De Griekse filosofie — Heeft ze het christendom verrijkt?

„Het christendom, hoewel gekant tegen de heidense Griekse en Romeinse cultuur, heeft in feite veel klassieke filosofie opgenomen.” — The Encyclopedia Americana.

ONDER degenen die een duidelijke invloed op het „christelijk” denken hebben gehad, neemt „Sint”-Augustinus een onbetwiste plaats in. Volgens The New Encyclopædia Britannica was Augustinus’ „geest . . . de smeltkroes waarin de godsdienst van het Nieuwe Testament in de meest complete zin werd vermengd met de platonische traditie van de Griekse filosofie; en die [geest] was ook het middel waardoor het product van deze vermenging op de christenheid van het middeleeuwse rooms-katholicisme en het protestantisme van de Renaissance werd overgedragen”.

Augustinus heeft inderdaad een duurzame erfenis nagelaten. Sprekend over de mate waarin de Griekse filosofie de christenheid heeft beïnvloed, zei Douglas T. Holden: „De christelijke theologie is zo innig versmolten met de Griekse filosofie dat ze personen heeft voortgebracht die een mengeling zijn van negen delen Grieks denken en één deel christelijk denken.”

Sommige geleerden zijn er stellig van overtuigd dat die filosofische invloed het nog in de kinderschoenen verkerende christendom verbeterd en overtuigender gemaakt heeft en de leer ervan heeft verrijkt. Was dit het geval? Hoe en wanneer deed de invloed van de Griekse filosofie zich gelden? Heeft ze het christendom feitelijk verrijkt of heeft ze het verontreinigd?

Het is verhelderend om een aantal ontwikkelingen uit de derde eeuw v.G.T. tot de vijfde eeuw G.T. na te gaan via een onderzoek van vier eigenaardige begrippen: (1) „het gehelleniseerde judaïsme”, (2) „het gekerstende hellenisme”, (3) „het gehelleniseerde christendom” en (4) „de christelijke filosofie”.

„Het gehelleniseerde judaïsme”

Het eerste, „het gehelleniseerde judaïsme”, is beslist een tegenstrijdigheid. De oorspronkelijke religie van de Hebreeën, die werd ingesteld door de ware God, Jehovah, mocht niet besmet worden met vals-religieuze ideeën (Deuteronomium 12:32; Spreuken 30:5, 6). Direct vanaf het begin echter liep de zuiverheid van aanbidding gevaar verdorven te worden door de vals-religieuze praktijken en denkwijze waarmee ze omringd werd — zoals de invloed uit Egyptische, Kanaänitische en Babylonische bronnen. Helaas liet Israël toe dat zijn ware aanbidding door en door aangetast werd. — Rechters 2:11-13.

Eeuwen later, toen het oude Palestina in de vierde eeuw v.G.T. deel ging uitmaken van het Griekse Rijk onder Alexander de Grote, bereikte deze aantasting nieuwe diepten en liet een duurzame en corroderende erfenis achter. Alexander rekruteerde joden in zijn leger. De contacten tussen de joden en hun nieuwe overwinnaar hadden een diepgaande invloed op het joodse religieuze denken. Het judaïstische onderwijs raakte doortrokken van hellenistische gedachten. De hogepriester Jason heeft naar verluidt in 175 v.G.T. een Griekse academie in Jeruzalem gesticht om de studie van Homerus te bevorderen.

Het is interessant dat een Samaritaan die in de laatste helft van de tweede eeuw v.G.T. schreef, de bijbelse geschiedenis als gehelleniseerde geschiedschrijving trachtte te presenteren. Apocriefe joodse boeken, zoals Judit en Tobit, zinspelen zelfs op Griekse erotische legenden. Er verschenen een aantal joodse filosofen die het Griekse denken met de joodse religie en de bijbel in overeenstemming trachtten te brengen.

De figuur die hier vooral om bekendstaat is Philo, een jood uit de eerste eeuw G.T. Hij nam de leringen van Plato (vierde eeuw v.G.T.), de pythagoreeërs en de stoïcijnen over. De joden werden diepgaand beïnvloed door Philo’s opvattingen. Deze intellectuele infiltratie van het Griekse denken in de joodse cultuur samenvattend, zegt de joodse schrijver Max Dimont: „Verrijkt met platonisch denken, aristotelische logica en euclidische wetenschap gingen joodse geleerden nieuwe methoden toepassen in hun studie van de thora. . . . Zij gingen ertoe over de Griekse rede toe te voegen aan de joodse openbaring.”

Mettertijd namen de Romeinen het Griekse Rijk, en daarmee ook Jeruzalem, over. Dit opende de weg voor nog meer betekenisvolle veranderingen. In de derde eeuw G.T. namen de filosofische en religieuze leringen van denkers die trachtten de denkbeelden van Plato te ontwikkelen en te synthetiseren, hun definitieve vorm aan; ze staan thans gezamenlijk bekend als het neoplatonisme. Deze denkrichting zou een diepgaande invloed op het afvallige christendom gaan hebben.

