema indroa nataon’i Paoly resahina ao amin’ny Galatiana toko 1 sy faha-2?
22 Ny firaketana an-tsoratra ao amin’ny Galatiana toko 1 sy 2 dia toa mifamatotra amin’io fandaharan-taona io. Eo i Paoly dia miresaka ny amin’ny nanaovany fitsidihana manokana roa hafa an’i Jerosalema, taorian’ny niovany finoana, ka ny voalohany “rehefa afaka telo taona” ary ny faharoa, “nony afaka efatra ambin’ny folo taona”. (Gal. 1:17, 18; 2:1). Raha raisina ho filazana filaharana ireo fe-potoana roa ireo, araka ny fomba fanisana tamin’izay fotoana izay, ary raha nitranga tany am-piandohan’ny andron’ireo apostoly ny fiovan’i Paoly, araka ny toa asehon’ilay firaketana an-tsoratra, dia azontsika heverina fa tamin’ny 34-36 am.f.i. ireo 3 taona ary tamin’ny 36-49 am.f.i. ireo 14 taona.
23. Porofo inona no toa manondro fa ny Galatiana toko faha-2 sy ny Asan’ny Apostoly toko faha-15 dia samy manisy firesahana momba ny fitsidihan’i Paoly an’i Jerosalema tamin’ny 49 am.f.i.?
23 Ny fitsidihan’i Paoly faharoa an’i Jerosalema resahina ao amin’ny Galatiana dia toa nahakasika ilay raharaha niadian-kevitra momba ny famorana, satria na dia i Titosy, izay niaraka tamin’i Paoly, aza dia voalaza fa tsy voatery noforana. Raha mifanandrify amin’ilay fitsidihana natao mba hahazoana ny fitsipika momba ny famorana voalazalaza ao amin’ny Asan’ny Apostoly 15:1-35 izany, ny taona 49 am.f.i. àry dia mifanentana tsara amin’ny taona teo anelanelan’ny dia misioneran’i Paoly voalohany sy faharoa. Ankoatra izany, araka ny Galatiana 2:1-10, i Paoly dia nampiasa io tarehin-javatra io mba hanambarana teo anatrehan’ny “manan-daza” tao amin’ny kongregasionan’i Jerosalema ny vaovao tsara izay notoriny, ‘fandrao ho nihazakazaka foana izy’. Araka ny fandrindran-kevitra fa nanao izany izy rehefa nanao tatitra tamin’izy ireo taorian’ny diany misionera voalohany mihitsy. Nanao izany fitsidihana tany Jerosalema izany i Paoly “araka ny fanambarana”.
24. Nandritra ny taona inona avy no nanaovan’i Paoly ny diany misionera faharoa, ary nahoana no tsy isalasalana fa tsy tonga tany Korinto izy, raha tsy tamin’ny faran’ny taona 50 am.f.i.?
24 Ny dia misionera faharoa nataon’i Paoly, 49-52 am.f.i. tany ho any. Taorian’ny fiverenany avy tany Jerosalema, dia nandany fotoana tany Antiokia tany Syria i Paoly; noho izany, dia tsy maintsy ho efa nanomboka ela ny fahavaratry ny taona 49 am.f.i. tamin’izy niala tao mba hanao ny diany faharoa. (Asa. 15:35, 36). Itỳ faharoa itỳ dia niitatra kokoa noho ilay voalohany ary nitaky ny handaniany ny ririnina tany Azia Minora. Tamin’ny lohataonan’ny taona 50 am.f.i. angamba no namaliany ny antson’ilay Makedoniana sy nitany nankany Eoropa. Avy eo, dia nitory sy nandamina kongregasiona vaovao tany Filipy, Tesalonika, Beria ary Atena izy. Izany dia nitondra azy nankany Korinto, tany amin’ny faritanin’i Akaia, tamin’ny fararanon’ny taona 50 am.f.i., taorian’ny nanaovany dia tokony ho 2 090 kilaometatra, ka an-tongotra ny ankabeazany. (Asa. 16:9, 11, 12; 17:1, 2, 10, 11, 15, 16; 18:1). Araka ny Asan’ny Apostoly 18:11, i Paoly dia nitoetra 18 volana tao, ka izany dia mitondra antsika ho any am-piandohan’ny taona 52 am.f.i. Rehefa nifarana ny ririnina, dia afaka niondrana an-tsambo nankany Kaisaria, nandalo tao Efesosy, i Paoly. Taorian’ny niakarany hiarahaba ny kongregasiona, tao Jerosalema angamba, dia niverina tao amin’ny toerana niaingany sy nodiany tany Antiokia tany Syria izy, angamba tamin’ny fararanon’ny taona 52 am.f.i.l — Asa. 18:12-22.
25. a) Ahoana no anohanan’ny arkeolojia fa tamin’ny 50 am.f.i. ka hatramin’ny 52 am.f.i. ny fitsidihan’i Paoly voalohany an’i Korinto? b) Ahoana no anamarinan’ny ‘naha-vao avy tany Italia’ an’i Akoila sy i Prisila, izany?
25 Ny fahitan-javatra arkeolojika iray dia manohana fa ny 50 am.f.i. ka hatramin’ny 52 am.f.i. no daty nitsidihan’i Paoly voalohany an’i Korinto. Izy io dia tapatapa-tsoratra voasokitra, valin-teny an-tsoratra nataon’ny Emperora Klaodio Kaisara ho an’ireo Delfiana tany Grisia, izay mirakitra ireo teny hoe “[Lucius Ju]nius, Gallio [Galio], (...) proconsul”. Ireo mpanoratra tantara dia miara-manaiky amin’ny ankapobeny fa ny isa 26, izay hita koa ao amin’ilay soratra, dia manisy firesahana momba ny nihobiana an’i Klaodio ho emperora fanin-26. Ireo soratra hafa dia mampiseho fa nambara ho emperora fanim-27 i Klaodio talohan’ny 1 Aogositra 52 am.f.i. Ny faharetan’ny fitondran’ny proconsul dia herintaona, nanomboka tamin’ny fiandohan’ny fahavaratra. Araka izany, ny taona naha-proconsul tany Akaia an’i Galio dia toa nanomboka tamin’ny fahavaratry ny taona 51 am.f.i. ka hatramin’ny fahavaratry ny taona 52 am.f.i. “Fa raha Galio no governora [“proconsul”, NW ] tany Akaia dia niray tetika hisambotra an’i Paoly ny Jiosy, ary nitondra azy nankeo amin’ny fitsarana”. Taorian’ny nanafahan’i Galio an’i Paoly madiodio, dia nitoetra “andro maromaro ihany” ilay apostoly, ary avy eo dia niondrana an-tsambo nankany Syria. (Asa. 18:11, 12, 17, 18). Izany rehetra izany dia toa manamarina fa ny lohataonan’ny taona 52 am.f.i. no nifaranan’ny nivahinian’i Paoly 18 volana tao Korinto. Ny fanamariham-potoana hafa iray dia hita ao amin’ny filazana fa tamin’ny fahatongavany tany Korinto, i Paoly dia “nahita Jiosy anankiray atao hoe Akoila, izay teraka tany Ponto, vao avy tany Italia, ary Prisila vadiny (fa Klaodio efa nandidy ny Jiosy rehetra hiala tany Roma)”. (Asa. 18:2). Araka ny nolazain’i Paulus Orosius, mpanoratra tantara tany am-piandohan’ny taonjato fahadimy, izany didy fandroahana izany dia navoaka tamin’ny taona fahasivy nanjakan’i Klaodio, izany hoe, tamin’ny 49 am.f.i., na tany am-piandohan’ny taona 50 am.f.i. Araka izany, i Akoila sy i Prisila dia nety ho tonga tao Korinto fotoana fohy talohan’ny fararanon’io taona io, ka izany dia namela ny fivahinian’i Paoly tao nanomboka tamin’ny fararanon’ny taona 50 am.f.i. ka hatramin’ny lohataonan’ny taona 52 am.f.i.a
