Deel 1

De wetenschap — Het niet-eindigend speuren van de mens naar waarheid

„GIJ zult de waarheid kennen en de waarheid zal u vrijmaken” (Johannes 8:32). Deze vaak geciteerde wijze uitspraak werd gedaan door een man die door miljoenen wordt gezien als de grootste mens die ooit heeft geleefd.a Hoewel de spreker doelde op religieuze waarheid, kan in bepaalde opzichten op elk terrein van activiteit waarheid mensen vrijmaken.

Wetenschappelijke waarheid bijvoorbeeld heeft mensen bevrijd van veel onjuiste denkbeelden, zoals dat de aarde plat is, dat de aarde het middelpunt van het universum is, dat warmte een fluïdum is dat caloric heet, dat vuile lucht epidemieën veroorzaakt en dat het atoom het kleinste materiedeeltje is. De praktische toepassing van wetenschappelijke waarheden in de industrie, alsook op het terrein van communicatie en transport, heeft mensen bevrijd van onnodig geestdodend werk en, tot op zekere hoogte, van de beperkingen van tijd en afstand. De toepassing van wetenschappelijke waarheden in de preventieve geneeskunde en gezondheidszorg heeft mensen helpen verlossen van een voortijdige dood of een ziekelijke angst voor ziekte.

Wat is wetenschap?

Volgens The World Book Encyclopedia „bestrijkt de wetenschap het brede terrein van het menselijk kennen dat zich bezighoudt met feiten bijeengehouden door grondregels”. Er zijn uiteraard verschillende soorten wetenschap. In het boek The Scientist wordt gezegd: „In theorie zou bijna elke soort kennis wetenschappelijk te maken zijn, daar een tak van kennis per definitie een wetenschap wordt wanneer men zich er volgens de wetenschappelijke methode mee bezighoudt.”

Dit maakt het wat moeilijk om met enige precisie aan te geven waar de ene wetenschap begint en de andere eindigt. In feite kunnen, volgens The World Book Encyclopedia, „in sommige gevallen . . . wetenschappen elkaar dermate overlappen dat zich interdisciplinaire vakgebieden hebben gevormd waar onderdelen van twee of meer wetenschappen worden gecombineerd”. Niettemin spreken veel naslagwerken over vier hoofdafdelingen: wetenschappen die zich bezighouden met de levenloze materie, biologische wetenschappen, sociale wetenschappen en als vierde groep wiskunde en logica.

Wiskunde is een van de oudste wetenschappen. Zonder een uniforme meetmethode, een manier om te bepalen hoe groot, hoe klein, hoe veel, hoe weinig, hoe ver, hoe dichtbij, hoe warm en hoe koud iets is, zou produktief wetenschappelijk onderzoek onmogelijk zijn geweest. Niet zonder reden dus is de wiskunde wel de „koningin en dienares der wetenschappen” genoemd.

Tot de wetenschappen die zich bezighouden met de levenloze materie behoren de chemie, natuurkunde en astronomie. De voornaamste biologische wetenschappen zijn plantkunde en dierkunde, terwijl tot de sociale wetenschappen de antropologie, sociologie, economie, politicologie en psychologie behoren. (Zie kader op blz. 8.)

Er moet onderscheid worden gemaakt tussen zuivere wetenschap en toegepaste wetenschap. De eerste houdt zich zuiver met de wetenschappelijke feiten en grondregels zelf bezig; de laatste met de praktische toepassing ervan. Tegenwoordig duidt men toegepaste wetenschap ook aan als technologie.

Leren met vallen en opstaan

Godsdienst en wetenschap zijn beide voorbeelden van het verlangen van de mens de waarheid te kennen. Maar er bestaat een aanzienlijk verschil tussen de manier waarop wordt gezocht naar godsdienstige waarheid aan de ene kant en wetenschappelijke waarheid aan de andere kant. Iemand die op zoek is naar godsdienstige waarheid zal zich waarschijnlijk wenden tot de bijbel, de koran, de talmoed, de veda’s of de Tripitaka, afhankelijk van het feit of hij christen, moslim, jood, hindoe of boeddhist is. Daar zal hij vinden wat door zijn godsdienst als een openbaring van religieuze waarheid wordt beschouwd, mogelijk afkomstig van een goddelijke bron en daarom bezien als doorslaggevend.

Iemand die op zoek is naar wetenschappelijke waarheid, heeft echter niet zo’n doorslaggevende bron waartoe hij zich kan wenden — geen boek en geen persoon. Wetenschappelijke waarheid wordt niet geopenbaard; ze wordt ontdekt. Dat noopt tot een systeem van vallen en opstaan, waarbij de speurder naar wetenschappelijke waarheid vaak tot de slotsom komt dat zijn moeite vruchteloos is. Maar door het systematisch doorlopen van vier stappen is hij bezig met een lonende speurtocht. (Zie het kader „De wetenschappelijke manier om de waarheid te vinden”.) Niettemin worden wetenschappelijke overwinningen gevierd op de puinhopen van wetenschappelijke nederlagen, daar eertijds aanvaarde denkbeelden worden verworpen om plaats te maken voor nieuwe die als betere benaderingen van de waarheid worden beschouwd.

