De hele bijbel in één band

BIJ het maken van afschriften van de bijbel liepen de vroege christenen voorop in het gebruik van de codex — een boek, geen boekrol. Maar de christenen begonnen niet meteen met het samenvoegen van alle bijbelboeken in één band. Een belangrijke stap in de richting van grootschalige vervaardiging van eendelige bijbels werd in de zesde eeuw door Flavius Cassiodorus gezet.

Flavius Magnus Aurelius Cassiodorus werd tussen 485 en 490 geboren in een rijke familie in Calabrië, in het zuidelijke puntje van wat nu Italië is. Hij leefde in een turbulente periode van de Italiaanse geschiedenis waarin het schiereiland eerst door de Goten en vervolgens door de Byzantijnen werd bezet. Toen hij een jaar of zestig, zeventig was, stichtte Cassiodorus op zijn landgoed Vivarium, in de buurt van zijn huis in Squillace (Calabrië), een klooster en bibliotheek.

De bijbel nauwgezet geredigeerd

Cassiodorus’ voornaamste zorg ging uit naar de overdracht van de bijbel. „Volgens Cassiodorus”, schrijft historicus Peter Brown, „moest de gehele Latijnse literatuur in dienst gesteld worden van de overdracht van de heilige Schrift. Alle hulpmiddelen, die men voordien had aangewend om zich te verzekeren van het juiste begrip en een goede overlevering van de klassieke teksten, moesten nu worden ingezet voor een beter begrip en betere overlevering van de Bijbel. Als een nieuw gevormd planetenstelsel moest de Latijnse cultuur in haar geheel in een baan om de verheven zon van Gods woord draaien.”

Cassiodorus bracht vertalers en grammatici bijeen in het Vivariumklooster om de hele bijbel te collationeren (met oudere handschriften te vergelijken), en hij had de leiding over het nauwgezette redigeerwerk. Hij vertrouwde het werk aan slechts enkele geleerden toe. Dezen moesten vermijden haastig vermeende afschrijffouten te verbeteren. Als er een vraag over de grammatica rees, moest er meer gezag aan oude bijbelhandschriften worden gehecht dan aan algemeen aanvaard Latijns taalgebruik. Cassiodorus gaf de opdracht: „Grammaticale eigenaardigheden . . . moeten behouden blijven, aangezien een tekst waarvan men weet dat ze geïnspireerd is niet aan corruptie blootgesteld mag worden. . . . De zegswijzen, de beeldspraak en het idioom van de bijbel moeten bewaard blijven, zelfs als ze naar Latijnse maatstaven vreemd zijn, en dat geldt ook voor de ’Hebreeuwse’ vormen van eigennamen.” — The Cambridge History of the Bible.

De Codex Grandior

De afschrijvers in het Vivariumklooster kregen opdracht minstens drie afzonderlijke uitgaven van de bijbel in het Latijn te vervaardigen. Een daarvan, in negen delen, bevatte waarschijnlijk de Oud-Latijnse tekst, een vertaling die aan het eind van de tweede eeuw was verschenen. Een tweede uitgave bevatte de Latijnse Vulgaat, die Hiëronymus rond het begin van de vijfde eeuw voltooid had. De derde, de Codex Grandior, wat „grotere codex” betekent, werd uit drie bijbelteksten samengesteld. Voor de laatste twee uitgaven werden alle bijbelboeken in één band samengevoegd.

Cassiodorus vervaardigde kennelijk als eerste Latijnse bijbels in één band, die hij pandectae noemde.a Hij besefte ongetwijfeld hoe praktisch het was alle bijbelboeken in één band te hebben en zo een eind te maken aan het tijdrovende raadplegen van meerdere boekdelen.

Van Zuid-Italië naar de Britse Eilanden

Kort na de dood van Cassiodorus (waarschijnlijk rond 583) begon de reis van de Codex Grandior. Men neemt aan dat toen een deel van de Vivariumbibliotheek naar de Lateraanbibliotheek in Rome is overgebracht. In 678 bracht de Angelsaksische abt Ceolfrith de codex mee naar de Britse Eilanden toen hij van een verblijf in Rome terugkeerde. Zo belandde de codex in het dubbelklooster van Wearmouth en Jarrow, waarvan Ceolfrith het hoofd was, in wat nu Northumbria (Engeland) is.

Ceolfrith en zijn monniken moeten gefascineerd zijn geweest door Cassiodorus’ eendelige bijbel — waarschijnlijk trok het gebruiksgemak hen aan. Binnen enkele tientallen jaren vervaardigden ze dan ook drie andere complete bijbels in één band. Het enige exemplaar dat daarvan nog bestaat, is een reusachtig handschrift dat de Codex Amiatinus heet. Het telt 2060 velijnbladen van zo’n 50 bij 35 centimeter. Inclusief de band is het 25 centimeter dik en weegt het ongeveer 35 kilo. Het is de oudste complete eendelige Latijnse bijbel die er bestaat. De eminente negentiende-eeuwse bijbelkenner Fenton J. A. Hort identificeerde de codex in 1887. Hort merkte op: „Zelfs op een hedendaagse toeschouwer maakt dit wonder van een [handschrift] een bijna ontzagwekkende indruk.”

Terugkeer naar Italië

De originele Codex Grandior, die in opdracht van Cassiodorus was vervaardigd, is nu verloren gegaan. Maar de Angelsaksische afstammeling ervan, de Codex Amiatinus, begon kort na zijn voltooiing aan een terugreis naar Rome. Vlak voor zijn dood besloot Ceolfrith naar Rome terug te keren. Hij nam een van zijn drie Latijnse bijbelhandschriften mee als geschenk voor paus Gregorius II. Ceolfrith stierf onderweg, in 716, in de Franse stad Langres. Maar zijn bijbel zette de reis voort met de rest van het gezelschap. De codex werd uiteindelijk opgenomen in de bibliotheek van het klooster van Monte Amiata in Midden-Italië, aan welke plaats hij zijn naam Codex Amiatinus dankt. In 1782 werd het manuscript overgebracht naar de Biblioteca Mediceo-Laurenziana in Florence (Italië), waar het nog steeds een van de meest gekoesterde eigendommen van de bibliotheek is.

Hoe is de Codex Grandior op ons van invloed geweest? Sinds de tijd van Cassiodorus hebben afschrijvers en drukkers er steeds vaker de voorkeur aan gegeven bijbels in één band te vervaardigen. Tot op de dag van vandaag maakt het feit dat de bijbel in deze vorm beschikbaar is, het gemakkelijker die te raadplegen en daardoor de kracht ervan in ons leven te ervaren. — Hebreeën 4:12.

[Voetnoot]

[Kaart op blz. 29]

(Zie publicatie voor volledig gezette tekst)

Reis van de Codex Grandior

Vivariumklooster

Rome

Jarrow

Wearmouth

Reis van de Codex Amiatinus

Jarrow

Wearmouth

Monte Amiata

Florence

[Verantwoording]

Mountain High Maps® Copyright © 1997 Digital Wisdom, Inc.

[Illustraties op blz. 30]

Boven: Codex Amiatinus Links: Afbeelding van Ezra in de Codex Amiatinus

[Verantwoording]

Biblioteca Medicea Laurenziana, Firenze