26. Daty inona avy no manamarika ny dingana nisesy tamin’ny dia misioneran’i Paoly fahatelo?
26 Ny dia misionera fahatelo nataon’i Paoly, 52-56 am.f.i. tany ho any. Taorian’ny fotoana “elaela” tany Antiokia tany Syria, dia nandeha nankany Azia Minora indray i Paoly, ary azo inoana fa tonga tany Efesosy izy tamin’ny ririnin’ny 52-53 am.f.i. (Asa. 18:23; 19:1). Nandany “telo volana” ary avy eo “roa taona” nampianarana tao Efesosy i Paoly, ary taorian’izay dia niala nankany Makedonia izy. (Asa. 19:8-10). Tatỳ aoriana izy dia nampahatsiaro an’ireo mpiandraikitra avy tany Efesosy fa nanompo teo amin’izy ireo ‘telo taona nipaka’ izy, nefa tena mety ho isa noboriborina izy io. (Asa. 20:31). Toa nandao an’i Efesosy i Paoly taorian’ny ‘andro Pentekosta’ tany am-piandohan’ny taona 55 am.f.i., ka nanao dia hatrany Korinto, any Grisia, mihitsy ary tonga ara-potoana mba handany telo volana tamin’ny ririnina tao. Avy eo izy dia niverina nankany avaratra hatrany Filipy tamin’ny fotoan’ny Paska tamin’ny 56 am.f.i. Niainga avy teo izy dia niondrana an-tsambo nandalo an’i Troasy sy i Mileto nankany Kaisaria ary nanao dia niakatra nankany Jerosalema, ka tonga tao tamin’ny Pentekosta taona 56 am.f.i.b — 1 Kor. 16:5-8; Asa. 20:1-3, 6, 15, 16; 21:8, 15-17.
27. Inona avy ny fotoan’ireo fisehoan-javatra hatramin’ny faran’ny figadran’i Paoly voalohany tany Roma?
27 Ireo taona famaranana, 56-100 am.f.i. Fotoana fohy taorian’ny nahatongavany tao Jerosalema dia nosamborina i Paoly. Nentina nankany Kaisaria izy ary nijanona tao am-ponja nandritra ny roa taona tao, mandra-pisolon’i Festosy an’i Feliksa tamin’ny naha-governora. (Asa. 21:33; 23:23-35; 24:27). Ny datin’ny fahatongavan’i Festosy sy ny fiaingan’i Paoly nanaraka izany ho any Roma dia toa tamin’ny 58 am.f.i.c Taorian’ny fahavakian-tsambo nanjo an’i Paoly sy ny fandaniany ny ririnina tao Melita, dia vita ilay dia tamin’ny 59 am.f.i. tany ho any, ary ilay firaketana an-tsoratra dia mampiseho fa nitoetra tao an-tranomaizina tany Roma izy, ka nitory sy nampianatra, nandritra ny fe-potoana naharitra roa taona, na mandra-pahatongan’ny 61 am.f.i. tany ho any. — Asa. 27:1; 28:1, 11, 16, 30, 31.
28. Daty inona avy no azo omena araka ny fandrindran-kevitra ho an’ny fisehoan-javatra namarana ny fiainan’i Paoly?
28 Raha tsy mitondra antsika afa-tsy hatreo ihany ny firaketana an-tsoratra ara-tantara ao amin’ny Asan’ny Apostoly, dia misy fanambarana maro mampiseho fa nafahana i Paoly ary nanohy ny asany misionera, ka nanao dia nankany Kreta sy Grisia ary Makedonia. Tsy fantatra na tonga hatrany Espaina izy na tsia. Azo inoana fa maty maritiora teo am-pelatanan’i Néron i Paoly, fotoana fohy taorian’ny nanaovana azy an-tranomaizina farany tany Roma tamin’ny 65 am.f.i. tany ho any. Ny tantara tsy ara-pivavahana dia manome ny Jolay 64 am.f.i. ho ny datin’ny doro tanàna lehibe tao Roma, narahin’ny fipoahan’ny fanenjehana nampiharin’i Néron tamin’ny Kristiana. Ny fanaovana an-tranomaizina an’i Paoly tamin’ny ‘gadra’ sy ny famonoana azy ho faty nanaraka izany dia nifanaraka tsara, araka ny fandrindran-kevitra, tamin’io fe-potoana io. — 2 Tim. 1:16; 4:6, 7.
29. Oviana no nifarana ny andro apostolika, ary niaraka tamin’ny fanoratana ireo boky ao amin’ny Baiboly inona avy?
29 Ireo boky dimin’ny apostoly Jaona dia nosoratana tamin’ny faran’ny fotoam-panenjehana nampiharin’ny Emperora Domitien. Voalaza fa nanao zavatra tahaka ny olona adala izy nandritra ireo telo taona farany nanjakany, izay nahafaoka ny fe-potoan’ny 81 am.f.i. ka hatramin’ny 96 am.f.i. Fony i Jaona natao sesitany tao amin’ny nosy Patmo no nanoratany ny Apokalypsy, tamin’ny 96 am.f.i. tany ho any.d Nanaraka izany ny fanoratany ny Filazantsarany sy ireo taratasiny telo avy tany Efesosy na ny manodidina, taorian’ny fanafahana azy, ary maty tamin’ny taona 100 am.f.i. tany ho any io farany tamin’ireo apostoly io.
30. Inona no soa entin’itỳ fianarana ny fandaharan-taonan’ny Baiboly itỳ?
30 Hita araka izany fa, amin’ny alalan’ny fampitahana ireo fisehoan-javatra ao amin’ny tantara tsy ara-pivavahana sy ny fandaharan-taona mbamin’ny faminaniana ao amin’ny Baiboly, dia ampiana isika mba hametraka ireo fisehoan-javatra ao amin’ny Baiboly amin’ny fomba mazava kokoa eo amin’ny fandehan’ny fotoana. Ny firindran’ny fandaharan-taonan’ny Baiboly dia mampitombo ny fatokiantsika ny Soratra Masina ho ny Tenin’Andriamanitra.
[Fanamarihana ambany pejy]
a Mety hanampy ny fijerena ny Auxiliaire pour une meilleure intelligence de la Bible, pejy 281-295, amin’ny fianarana itỳ toko itỳ.
b Fianarana Faha-2, fehintsoratra 28, 29.
c Nanomboka tamin’ny nitan’i Abrahama an’i Eofrata ka hatramin’ny nahaterahan’i Isaka dia nisy 25 taona; avy eo, hatramin’ny nahaterahan’i Jakoba, dia nisy 60 taona; 130 taona i Jakoba rehefa nidina nankany Egypta izy. — Gen. 12:4; 21:5; 25:26; 47:9.
d Tamin’ny 1990, dia tsy maintsy nesorina tamin’ny 6 015 taona io fotoana lasa io.
e Réveillez-vous!, 22 Septambra 1986, pejy 17-27; 8 Aogositra 1972, pejy 5-20.
f Auxiliaire pour une meilleure intelligence de la Bible, pejy 806.
g Ny Tilikambo Fiambenana, 1 Febroary 1977, pejy 86-87; The Watchtower, 1959, pejy 489-492.
h Insight on the Scriptures, Boky 2, pejy 614-616.
i Auxiliaire pour une meilleure intelligence de la Bible, pejy 1412-1415.
j The New Encyclopædia Britannica, 1987, Boky 5, pejy 880.
k Insight on the Sriptures, Boky 2, pejy 747.
l Insight on the Scriptures, Boky 2, pejy 747.
a Auxiliaire pour une meilleure intelligence de la Bible, pejy 307, 573.
b Insight on the Scriptures, Boky 2, pejy 747.
c Analytical Concordance to the Bible nataon’i Young, pejy 342, eo ambanin’ny hoe “Festus” (Festosy).
d Notes on the Book of Revelation, 1852, nataon’i Albert Barnes, pejy xxix, xxx.
IREO FISEHOAN-JAVATRA LEHIBE INDRINDRA TEO AMIN’NY FIAINAN’I JESOSY TETO AN-TANY — Ireo Filazantsara Efatra Nalahatra Araka ny Fandehan’ny fotoana
Fanafohezana: tr. ho an’ny “taorian’ny”; t.h.a. ho an’ny “tany ho any”.
