Fundamentalisme — Wat is het?

WAAR is het fundamentalisme begonnen? Aan het einde van de vorige eeuw pasten liberale theologen hun geloofsovertuigingen aan om tegemoet te komen aan hogere bijbelkritiek en wetenschappelijke theorieën, zoals de evolutietheorie. Als gevolg hiervan werd het vertrouwen van mensen in de bijbel geschokt. Conservatieve religieuze leiders in de Verenigde Staten reageerden hierop door vast te leggen wat zij de ’fundamentals’, de grondslagen van het geloof, noemden.a In het begin van de twintigste eeuw publiceerden zij een bespreking van deze grondslagen in een serie boeken onder de titel The Fundamentals: A Testimony to the Truth. Van deze titel is de term „fundamentalisme” afgeleid.

In de eerste helft van de twintigste eeuw kwamen fundamentalisten van tijd tot tijd in het nieuws. In 1925 bijvoorbeeld daagden religieuze fundamentalisten de leraar John Scopes uit Tennessee (VS) voor het gerecht in wat bekend is komen te staan als de zaak Scopes. Zijn misdrijf? Hij onderwees de evolutietheorie, en dat was tegen de staatswet. In die tijd waren sommigen van mening dat het fundamentalisme geen lang leven beschoren was. In 1926 werd in Christian Century, een protestants tijdschrift, gezegd dat het fundamentalisme „leeg en gekunsteld” was, en „absoluut niet de kenmerken bezat die nodig zijn om iets wezenlijks tot stand te brengen of te blijven bestaan”. Wat zat die beoordeling er ver naast!

Sinds de jaren ’70 is het fundamentalisme voortdurend in het nieuws. Professor Miroslav Volf, verbonden aan het Fuller Theological Seminary (Californië, VS), zegt: „Het fundamentalisme is niet alleen blijven bestaan, maar het floreert ook.” Tegenwoordig heeft het woord „fundamentalisme” niet alleen betrekking op protestantse bewegingen maar ook op bewegingen in andere religies, zoals het katholicisme, de islam, het judaïsme en het hindoeïsme.

Een reactie op onze tijd

Waarom breidt het fundamentalisme zich uit? Personen die er een studie van hebben gemaakt, schrijven dit, althans ten dele, toe aan de morele en religieuze onzekerheid van onze tijd. Vroeger leefden de meeste gemeenschappen in een sfeer van morele zekerheid die gebaseerd was op traditionele geloofsovertuigingen. Nu worden die geloofsovertuigingen in twijfel getrokken of verworpen. Veel intellectuelen beweren dat er geen God is en dat de mens alleen is in een onverschillig universum. Veel wetenschappers onderwijzen dat de mensheid het resultaat is van toevallige evolutie, niet van het werk van een liefdevolle Schepper. Een toegevende mentaliteit heerst alom. De wereld wordt geplaagd door een verlies van morele waarden in alle lagen van de maatschappij. — 2 Timotheüs 3:4, 5, 13.

Fundamentalisten hunkeren naar de oude zekerheden, en sommigen van hen proberen hun gemeenschap en natie terug te brengen naar wat volgens hen goede morele en leerstellige grondslagen zijn. Zij doen alles wat in hun vermogen ligt om anderen ertoe te dwingen volgens een „juiste” morele gedragslijn en een „juist” stelsel van geloofsovertuigingen te leven. Een fundamentalist is er vast van overtuigd dat hij gelijk heeft en dat anderen ongelijk hebben. Professor James Barr zegt in zijn boek Fundamentalism dat de term fundamentalisme „vaak bezien wordt als een vijandige en beledigende term, die op bekrompenheid, fanatisme, obscurantisme en sektarisme duidt”.

Aangezien niemand graag bekrompen, fanatiek of sektarisch wordt genoemd, is niet iedereen het erover eens wie een fundamentalist is en wie niet. Er zijn echter bepaalde aspecten die kenmerkend zijn voor religieus fundamentalisme.

Wat is een fundamentalist?

Religieus fundamentalisme is gewoonlijk een poging om te behouden wat men beschouwt als de oorspronkelijke tradities of geloofsovertuigingen van een cultuur, en zich te verzetten tegen wat als de seculaire geest van de wereld wordt bezien. Dat wil niet zeggen dat fundamentalisten tegen alles zijn wat modern is. Sommigen maken op een zeer doeltreffende manier gebruik van moderne communicatiemiddelen om hun standpunt te propageren. Maar zij strijden tegen de secularisatie van de maatschappij.b

Sommige fundamentalisten zijn vastbesloten niet alleen voor zichzelf een traditioneel stelsel van leerstellingen of een traditionele levenswijze te handhaven, maar die ook aan anderen op te leggen, en sociale structuren zo te veranderen dat ze overeenstemmen met de geloofsovertuigingen van de fundamentalisten. De katholieke fundamentalist zal zich derhalve niet beperken tot het verwerpen van abortus. Hij zal waarschijnlijk de wetgevers van zijn land onder druk zetten om wetten te maken die abortus verbieden. Volgens de krant La Repubblica voerde de Katholieke Kerk in Polen „een ’oorlog’ waarin ze al haar macht en invloed aanwendde” om ervoor te zorgen dat een anti-abortuswet werd aangenomen. Door dat te doen, handelden de kerkelijke autoriteiten nagenoeg als fundamentalisten. De protestantse Christian Coalition in de Verenigde Staten voert soortgelijke „oorlogen”.

Fundamentalisten onderscheiden zich vooral door hun diepgewortelde religieuze overtuiging. Een protestantse fundamentalist zal dus een overtuigd voorstander zijn van een letterlijke interpretatie van de bijbel, waarschijnlijk met inbegrip van de overtuiging dat de aarde in zes letterlijke dagen werd geschapen. Een katholieke fundamentalist twijfelt niet aan de onfeilbaarheid van de paus.

Het is dus te begrijpen waarom de term „fundamentalisme” het beeld oproept van onredelijk fanatisme en waarom zij die geen fundamentalisten zijn, ongerust zijn wanneer zij zien dat het fundamentalisme zich uitbreidt. Als afzonderlijke personen zijn wij het misschien niet eens met fundamentalisten en zijn wij ontsteld door hun politieke gemanoeuvreer en hun soms gewelddadige acties. Fundamentalisten van de ene religie zouden zelfs geschokt kunnen zijn door de daden van fundamentalisten van een andere religie! Toch maken veel nadenkende mensen zich zorgen over de dingen die de verbreiding van het fundamentalisme veroorzaken — de toenemende morele laksheid, het verlies van geloof, en het afwijzen van spiritualiteit in de hedendaagse maatschappij.

Is fundamentalisme het enige antwoord op deze tendensen? Zo nee, wat is dan het alternatief?

[Voetnoten]

[Inzet op blz. 5]

In 1926 werd in een protestants tijdschrift gezegd dat het fundamentalisme „leeg en gekunsteld” was, en „absoluut niet de kenmerken bezat die nodig zijn om iets wezenlijks tot stand te brengen of te blijven bestaan”