Ondanks deze methode waarbij de resultaten onvoorspelbaar zijn, hebben wetenschappers in de loop der eeuwen een verbazingwekkende hoeveelheid wetenschappelijke kennis opgebouwd. Hoewel zij het vaak bij het verkeerde eind hadden, hebben zij veel onnauwkeurige gevolgtrekkingen kunnen rechtzetten voordat er ernstige schade was aangericht. In feite is het gevaar dat gebrekkige kennis ernstige schade aanricht minimaal, zolang ze binnen het terrein der zuivere wetenschap blijft. Maar als getracht wordt zuivere wetenschap die ernstige gebreken vertoont in toegepaste wetenschap om te zetten, kunnen de gevolgen rampzalig zijn.

Neem bijvoorbeeld de wetenschappelijke kennis die de ontwikkeling van insekticiden mogelijk heeft gemaakt. Die werden van grote waarde geacht totdat uit verder wetenschappelijk onderzoek bleek dat sommige ervan resten achterlaten die schadelijk zijn voor de menselijke gezondheid. In bepaalde gemeenschappen bij het Aralmeer, gelegen in Oezbekistan en Kazachstan, is een verband aangetoond tussen het wijdverbreide gebruik van zulke insekticiden en een zevenmaal zo groot aantal gevallen van slokdarmkanker als het nationale gemiddelde.

Wegens het gemak van spuitbussen werden die heel populair — totdat wetenschappelijk onderzoek aanwijzingen opleverde dat ze bijdroegen tot de vernietiging van de beschermende ozonlaag van de aarde, sneller zelfs dan eens werd aangenomen. Daarom is het speuren naar wetenschappelijke waarheid een niet-eindigend proces. De wetenschappelijke „waarheden” van vandaag kunnen morgen de foutieve en mogelijk zelfs gevaarlijke denkbeelden van gisteren zijn.

Waarom de wetenschap ons moet interesseren

Wetenschap en technologie hebben veel te maken gehad met de totstandkoming van de structuur van onze hedendaagse wereld. Frederick Seitz, voormalig president van de Amerikaanse Nationale Academie van Wetenschappen, zei eens: „De wetenschap, aanvankelijk begonnen als een avontuur van de geest, is nu een van de voornaamste pilaren van onze manier van leven aan het worden.” Wetenschappelijk onderzoek is tegenwoordig dan ook synoniem geworden met vooruitgang. Iedereen die twijfels uit over de nieuwste wetenschappelijke ontwikkelingen loopt kans als „antiprogressief” betiteld te worden. Per slot van rekening is dat wat sommigen wetenschappelijke vooruitgang noemen, voor hen het verschil tussen beschaafd en onbeschaafd.

Het is dan ook geen wonder dat de twintigste-eeuwse Britse dichter W. H. Auden opmerkte: „De echte mannen van actie in onze tijd, degenen die de wereld veranderen, zijn niet de politici en de staatslieden, maar de wetenschappers.”

Weinig mensen zullen ontkennen dat de wereld verandering behoeft. Maar is de wetenschap opgewassen tegen die taak? Kan ze de wetenschappelijke waarheden ontdekken die nodig zijn om het hoofd te bieden aan de unieke uitdagingen waarvoor de 21ste eeuw ons plaatst? En zijn die waarheden snel genoeg te ontdekken om de mensheid te verlossen van de angst voor een dreigende wereldcatastrofe?

De tweevoudig Nobelprijswinnaar Linus Pauling zei: „Iedereen die op aarde leeft, moet enig inzicht hebben in het wezen en de invloed van de wetenschap.” Met het doel onze lezers iets van dit noodzakelijke inzicht te verschaffen, brengen wij de serie „De wetenschap — Het niet-eindigend speuren van de mens naar waarheid”. Zorg dat u Deel 2 in onze volgende uitgave niet mist.

[Voetnoot]

[Kader/Illustratie op blz. 7]

DE WETENSCHAPPELIJKE MANIER OM DE WAARHEID TE VINDEN

1. Observeer wat er gebeurt.

2. Vorm op basis van die waarnemingen een theorie met betrekking tot wat waarschijnlijk de waarheid is.

3. Toets de theorie door verdere waarnemingen en experimenten.

4. Kijk of de op de theorie gebaseerde voorspellingen uitkomen.

[Kader/Illustraties op blz. 8]

DEFINITIES VAN WETENSCHAPPEN

ANTROPOLOGIE is de studie van de mens vanuit biologisch, sociaal en cultureel gezichtspunt.

ASTRONOMIE is de studie van sterren, planeten en andere fysische systemen in de ruimte.

BIOLOGIE is de studie van het functioneren van de levende natuur en de classificatie van planten en dieren.

PLANTKUNDE, de tweede hoofdtak van de biologie, is de studie van het planteleven.

CHEMIE is de studie van de eigenschappen en samenstelling van stoffen en hun onderlinge reactie.

WISKUNDE is de studie van getallen, hoeveelheden, vormen en verhoudingen.

NATUURKUNDE is de studie van krachten en verschijnselen als licht, geluid, druk en gravitatie.

PSYCHOLOGIE is de studie van de menselijke geest en de redenen voor het menselijk gedrag.

DIERKUNDE, een van de twee hoofdtakken van de biologie, is de studie van het dierenleven.