Fotoana Toerana Fisehoan-javatra
Mandra-pahatongan’ny Fanompoan’i Jesosy
3 al.f.i. Jerosalema, Nambara mialoha tamin’i Zakaria
tempoly ny fahaterahan’i Jaona Mpanao Batisa
2 al.f.i. Nazareta; Nambara mialoha tamin’i Maria,
t.h.a. Jodia izay nitsidika an’i Elizabeta
ny fahaterahan’i Jesosy
2 al.f.i. Tany Fahaterahan’i Jaona Mpanao Batisa;
havoanan’i tatỳ aoriana, ny fiainany tany an’efitra
Joda Lioka 1:57-80
2 al.f.i., Betlehema Fahaterahan’i Jesosy (ny Teny, izay
1 Okt. t.h.a. tamin’ny alalany no nahariana ny zavatra
hafa rehetra) taranak’i Abrahama sy
i Davida Matio 1:1-25 Lioka 2:1-7
Akaikin’i Anjely nanambara vaovao tsara (NW );
Betlehema mpiandry ondry nitsidika ny zazakely
Betlehema; Noforana i Jesosy (andro faha-8),
Jerosalema naseho tao amin’ny tempoly (taoroan’ny andro
faha-40) Lioka 2:21-38
1 al.f.i. Jerosalema; Magy; fandosirana nankany Egypta;
na 1 am.f.i. Betlehema; zazakely novonoina; fiverenan’i Jesosy
Nazareta Matio 2:1-23 Lioka 2:39, 40
12 am.f.i. Jerosalema Jesosy 12 taona tany amin’ny Paska;
nody Lioka 2:41-52
29, lohataona Efitra, Fanompoan’i Jaona Mpanao Batisa
Jordana Matio 3:1-12 Marka 1:1-8
Ny Fanombohan’ny Fanompoan’i Jesosy
29, Ony Jordana Fanaovana batisa sy fanosorana an’i
fararano Jesosy,teraka ho olombelona tao
amin’ny firazanan’i Davida kanefa nambara
ho ny Zanak’Andriamanitra Matio 3:13-17
Betania teny Teny fanamarinan’i Jaona
andafin’i Mpanao Batisa mikasika an’i Jesosy
Jordana Jaona 1:15, 29-34
Lohasahan’i Mpianatr’i Jesosy voalohany
Jordana Ambony Jaona 1:35-51
Kana any Fahagagana voalohany nataon’i
Galilia; Jesosy; nitsidika an’i Kapernaomy izy
Kapernaomy Jaona 2:1-12
30, Paska Jerosalema Fankalazana ny Paska; nandroaka ireo
mpivarotra tao amin’ny tempoly
Jerosalema Dinidinika nifanaovan’i Jesosy
tamin’i Nikodemosy Jaona 3:1-21
Jodia; Ainona Nanao batisa ireo mpianatr’i Jesosy;
hihena i Jaona Jaona 3:22-36
Tiberiasy Natao an-tranomaizina i Jaona;
niala nankany Galilia i Jesosy
Matio 4:12; 14:3-5 Marka 1:14;
6:17-20 Lioka 3:19, 20; Lioka 4:14
Fanompoana Lehibe Nataon’i Jesosy Tany Galilia
Galilia Voalohany, nitory hoe: “Efa akaiky ny
fanjakan’ny lanitra” Matio 4:17
Nazareta; Nanasitrana zazalahy; namaky ny fanirahana
Kana; azy; nolavina; nankany Kapernaomy
Kapernaomy Matio 4:13-16 Marka 4:16-31
Ranomasin’i Fiantsoana an’i Simona sy i Andrea
Galilia, ary i Jakoba sy i Jaona
akaikin’i Matio 4:18-22 Marka 1:16-20
Kapernaomy Lioka 5:1-11
Kapernaomy Nanasitrana demoniaka, ary koa ny
rafozambavin’i Petera sy ny maro hafa
Galilia Dia fitetezana voalohany an’i Galilia,
niaraka tamin’izy efatra voantso izao
Galilia Boka sitrana; nirohotra nanatona an’i
Jesosy ny vahoaka Matio 8:1-4
Kapernaomy Fiantsoana an’i Matio; fanasana
niaraka tamin’ny mpamory hetra
Jodia Nitory tao amin’ireo synagoga
tany Jodia Lioka 4:44
31, Paska Jerosalema Nanatrika andro firavoravoana;
nanasitrana lehilahy iray; niteny
mafy ny Fariseo Jaona 5:1-47
Fiverenana Mpianatra nioty salohim-bary
avy tany tamin’ny Sabata Matio 12:1-8
Jerosalema (?) Marka 2:23-28 Lioka 6:1-5
Galilia; Nanasitrana tanana tamin’ny Sabata;
Ranomasin’i nihataka nankeny amoron-dranomasina;
Galilia nanasitrana Matio 12:9-21
Akaikin’i Ilay Toriteny teo An-tendrombohitra
Kapernaomy Matio 5:1–7:29 Lioka 6:17-49
Kapernaomy Nanasitrana mpanompon’ilay kapiteny
Naina Nanangana zanakalahin’ilay mpitondratena
Galilia Tao an-tranomaizina i Jaona no
naniraka mpianatra nankany amin’i Jesosy
Galilia Tanàna nomen-tsiny; fisehoana
tamin’ny zaza madinika; mitondra zioga
amin-katsaram-panahy Matio 11:20-30
Galilia Mpanora-dalàna sy Fariseo nitady
famantarana Matio 12:38-45
Ranomasin’i Fanoharana: mpamafy, tsimparifary,
Galilia hafa; fanazavana Matio 13:1-53
Ranomasin’i Tafio-drivotra natsahatra tamin’ny
Galilia fitana ilay farihy Matio 8:18, 23-27
Gadarena, Demoniaka roa sitrana;
Atsimo- kisoa nidiran’ny demonia
Atsinanan’ny Matio 8:28-34 Marka 5:1-20
Ranomasin’i Lioka 8:26-39
Galilia
Angamba Zanakavavin’i Jairo natsangana
Kapernaomy tamin’ny maty; vehivavy sitrana
Kapernaomy (?) Fanasitranana jamba roa lahy sy
demoniaka moana Matio 9:27-34
Galilia Dia fitoriana fahatelo nanerana an’i
Galilia, izay niitatra rehefa
nirahina ireo apostoly Matio 9:35–11:1
Tiberiasy Notapahin-doha i Jaona Mpanao Batisa;
natahotra i Heroda izay meloka
32, akaiky Kapernaomy (?); Apostoly niverina avy tamin’ny dia
Paska andafy fitoriana; 5 000 nomena hanina
(Jaona 6:4) avaratra- Matio 14:13-21 Marka 6:30-44
atsinanan’ny Lioka 9:10-17 Jaona 6:1-13
Ranomasin’i
Galilia
Andafy Fanandramana hampanjaka an’i
avaratra- Jesosy; nandeha teny ambonin’ny
atsinanan’ny ranomasina izy; nanasitrana
Ranomasin’i Matio 14:22-36 Marka 6:45-56
Galilia; Jaona 6:14-21
Genesareta
32, taorian’ny Angamba Lovantsofina izay nanafoana ny
Paska Kapernaomy Tenin’Andriamanitra Matio 15:1-20
Fenisia; Akaikin’i Tyro, Sidona; avy eo nankany
Dekapolisy Dekapolisy; 4 000 nomena hanina
Andafy Nampitandrina tamin’ny masirasiran’ny
avaratra- Fariseo; nanasitrana jamba
atsinanan’ny Matio 16:5-12 Marka 8:13-26
Ranomasin’i
Galilia;
Betsaida
Kaisaria- Jesosy ilay Mesia; nanambara mialoha
filipo ny fahafatesany sy ny fitsanganany
Angamba Fiovan-tarehy teo anatrehan’i
Tendrombohitra Petera sy i Jakoba ary i Jaona
Hermona Matio 17:1-13 Marka 9:2-13
Kaisaria- Nanasitrana demoniaka izay tsy hain’ny
filipo mpianatra nositranina
Galilia Nanambara mialoha indray ny hahafatesany
sy ny hitsanganany Matio 17:22, 23
Kapernaomy Vola handoavan-ketra azo tamin’ny
fomba nahagaga Matio 17:24-27
Kapernaomy Lehibe indrindra ao amin’ny Fanjakana;
fandaminana fahadisoana; famindram-po
Galilia; Nandao an’i Galilia hankany amin’ny
Samaria Andro Firavoravoana Tabernakely; ailika
ny zava-drehetra noho ny asa fanompoana
Fanompoan’i Jesosy Farany Tany Jodia
32, Andro Jerosalema Fampianaran’i Jesosy ampahibemaso