„Het gekerstende hellenisme”

Gedurende de eerste vijf eeuwen van onze gewone tijdrekening trachtten zekere intellectuelen een relatie tussen de Griekse filosofie en de geopenbaarde waarheid van de bijbel aan te tonen. In het boek A History of Christianity staat: „Christelijke metafysici zouden de Grieken in de decennia voor Christus afschilderen als manhaftig maar blindelings worstelend naar een kennis van God, als het ware trachtend Jezus uit de ijle Atheense lucht te voorschijn te toveren en het christendom uit hun ontoereikende heidense verstand uit te vinden.”

Plotinus (205–270 G.T.), een voorloper van zulke denkers, ontwikkelde een systeem dat hoofdzakelijk gebaseerd was op Plato’s theorie van ideeën. Plotinus introduceerde het begrip van een ziel die afgescheiden was van het lichaam. Professor E. W. Hopkins zei over Plotinus: „Zijn theologie . . . was van niet geringe invloed op de leiders van de christelijke opinie.”

„Het gehelleniseerde christendom” en „de christelijke filosofie”

Te beginnen in de tweede eeuw G.T. deden „christelijke” denkers een vastberaden poging om de heidense intellectuelen te bereiken. Ondanks de duidelijke waarschuwing van de apostel Paulus tegen „de holle klanken waardoor wat heilig is geweld wordt aangedaan” en „de tegenstrijdigheden der valselijk zo genoemde ’kennis’”, integreerden zulke leraren filosofische elementen uit de omringende hellenistische cultuur in hun leringen (1 Timotheüs 6:20). Het voorbeeld van Philo scheen te suggereren dat het mogelijk zou zijn de bijbel met platonische ideeën in overeenstemming te brengen. — Vergelijk 2 Petrus 1:16.

Het werkelijke slachtoffer was natuurlijk de bijbelse waarheid. „Christelijke” leraren trachtten aan te tonen dat het christendom in harmonie was met het Grieks-Romeinse humanisme. Clemens van Alexandrië en Origenes (tweede en derde eeuw G.T.) maakten het neoplatonisme tot de grondslag van wat bekend kwam te staan als „de christelijke filosofie”. Ambrosius (339–397 G.T.), de bisschop van Milaan, had „de modernste zowel christelijke als heidense Griekse geleerdheid in zich opgenomen — met name de werken . . . van de heidense neoplatonist Plotinus”. Hij trachtte ontwikkelde Romeinen een klassieke versie van het christendom te verschaffen. Augustinus volgde zijn voorbeeld.

Een eeuw later trachtte Dionysius de Areopagiet (ook Pseudo-Dionysius genoemd), waarschijnlijk een Syrische monnik, de neoplatonische filosofie met de „christelijke” theologie te verenigen. Volgens een encyclopedie kreeg ten gevolge van zijn „geschriften een duidelijke neoplatonische tendens vaste voet in een groot segment van de middeleeuwse christelijke leer en spiritualiteit . . . die tot op de huidige dag bepalend is geweest voor facetten van het religieuze en stichtelijke karakter ervan”. Wat een flagrante negering van de waarschuwing van de apostel Paulus tegen ’de filosofie en het ijdele bedrog overeenkomstig de overlevering van mensen’! — Kolossenzen 2:8.

Verderfelijke verontreinigende invloeden

Er is opgemerkt dat „de christelijke platonisten de openbaring op de eerste plaats stelden en de platonische filosofie als het geschiktste instrument beschouwden om de leer van de Schrift en de kerkelijke traditie te begrijpen en te verdedigen”.

Plato zelf was ervan overtuigd geraakt dat er een onsterfelijke ziel bestaat. Het is veelzeggend dat een van de meest in het oog springende valse leringen die in de „christelijke” theologie zijn binnengeslopen, die van de onsterfelijkheid van de ziel is. De aanvaarding van deze leer kan op generlei wijze gerechtvaardigd worden op grond van de overweging dat het christendom hierdoor aantrekkelijker werd voor de grote massa. Toen de apostel Paulus in Athene, het hartje van de Griekse cultuur, predikte, onderwees hij niet de platonische leerstelling van de ziel. Hij predikte veeleer de christelijke leer van de opstanding, ook al hadden veel van zijn Griekse toehoorders er moeite mee datgene wat hij zei te aanvaarden. — Handelingen 17:22-32.