Firavoravoana tamin’ny Andro Firavoravoana Tabernakely
Tabernakely Jaona 7:11-52
Angamba Jodia Ireo 70 nirahina hitory; ny fiverenany,
nanao tatitra Lioka 10:1-24
Jodia; Nitantara momba ilay Samaritana tia
Betania namana; tao an-tranon’i Marta sy i Maria
Angamba Jodia Teo amin’ny latabatry ny Fariseo,
i Jesosy dia nanameloka ireo
mpihatsaravelatsihy Lioka 11:37-54
32, Andro Jerosalema Jesosy tany amin’ny Andro
Firavoravoana Firavoravoana Fitokanana; Mpiandry
Fitokanana tsara dia tsara Jaona 10:1-39
Fanompoan’i Jesosy Farany Tany Atsinanan’i Jordana
Tany andafin’i Maro no nino an’i Jesosy
Jordana Jaona 10:40-42
Pere (tany Nampianatra tao amin’ny tanàna sy
andafin’i vohitra, nandroso nankany Jerosalema
Jordana) Lioka 13:22
Angamba Pere Fanetren-tena; fanoharana momba
ny fanasana lehibe Lioka 14:1-24
Angamba Pere Fandinihana ny lany amin’ny
maha-mpianatra Lioka 14:25-35
Angamba Pere Fanoharana: ondry very, farantsakely
very, zanaka adala Lioka 15:1-32
Angamba Pere Fanoharana: mpitandrin-draharaha
tsy marina, ilay mpanan-karena sy
Lazarosy Lioka 16:1-31
Angamba Pere Famelan-keloka sy finoana; mpanompo
tsy mahasoa Lioka 17:1-10
Betania Natsangan’i Jesosy tamin’ny maty
i Lazarosy Jaona 11:1-46
Jerosalema; Hevitr’i Kaiafa hanohitra an’i Jesosy;
Efraima nitokana i Jesosy Jaona 11:47-54
Samaria; Nanasitrana sy nampianatra teny an-dalana
Galilia namakivaky an’i Samaria sy i Galilia
Samaria na Fanoharana: mpitondratena nahery
Galilia nangataka, Fariseo sy mpamory hetra
Pere Nihodina nidina namakivaky an’i Pere;
nampianatra momba ny
fisaraham-panambadiana Matio 19:1-12
Pere Zatovo mpanan-karena; fanoharana
momba ireo mpiasa teny an-tanimboaloboka
Angamba Pere Nanambara mialoha fanintelony ny
hahafatesany sy ny hitsanganany amin’ny
maty i Jesosy Matio 20:17-19
Angamba Pere Fangatahana mba hipetrahan’i Jakoba
sy i Jaona ao amin’ny Fanjakana
Jeriko Tamin’ny fandalovany an’i Jeriko,
dia nanasitrana jamba roa lahy izy;
nitsidika an’i Zakaiosy; fanoharana ny
amin’ny farantsa folo Matio 20:29-34
Fanompoan’i Jesosy Farany Tany Jerosalema
8 Nisana 33 Betania Tonga tao Betania henemana talohan’ny
Paska Jaona 11:55–12:1
9 Nisana Betania Fanasana tao an-tranon’i Simona boka;
nanosotra an’i Jesosy i Maria; tonga ireo
Jiosy mba hijery an’i Jesosy sy
i Lazarosy Matio 26:6-13 Marka 14:3-9
Betania- Fidiran’i Jesosy toy ny mpandresy
Jerosalema tao Jerosalema Matio 21:1-11, 14-17
10 Nisana Betania- Hazo aviavy tsy namoa voaozona;
Jerosalema fanadiovana ny tempoly fanindroany
Jerosalema Lohan’ny mpisorona sy mpanora-dalàna
nioko hamono an’i Jesosy
Jerosalema Dinidinika niaraka tamin’ny Grika;
tsy finoan’ny Jiosy Jaona 12:20-50
11 Nisana Betania- Hita fa nalazo ilay hazo aviavy tsy namoa
Jerosalema Matio 21:19-22 Marka 11:20-25
Jerosalema, Nanehoana fisalasalana ny amin’ny fahefan’i
tempoly Kristy; fanoharana ny amin’ny zanaka
roa lahy Matio 21:23-32
Jerosalema, Fanoharana ny amin’ny mpiasa tany ratsy
tempoly fanahy sy fanasana fampakaram-bady
Jerosalema, Fanontaniana namandrika momba ny hetra
tempoly sy fananganana amin’ny maty ary didy
Jerosalema, Fanontaniana nampangina nataon’i
tempoly Jesosy momba ny firazanan’ny Mesia
Jerosalema, Fanamelohana namely mafy ireo
tempoly mpanora-dalàna sy Fariseo
Jerosalema, Ny farantsakelin’ilay mpitondratena
tempoly Marka 12:41-44 Lioka 21:1-4
Tendrombohitra Filazana mialoha ny amin’ny fianjeran’i
Oliva Jerosalema, fanatrehan’i Jesosy, faran’ny
fandehan-javatra Matio 24:1-51
Tendrombohitra Fanoharana: virjiny folo, talenta,
Oliva ondry sy osy Matio 25:1-46
12 Nisana Jerosalema Mpitondra ara-pivavahana nitetika
ny hamonoana an’i Jesosy Matio 26:1-5
Jerosalema Nifampiraharaha ara-bola tamin’ireo
mpisorona i Jodasy mba hamadihana an’i
Jesosy Matio 26:14-16
13 Nisana Akaiky sy tao Fiomanana ho amin’ny Paska
(alakamisy Jerosalema Matio 26:17-19 Marka 14:12-16
tolakandro) Lioka 22:7-13
14 Nisana Jerosalema Paska nohanina niaraka tamin’ireo
12 lahy Matio 26:20, 21
Jerosalema Nanasa ny tongotr’ireo apostoliny
i Jesosy Jaona 13:1-20
Jerosalema Nampahafantarina ho mpamadika i Jodasy
ary nasaina nivoaka Matio 26:21-25
Jerosalema Naorina ny sakafo harivan’ny
Fahatsiarovana niaraka tamin’ireo
11 lahy Matio 26:26-29
Marka 14:22-25 Lioka 22:19, 20,
24-30 [1 Kor. 11: 23-25]
Jerosalema Fandavan’i Petera sy fiparitahan’ireo
apostoly nambara mialoha
Jerosalema Mpanampy; fifankatiavana; fahoriana;
vavaka nataon’i Jesosy Jaona 14:1–17:26
Getsemane Fadiranovana mafy tao amin’ny zaridaina;
famadihana sy fisamborana an’i Jesosy
Jerosalema Nanontanian’i Anasy; fitsarana nataon’i
Kaiafa, Synedriona; nanda i Petera
Jerosalema Nananton-tena i Jodasy, ilay mpamadika
Jerosalema Teo anatrehan’i Pilato, sy i Heroda
ary tany amin’i Pilato indray
Jerosalema Natolotra ho faty, taorian’ny
nitadiavan’i Pilato hanafaka azy
(3 ora Golgota, Nahafatesan’i Jesosy teo amin’ny
tolakandro Jerosalema hazo fijaliana mbamin’ireo fisehoan-javatra
t.h.a., niaraka tamin’izany Matio 27:31-56
Jerosalema Nesorina teo amin’ny hazo fijaliana
ny fatin’i Jesosy ary nalevina
15 Nisana Jerosalema Nahazo mpiambina fasana ireo
mpisorona sy Fariseo Matio 27:62-66
16 Nisana Jerosalema sy Fitsanganan’i Jesosy tamin’ny maty sy
ny manodidina ireo fisehoan-javatra tamin’io andro io
tr. 16 Nisana Jerosalema; Fisehoan’i Jesosy Kristy nanaraka
Galilia izany Matio 28:16-20 [1 Kor. 15:5-7]
25 Iara Tendrombohitra Fiakaran’i Jesosy tany an-danitra,
Oliva, 40 andro taorian’ny nitsanganany
akaikin’i tamin’ny maty [Asa. 1:9-12]
Betania Lioka 24:50-53
Fanontaniana momba ny tabilao mahafaoka “Ireo Fisehoan-javatra Lehibe Indrindra teo Amin’ny Fiainan’i Jesosy Teto An-tany”:
a) Lazao ny sasany amin’ireo fisehoan-javatra niavaka tamin’ny fanompoan’i Jesosy hatramin’ny fotoana nanaovana an-tranomaizina an’i Jaona Mpanao Batisa.
b) Omeo ny toerana sy taona nitrangan’ireto fisehoan-javatra manaraka ireto: 1) Ny fiantsoana an’i Simona sy i Andrea ary i Jakoba sy i Jaona. 2) Ny fifidianana ireo apostoly 12. 3) Ny Toriteny teo An-tendrombohitra. 4) Ny fiovan-tarehy. 5) Ny fananganana an’i Lazarosy tamin’ny maty. 6) Ny fitsidihan’i Jesosy ny tranon’i Zakaiosy.
d) Lazao ny sasany amin’ireo fahagagana niavaka nataon’i Jesosy; lazao hoe oviana ary taiza no nitranga izy ireny.
e) Inona avy ny sasany amin’ireo fisehoan-javatra lehibe indrindra momba an’i Jesosy izay nitranga nanomboka tamin’ny 8 Nisana ka hatramin’ny 16 Nisana 33 am.f.i.?
f) Inona avy ny sasany amin’ireo fanoharana niavaka nomen’i Jesosy nandritra ny fanompoany tetỳ an-tany?
TABILAON’IREO DATY ARA-TANTARA NIAVAKA
Fanafohezana: tr. ho an’ny “taorian’ny”; ta. ho an’ny “talohan’ny”; t.h.a. ho an’ny “tany ho any”.
Daty Fisehoan-javatra Fakan-teny
4026 al.f.i. Famoronana an’i Adama Gen. 2:7
tr. 4026 al.f.i. Fanekena edenika, Gen. 3:15
faminaniana voalohany
ta. 3896 al.f.i. Namono an’i Abela Gen. 4:8
ho faty i Kaina
3896 al.f.i. Fahaterahan’i Seta Gen. 5:3
3404 al.f.i. Fahaterahan’i Enoka, Gen. 5:18
olo-marina
3339 al.f.i. Fahaterahan’i Metosela Gen. 5:21
3152 al.f.i. Fahaterahan’i Lameka Gen. 5:25
3096 al.f.i. Fahafatesan’i Adama Gen. 5:5
2970 al.f.i. Fahaterahan’i Noa Gen. 5:28, 29
2490 al.f.i. Fanambaran’Andriamanitra Gen. 6:3
raha ny amin’ny olombelona
2470 al.f.i. Fahaterahan’i Jafeta Gen. 5:32;
Gen. 9:24; 10:21
2468 al.f.i. Fahaterahan’i Sema Gen. 7:11; 11:10
2370 al.f.i. Fahafatesan’i Metosela Gen. 5:27
2369 al.f.i. Fanaovana fanekena Gen. 8:13; 9:16
taorian’ny Safodrano
2368 al.f.i. Fahaterahan’i Arpaksada Gen. 11:10
tr. 2269 al.f.i. Fanorenana ny Gen. 11:4
Tilikambon’i Babela
2020 al.f.i. Fahafatesan’i Noa Gen. 9:28, 29
2018 al.f.i. Fahaterahan’i Abrahama Gen. 11:26, 32; 12:4
1943 al.f.i. Nita an’i Eofrata i Abrahama Gen. 12:4, 7;
teny an-dalana nankany Kanana; Eks. 12:40;
natao ho nanan-kery ny fanekena Gal. 3:17
abrahamika; fanombohan’ny
fe-potoana nisy 430 taona
tonga hatreo amin’ny
faneken’ny Lalàna
ta. 1933 al.f.i. Voavonjy i Lota; nitsidika Gen. 14:16, 18;
an’i Melkizedeka i Abrahama Gen. 16:3
1932 al.f.i. Teraka i Isimaela Gen. 16:15, 16
1919 al.f.i. Natao ny fanekena momba Gen. 17:1, 10, 24
ny famorana
Didim-pitsarana nampiharina Gen. 19:24
tamin’i Sodoma sy i Gomora
1918 al.f.i. Fahaterahan’i Isaka, ilay tena Gen. 21:2, 5;
mpandova; fanombohan’ireo Asa. 13:17-20
‘tokony ho 450 taona’
1913 al.f.i. Fanotazana an’i Isaka; Gen. 21:8; 15:13;
nasaina nandeha i Isimaela; Asa. 7:6
fanombohan’ny fahoriana
400 taona
1881 al.f.i. Fahafatesan’i Saraha Gen. 17:17; 23:1
1878 al.f.i. Fanambadian’i Isaka sy Gen. 25:20
i Rebeka
1868 al.f.i. Fahafatesan’i Sema Gen. 11:11
1858 al.f.i. Fahaterahan’i Esao sy Gen. 25:26
i Jakoba
1843 al.f.i. Fahafatesan’i Abrahama Gen. 25:7
1818 al.f.i. Nanambady ireo vadiny roa Gen. 26:34
voalohany i Esao
1795 al.f.i. Fahafatesan’i Isimaela Gen. 25:17
1774 al.f.i. Nanambady an’i Lea sy Gen. 29:23-30
i Rahely i Jakoba
1767 al.f.i. Fahaterahan’i Josefa Gen. 30:23, 24
1761 al.f.i. Niverina tany Kanana Gen. 31:18, 41
i Jakoba avy tany Harana
1750 al.f.i. Namidin’ireo rahalahiny toy Gen. 37:2, 28
ny andevo i Josefa
1738 al.f.i. Fahafatesan’i Isaka Gen. 35:28, 29
1737 al.f.i. Natao ho praiminisitr’i Gen. 41:40, 46
Egypta i Josefa
1728 al.f.i. Niditra tany Egypta i Jakoba Gen. 45:6; 46:26;
niaraka tamin’ny Gen. 47:9
fianakaviany manontolo
1711 al.f.i. Fahafatesan’i Jakoba Gen. 47:28
1657 al.f.i. Fahafatesan’i Josefa Gen. 50:26
ta. 1613 al.f.i. Fisedrana nahazo an’i Joba Joba 1:8; 42:16
tr. 1600 al.f.i. Nahazo laza i Egypta tamin’ny Eks. 1:8
naha-herim-panjakana voalohany
1593 al.f.i. Fahaterahan’i Mosesy Eks. 2:2, 10
1553 al.f.i. Nanolotra ny tenany ho Eks. 2:11, 14, 15;
mpanafaka i Mosesy; Asa. 7:23
nandositra nankany Midiana
1514 al.f.i. Teo amin’ilay roimemy Eks. 3:2
t.h.a. nirehitra i Mosesy
1513 al.f.i. Paska; niala tao Egypta ireo Eks. 12:12; 14:27,
Isiraelita; fanafahana Eks. 29, 30;
tamin’ny Ranomasina Mena; Gen. 15:13, 14
voahozongozona ny
herin’i Egypta; faran’ny
fe-potoam-pahoriana 400 taona
Faran’ny fe-potoana 430 taona Gal. 3:17;
izay nanomboka tamin’ny Eks. 12:40
fanaovana ny fanekena
abrahamika ho nanan-kery
1512 al.f.i. Vita ny fanorenana Eks. 40:17
ny tabernakely
Fametrahana tamin’ny Lev. 8:34-36
toerany ny fisoronana aronika
Namita ny Eksodosy sy ny Lev. 27:34;
Levitikosy i Mosesy Nom. 1:1
1473 al.f.i. Namita ny bokin’i Joba i Mosesy Joba 42:16, 17
t.h.a.