In tegenstelling tot de Griekse filosofie laat de Schrift duidelijk zien dat de ziel niet iets is wat een persoon heeft maar wat hij is (Genesis 2:7). Bij de dood houdt de ziel op te bestaan (Ezechiël 18:4). Prediker 9:5 vertelt ons: „De levenden zijn zich ervan bewust dat zij zullen sterven; maar wat de doden betreft, zij zijn zich van helemaal niets bewust, ook hebben zij geen loon meer, want de gedachtenis aan hen is vergeten.” De leerstelling van de onsterfelijkheid van de ziel wordt niet in de bijbel geleerd.

Nog een bedrieglijke leer had met de positie van de voormenselijke Jezus te maken, het denkbeeld dat hij gelijk was aan zijn Vader. In het boek The Church of the First Three Centuries wordt verklaard dat „de leerstelling van de Drie-eenheid . . . haar oorsprong vond in een bron die geheel vreemd is aan die van de joodse en christelijke Geschriften”. Wat was die bron? De leerstelling ’ontwikkelde zich en werd in het christendom geënt door toedoen van de Vaderen, die het christendom een platonisch karakter gaven’.

Ja, naarmate de tijd verstreek en de kerkvaders steeds meer beïnvloed werden door het neoplatonisme, wonnen de trinitariërs terrein. De derde-eeuwse neoplatonische filosofie stelde hen schijnbaar in staat het onverenigbare te verenigen — een drievoudige God als één God te doen voorkomen. Door filosofische redenering beweerden zij dat drie personen één God konden zijn terwijl zij hun individualiteit behielden!

De waarheid van de bijbel laat echter duidelijk zien dat Jehovah alleen de Almachtige God is, dat Jezus Christus Zijn geschapen en in rang lagere Zoon is en dat de heilige geest Zijn werkzame kracht is (Deuteronomium 6:4; Jesaja 45:5; Handelingen 2:4; Kolossenzen 1:15; Openbaring 3:14). De Drie-eenheidsleer onteert de enige ware God en brengt mensen in verwarring, terwijl ze hen afkeert van een God die zij niet kunnen begrijpen.

Nog een slachtoffer van de neoplatonische invloed op het christelijk denken was de op de Schrift gebaseerde millenniumhoop (Openbaring 20:4-6). Origenes stond erom bekend dat hij millenaristen veroordeelde. Waarom was hij zo gekant tegen deze goedgefundeerde bijbelse leer omtrent Christus’ duizendjarige heerschappij? The Catholic Encyclopedia antwoordt: „Met het oog op het neoplatonisme waarop zijn leerstellingen waren gebaseerd . . ., kon [Origenes] zich niet aan de zijde van de millenaristen opstellen.”

De waarheid

Geen van de bovengenoemde ontwikkelingen had ook maar iets te maken met de waarheid. Deze waarheid is het volledige patroon van christelijke onderwijzingen zoals die in de bijbel worden gevonden (2 Korinthiërs 4:2; Titus 1:1, 14; 2 Johannes 1-4). De bijbel is de enige bron van waarheid. — Johannes 17:17; 2 Timotheüs 3:16.

Maar de vijand van Jehovah, van de waarheid, van de mensheid en van het eeuwige leven — Satan de Duivel, de „doodslager” en de „vader van de leugen” — heeft een verscheidenheid van slinkse wegen gebruikt om die waarheid te vervalsen (Johannes 8:44; vergelijk 2 Korinthiërs 11:3). Tot de krachtigste werktuigen die hij heeft gebruikt, behoren de leringen van heidense Griekse filosofen — in werkelijkheid een weerspiegeling van zijn eigen denkwijze — in een poging de inhoud en de aard van christelijke leringen te veranderen.

Deze onnatuurlijke samensmelting van de christelijke leer met de Griekse filosofie is een poging om de bijbelse waarheid te verwateren door ze af te zwakken en haar aantrekkingskracht op zachtmoedige, oprechte en leergierige waarheidszoekers te verminderen (1 Korinthiërs 3:1, 2, 19, 20). Ze draagt er ook toe bij de zuiverheid van de kristalheldere bijbelse leer aan te tasten door het onderscheid tussen waarheid en leugen te verdoezelen.

In deze tijd is, onder leiding van het Hoofd van de gemeente, Jezus Christus, de ware christelijke leer hersteld. Ook kunnen oprechte waarheidszoekers de ware christelijke gemeente heel gemakkelijk aan haar vruchten herkennen (Mattheüs 7:16, 20). Jehovah’s Getuigen zijn gaarne bereid zulke mensen te helpen de onvervalste waarheidswateren te vinden en de erfenis van het door onze Vader, Jehovah, aangeboden eeuwige leven stevig vast te grijpen. — Johannes 4:14; 1 Timotheüs 6:19.

[Illustratie op blz. 11]

Augustinus

[Illustratieverantwoording op blz. 10]

Greek text: From the book Ancient Greek Writers: Plato’s Phaedo, 1957, Ioannis N. Zacharopoulos, Athens; Plato: Musei Capitolini, Roma