1473 al.f.i. Namita ny Nomery i Mosesy tany Nom. 35:1;
amin’ny Lemak’i Moaba Nom. 36:13
Fanekena natao tamin’ny Deot. 29:1
Isiraely tany Moaba
Nanoratra ny Deoteronomia Deot. 1:1, 3
i Mosesy
1467 al.f.i. Vita ny ankabeazan’ny Josoa 11:23; 14:7,
fandresena ilay tany; Js 14:10-15
faran’ny ‘tokony ho
450 taona’ ao amin’ny
1450 al.f.i. Vita ny bokin’i Josoa Josoa 1:1; 24:26
t.h.a.
Fahafatesan’i Josoa Josoa 24:29
1107 al.f.i. Fahaterahan’i Davida 1 Sam. 16:1
tao Betlehema
1100 al.f.i. Namita ny bokin’ny Mpits. 21:25
t.h.a. Mpitsara i Samoela
1090 al.f.i. Namita ny bokin’i Rota 4:18-22
t.h.a. Rota i Samoela
1078 al.f.i. Vita ny bokin’ny 1 Sam. 31:6
t.h.a. 1 Samoela
1077 al.f.i. Tonga mpanjakan’ny Joda 2 Sam. 2:4
tao Hebrona i Davida
1070 al.f.i. Tonga mpanjaka nanerana 2 Sam. 5:3-7
ny Isiraely manontolo
i Davida; nanao an’i
Jerosalema ho renivohiny
tr. 1070 al.f.i. Nentina nankany Jerosalema 2 Sam. 6:15;
ilay Fiara; fanekena ny 2Sa 7:12-16
amin’ny fanjakana iray
natao tamin’i Davida
1040 al.f.i. Namita ny 2 Samoela 2 Sam. 24:18
t.h.a. i Gada sy i Natana
1037 al.f.i. Nandimby an’i Davida 1 Mpanj. 1:39;
tamin’ny naha-mpanjakan’ 1 Mp 2:12
ny Isiraely i Solomona
1034 al.f.i. Nanomboka ny fanorenan’i 1 Mpanj. 6:1
Solomona ny tempoly
1027 al.f.i. Vita ny tempoly 1 Mpanj. 6:38
tao Jerosalema
1020 al.f.i. Namita ny Tononkiran’i Tonon. 1:1
t.h.a. Solomona, i Solomona
ta. 1000 al.f.i. Namita ny bokin’ny Mpit. 1:1
Mpitoriteny i Solomona
997 al.f.i. Nandimby an’i Solomona 1 Mpanj. 11:43;
i Rehoboama; nizara ny
fanjakana; nanomboka ny 1Mp 12:19, 20
fotoana nanjakan’i
Rehoboama tamin’ny
naha-mpanjakan’ny Isiraely
976 al.f.i. Nandimby an’i Jeroboama 1 Mpanj. 14:20
t.h.a. tamin’ny naha-mpanjakan’ny
Isiraely i Nadaba
919 al.f.i. Nandimby an’i Ahaba tamin’ny 1 Mpanj. 22:52, 53
t.h.a. naha-mpanjaka tokan’ny
Isiraely i Ahazia
917 al.f.i. Nandimby an’i Ahazia tamin’ny 2 Mpanj. 3:1
t.h.a. naha-mpanjaka tokana
i Jorama avy tany Isiraely
906 al.f.i. Nandimby an’i Jehorama 2 Mpanj. 8:25, 26
t.h.a. tamin’ny naha-mpanjakan’ny
Joda i Ahazia
905 al.f.i. Naka an-keriny ny seza 2 Mpanj. 11:1-3
t.h.a. fiandrianan’ny Joda ny
Mpanjakavavy Atalia
859 al.f.i. Nandimby an’i Joahaza 2 Mpanj. 13:10
t.h.a. tamin’ny naha-mpanjaka
tokan’ny Isiraely i Joasy
844 al.f.i. Nandimby an’i Joasy 2 Mpanj. 14:23
t.h.a. tamin’ny naha-mpanjakan’ny
Isiraely i Jeroboama II
Namita ny bokin’i Jona, Jona 1:1, 2
i Jona
820 al.f.i. Nosoratana angamba Joela 1:1
t.h.a. ny bokin’i Joela
804 al.f.i. Namita ny bokin’i Amosa 1:1
t.h.a. Amosa, i Amosa
791 al.f.i. Nandimby an’i Zakaria 2 Mpanj. 15:13, 17
t.h.a. tamin’ny naha-mpanjakan’ny
Isiraely i Saloma
Nandimby an’i Saloma
tamin’ny naha-mpanjakan’ny
Isiraely i Menahema
780 al.f.i. Nandimby an’i Menahema 2 Mpanj. 15:23
t.h.a. tamin’ny naha-mpanjakan’ny
Isiraely i Pekahia
778 al.f.i. Nanomboka naminany i Isaia Isaia 1:1; 6:1
t.h.a.
758 al.f.i. “Nanjaka” tamin’ny naha- 2 Mpanj. 15:30
t.h.a. mpanjakan’ny Isiraely i Hosea
tr. 745 al.f.i. Namita ny bokin’i Hosea 1:1
Hosea, i Hosea
740 al.f.i. Naka ny Isiraely ho eo 2 Mpanj. 17:6,
ambany ziogany sy namabo 13, 18
an’i Samaria i Asyria
732 al.f.i. Nanafika ny Joda 2 Mpanj. 18:13
i Sankeriba
tr. 732 al.f.i. Namita ny bokin’i Isaia 1:1
Isaia, i Isaia
ta. 717 al.f.i. Namita ny bokin’i Mika 1:1
Mika, i Mika
717 al.f.i. Vita ny fanambàrana Ohab. 25:1
t.h.a. ny Ohabolana
ta. 648 al.f.i. Namita ny bokin’i Zef. 1:1
Zefania, i Zefania
647 al.f.i. Nirahina ho mpaminany Jer. 1:1, 2, 9, 10
i Jeremia
ta. 632 al.f.i. Namita ny bokin’i Nah. 1:1
Nahoma, i Nahoma
Efa teo amin’ny toerana
hahatongavany ho herim-
panjakana fahatelo izao
i Babylona
628 al.f.i. Nanapaka tamin’ny naha- 2 Mpanj. 23:31
mpanjakan’ny Joda i Joahaza,
mpandimby an’i Josia
628 al.f.i. Namita ny bokin’i Hab. 1:1
t.h.a. Habakoka, i Habakoka
625 al.f.i. Tonga mpanjakan’i Babylona Jer. 25:1
i Nebokadnezara (II);
taona nanjakany voalohany
nisaina nanomboka tamin’ny
Nisana 624 al.f.i.
Natao ho mpanjakan’ny Joda 2 Mpanj. 24:12-18
i Zedekia
613 al.f.i. Nanomboka naminany Ezek. 1:1-3
i Ezekiela
609 al.f.i. Tonga fanintelony hamely 2 Mpanj. 25:1, 2
ny Joda i Nebokadnezara;
nanomboka nanao fahirano
an’i Jerosalema
607 al.f.i. Volana fahadimy (Aba), 2 Mpanj. 25:8-10;
fongotra ny tempoly sady Jer. 52:12-14
rava i Jerosalema
Volana fahafito, nandao an’i 2 Mpanj. 25:25, 26;
Joda ireo Jiosy; natomboka Lioka 21:24, NW
nisaina ny “fotoana
voatondro ho an’ireo firenena”
Nanoratra ny Fitomaniana Fitom. teny
i Jeremia fampidirana,
LXX, NW
607 al.f.i. Nanoratra ny bokin’i Obad. 1
t.h.a. Obadia, i Obadia
591 al.f.i. Namita ny bokin’i Ezek. 40:1; 29:17
t.h.a. Ezekiela, i Ezekiela
539 al.f.i. Lavo teo anoloan’ny Dan. 5:30–6:1
Mediana sy ny Persiana
i Babylona; tonga ny herim-
panjakana fahefatra
ny Mediana-Persiana
537 al.f.i. Nanan-kery ny didy 2 Tant. 36:22, 23;
navoakan’i Kyrosy persiana Jer. 25:12; 29:10
namela ireo Jiosy hiverina
tany Jerosalema; nifarana
ny 70 taona nahafoanan’i
Jerosalema
536 al.f.i. Namita ny bokin’i Dan. 10:1
t.h.a. Daniela, i Daniela
536 al.f.i. Fanorenana ny tempoly Ezra 3:8-10
natsangan’i Zerobabela
522 al.f.i. Fandrarana ny asa Ezra 4:23, 24
fanorenana ny tempoly
520 al.f.i. Namita ny bokin’i Hagay 1:1
Hagay, i Hagay
518 al.f.i. Namita ny bokin’i Zak. 1:1
Zakaria, i Zakaria
515 al.f.i. Namita ny tempoly Ezra 6:14, 15
faharoa i Zerobabela
468 al.f.i. Niverina nankany Jerosalema Ezra 7:7
i Ezra sy ireo mpisorona
460 al.f.i. Namita ny bokin’ny Ezra 1:1;
t.h.a. 1 Tantara sy 2 Tantara ary 2 Tant. 36:22
ny Ezra, i Ezra; fanambàrana
farany ireo Salamo
455 al.f.i. Voaorin’i Nehemia indray Neh. 1:1; 2:1, 11;
ny mandan’i Jerosalema; Neh. 6:15;
nanomboka ny fahatanterahan’ Dan. 9:24
ny faminaniana momba
ny 70 herinandro
tr. 443 al.f.i. Namita ny bokin’i Neh. 5:14
Nehemia, i Nehemia
Namita ny bokin’i Mal. 1:1
Malakia, i Malakia
280 al.f.i. Nanomboka ny fanoratana
t.h.a. ny Septante grika
165 al.f.i. Fitokanana indray ny tempoly Jaona 10:22
taorian’ny fandotoana
tamin’ny fanompoan-tsampy
grika; Andro Firavoravoana
Fitokanana
37 al.f.i. Namely tampoka sy nandresy
t.h.a. an’i Jerosalema i Heroda
(mpanjaka voatendrin’i Roma)
2 al.f.i. Fahaterahan’i Jaona Lioka 1:60; 2:7
Mpanao Batisa sy i Jesosy
29 am.f.i. Nanomboka ny fanompoany Lioka 3:1, 2, 23
i Jaona sy i Jesosy
33 am.f.i. 14 Nisana: tonga sorona Lioka 22:20;
nanome fototra ho an’ny Lk 23:33
fanekena vaovao i Jesosy;
nohomboana
16 Nisana: ny fitsanganan’i Matio 28:1-10
Jesosy tamin’ny maty
6 Sivana, Pentekosta: Asa. 2:1-17, 38
fandatsahana ny fanahy;
nanokatra ny lalana ho
an’ireo Jiosy i Petera,
hidirany ao amin’ny
kongregasiona kristiana
36 am.f.i. Faran’ny 70 herinandro Dan. 9:24-27;
taona; i Petera dia nitsidika Asa. 10:1, 45
an’i Kornelio, ilay olona
voalohany tamin’ireo firenena
tsy voafora niditra tao amin’
ny kongregasiona kristiana
41 am.f.i. Nanoratra ny Filazantsara
t.h.a. antsoina hoe “Matio”,
i Matio
47-48 am.f.i. Nanomboka ny dia misionerany Asa. 13:1–14:28
t.h.a. voalohany i Paoly
49 am.f.i. Namoaka didy nanohitra ny Asa. 15:28, 29
t.h.a. fitakiana ny famorana ireo
mpino avy tamin’ny Jentilisa
ny fitambara-mpitantana
49-52 am.f.i. Dia misioneran’i Paoly faharoa Asa. 15:36–18:22
t.h.a.
50 am.f.i. Nanoratra ny 1 Tesaloniana, 1 Tes. 1:1
t.h.a. tany Korinto i Paoly
51 am.f.i. Nanoratra ny 2 Tesaloniana, 2 Tes. 1:1
t.h.a. tany Korinto i Paoly
50-52 am.f.i. Nanoratra ny taratasiny ho Gal. 1:1
t.h.a. an’ny Galatiana, tany
Korinto na Antiokia
tany Syria i Paoly
52-56 am.f.i. Dia misioneran’i Asa. 18:23–21:19
t.h.a. Paoly fahatelo
55 am.f.i. Nanoratra ny 1 Korintiana, 1 Kor. 15:32;
t.h.a. tany Efesosy i Paoly ary 2 Kor. 2:12, 13
ny 2 Korintiana, tany
Makedonia
60-61 am.f.i. Tany Roma i Paoly
t.h.a. no nanoratra ny:
Efesiana Efes. 3:1
Filipiana Fil. 4:22
Kolosiana Kol. 4:18
Filemona Filem. 1
Namita ny bokin’ny Asan’ny
Apostoly tany Roma i Lioka
ta. 62 am.f.i. Nanoratra ny taratasy Jak. 1:1
antsoina hoe “Jakoba”,
tany Jerosalema i Jakoba,
rahalahin’i Jesosy
60-65 am.f.i. Nanoratra ny Filazantsara
t.h.a. antsoina hoe “Marka”,
i Marka
61-64 am.f.i. Nanoratra ny 1 Timoty, 1 Tim. 1:3
t.h.a. tany Makedonia i Paoly
Nanoratra ny Titosy, Tit. 1:5
tany Makedonia (?) i Paoly
62-64 am.f.i. Nanoratra ny 1 Petera, 1 Pet. 1:1;
t.h.a. tany Babylona i Petera 1Pe 5:13
65 am.f.i. Nanoratra ny 2 Timoty, 2 Tim. 4:16-18
t.h.a. tany Roma i Paoly
70 am.f.i. Noravan’ny Romana Dan. 9:27;
i Jerosalema sy Matio 23:37, 38;
ny tempoliny Lioka 19:42-44
96 am.f.i. Nanoratra ny Apokalypsy Apok. 1:9
t.h.a. tany Patmo i Jaona
98 am.f.i. Nanoratra ny Filazantsara Jaona 21:22, 23
t.h.a. antsoina hoe “Jaona”,
mbamin’ireo taratasiny
1 Jaona sy 2 Jaona ary
3 Jaona, i Jaona; vita
ny fanoratana ny Baiboly
100 am.f.i. Maty i Jaona, 2 Tes. 2:7
t.h.a. ilay apostoly farany
FANAMARIHANA: Tokony hotadidina ao an-tsaina fa, na dia voaorina mafy tsara aza ny maro amin’ireto daty ireto, ny sasany omena eto kosa dia daty manakaikikaiky, mifototra amin’ny porofo azo raisina. Ny zava-kendren’itỳ tabilao itỳ dia tsy hoe hametra daty tsy azo ovana ho an’ny fisehoan-javatra tsirairay akory, fa ny hanampy ireo mpianatra Baiboly kosa hametra ny toeran’ireo fisehoan-javatra eo amin’ny fandehan’ny fotoana sy hahita ny fifandraisany eo amin’izy samy izy.
Fanontaniana momba ny “Tabilaon’ireo Daty Ara-tantara Niavaka” sy ny “Tabilaon’ireo Boky ao Amin’ny Baiboly”:
a) Amin’ny fampitahana ireo tabilao roa ireo, dia lazao ny anaran’ireo mpaminany sy mpanoratra ao amin’ny Baiboly sasany izay niaina 1) talohan’ny nanorenana ny fanjakan’ny Isiraely tamin’ny 1117 al.f.i., 2) nandritra ny fotoan’ny fanjakan’ny Isiraely sy ny Joda, 3) nandritra ny fotoana nanomboka tamin’ny sesitany tany Babylona mandra-pahafenon’ny kanônan’ny Soratra Hebreo.
b) Tondroy ny fotoana nanoratana ireo taratasin’i Paoly nifandray tamin’ireo diany misionera.
d) Zavatra mahaliana hafa inona no voamarikao raha ny amin’ny fotoana nanoratana ireo boky hafa ao amin’ny Soratra Grika Kristiana?
e) Ampifandraiso amin’ny fisehoan-javatra niavaka sasany teo amin’ny tantaran’ny Baiboly ireto olona manaraka ireto, amin’ny filazana raha niaina taloha na taorian’ilay fisehoan-javatra izy ireo, na ampifandraiso amin’ireo olona hafa niara-niaina taminy izy ireo: Sema, Samoela, Metosela, Lota, Saoly Mpanjaka, Davida, Joba, Hosea Mpanjakan’ny Isiraely, Solomona, Arona, Zedekia Mpanjakan’ny Joda.
f) Fisehoan-javatra niavaka inona avy no nitranga nandritra ny androm-piainan’i 1) Noa, 2) Abrahama, 3) Mosesy?
g) Ampifanandrifio amin’ireo fisehoan-javatra niavaka voalahatra eto ambany ireto daty manaraka ireto (al.f.i.): 4026, 2370, 1943, 1513, 1473, 1117, 997, 740, 607, 539, 537, 455.
Famoronana an’i Adama
Faneken’ny Lalàna natao tao Sinay
Ringana i Jerosalema
Niverina tany Jerosalema ireo Jiosy taorian’ny didin’i Kyrosy
Nanomboka ny fanoratana ny Baiboly ara-tsindrimandry
Nanomboka ny Safodrano
Nianjera teo anatrehan’ny Mediana sy ny Persiana i Babylona
Voahosotra ny mpanjakan’ny Isiraely voalohany
Nita an’i Eofrata i Abrahama; nanomboka nanan-kery ny fanekena abrahamika
Nisaraka ny fanjakan’ny Isiraely sy ny Joda
Nataon’i Asyria ho teo ambany ziogany ny fanjakana avaratra
Naorin’i Nehemia indray ny mandan’i Jerosalema
Nafahana avy tany Egypta ireo Isiraelita
Nitondra ny Isiraely niditra tany Kanana i Josoa
Nifarana ny 70 taona nahafoanan’i Jerosalema
[Tabilao, pejy 298]
TABILAON’IREO BOKY AO AMIN’NY BAIBOLY
(Tsy azo antoka ny daty [sy ny toerana nanoratana] sasany. Ny fanafohezana tr. dia midika hoe “taorian’ny”; ny ta. dia hoe “talohan’ny”; ary ny t.h.a. dia hoe “tany ho any”.)
Ireo Boky ao Amin’ny Soratra Hebreo Alohan’ny Fanisan-taona Iraisana (al.f.i.)
Anaran’ny Ny Toerana Vita Fotoana
Boky Mpanoratra Nanoratana Tamin’ny Voafaoka
Genesisy Mosesy Efitra 1513 “Tamin’ny
voalohany” ka
hatramin’ny
1657
Eksodosy Mosesy Efitra 1512 1657-1512
Levitikosy Mosesy Efitra 1512 1 volana
(1512)
Nomery Mosesy Efitra/Lemak’i 1473 1512-1473
Moaba
Deoteronomia Mosesy Lemak’i Moaba 1473 2 volana
(1473)
Josoa Josoa Kanana 1450 t.h.a. 1473-1450
t.h.a.
Mpitsara Samoela Isiraely 1100 t.h.a. 1450 t.h.a.–
1120 t.h.a.
Rota Samoela Isiraely 1090 t.h.a. Fanapahan’
ny mpitsara
11 taona
1 Samoela Samoela; Isiraely 1078 t.h.a. 1180 t.h.a.-
Gada; Natana 1078
2 Samoela Gada; Natana Isiraely 1040 t.h.a. 1077–
1040 t.h.a.
1 sy Jeremia Joda/Egypta 580 1040 t.h.a.–
2 Mpanjaka 580
Ezra Ezra Jerosalema 460 t.h.a. 537–467 t.h.a.
Nehemia Nehemia Jerosalema tr. 443 456–tr. 443
Estera Mordekay Sosana, Elama 475 t.h.a. 493–475 t.h.a.
Joba Mosesy Efitra 1473 t.h.a. Maherin’ny
140 taona teo
anelanelan’ny
1657 sy 1473
Salamo Davida sy 460 t.h.a.
ny hafa koa
Ohabolana Solomona; Jerosalema 717 t.h.a.
Agora;
Lemoela
Mpitoriteny Solomona Jerosalema ta. 1000
Tonon-kiran’i Solomona Jerosalema 1020 t.h.a.
Solomona
Isaia Isaia Jerosalema tr. 732 778 t.h.a.–
tr. 732
Jeremia Jeremia Joda/Egypta 580 647-580
Fitomaniana Jeremia Akaikin’i 607
Jerosalema
Ezekiela Ezekiela Babylona 591 t.h.a. 613–591 t.h.a.
Daniela Daniela Babylona 536 t.h.a. 618–536 t.h.a.
Hosea Hosea Samaria tr. 745 ta.804–tr. 745
(Zara-tany)
Joela Joela Joda 820 (?)
t.h.a.
Amosa Amosa Joda 804 t.h.a.
Obadia Obadia 607 t.h.a.
Jona Jona 844 t.h.a.
Mika Mika Joda ta. 717 777 t.h.a.-717
Nahoma Nahoma Joda ta. 632
Habakoka Habakoka Joda 628 (?)
t.h.a.
Zefania Zefania Joda ta. 648
Hagay Hagay Jerosalema 520 112 andro
(520)
Zakaria Zakaria Jerosalema 518 520-518
Malakia Malakia Jerosalema tr. 443
Ireo Boky ao Amin’ny Soratra Grika Nosoratana Nandritra ny Fanisan-taona Iraisana (am.f.i.)
Anaran’ny Ny Toerana Vita Fotoana
Boky Mpanoratra Nanoratana Tamin’ny Voafaoka
Matio Matio Palestina 41 t.h.a. 2 al.f.i–
33 am.f.i.
Marka Marka Roma 60-65 t.h.a. 29-33 am.f.i.
Lioka Lioka Kaisaria 56-58 t.h.a. 3 al.f.i.–
33 am.f.i.
Jaona Apostoly Efesosy, 98 t.h.a. Taorian’ny
Jaona na teo akaiky sasin-teny,
29-33 am.f.i.
Asan’ny Lioka Roma 61 t.h.a. 33–61 am.f.i.
Apostoly t.h.a.
Romana Paoly Korinto 56 t.h.a.
1 Korintiana Paoly Efesosy 55 t.h.a.
2 Korintiana Paoly Makedonia 55 t.h.a.
Galatiana Paoly Korinto na 50-52 t.h.a.
Antiokia
tany Syria
Efesiana Paoly Roma 60-61 t.h.a.
Filipiana Paoly Roma 60-61 t.h.a.
Kolosiana Paoly Roma 60-61 t.h.a.
1 Tesaloniana Paoly Korinto 50 t.h.a.
2 Tesaloniana Paoly Korinto 51 t.h.a.
1 Timoty Paoly Makedonia 61-64 t.h.a.
2 Timoty Paoly Roma 65 t.h.a.
Titosy Paoly Makedonia (?) 61-64 t.h.a.
Filemona Paoly Roma 60-61 t.h.a.
Hebreo Paoly Roma 61 t.h.a.
Jakoba Jakoba Jerosalema ta. 62
(rahalahin’
i Jesosy)
1 Petera Petera Babylona 62-64 t.h.a.
2 Petera Petera Babylona (?) 64 t.h.a.
1 Jaona Apostoly Efesosy, 98 t.h.a.
Jaona na teo akaiky
2 Jaona Apostoly Efesosy, 98 t.h.a.
Jaona na teo akaiky
3 Jaona Apostoly Efesosy, 98 t.h.a.
Jaona na teo akaiky
Joda Joda Palestina (?) 65 t.h.a.
(rahalahin’
i Jesosy)
Apokalypsy Apostoly Patmo 96 t.h.a.
Jaona