De vermenging van katholicisme en vodou — Wat vindt u ervan?
Door Ontwaakt!-correspondent in Brazilië
VERSCHEIDENE jaren geleden liet een bekende televisiepersoonlijkheid in Brazilië haar geadopteerde zoon dopen. ’s Morgens werd hij gedoopt volgens de riten van de Rooms-Katholieke Kerk, ’s middags volgens het ritueel van de candomblé (Braziliaanse vodou). Later zou hij nog volgens de riten van het Messianisme en van de Rozekruisers worden gedoopt. De trotse moeder verklaarde: „Zo zal hij, wanneer hij opgroeit, de bescherming van al deze religies genieten.”
Bent u verbaasd over haar ruime opvattingen ten aanzien van religie? Zou zo iets in uw woonplaats kunnen gebeuren? In Brazilië is het niet ongewoon. Zelfs de geestelijkheid wordt erdoor beïnvloed.
Enige tijd geleden verhuisde een rooms-katholieke priester naar Bahia (Brazilië) om Afro-Braziliaanse religies te bestuderen. Het liep er ten slotte op uit dat hij een aanhanger van een van die religies werd! Zijn verhaal verscheen in de International Herald Tribune, en men kon daarin lezen dat hij vier jaar leider van een vodou-kerk was geweest. In die hoedanigheid riep hij regelmatig geesten op om ten behoeve van zijn parochianen een goed woord te doen. „Maar dat wil niet zeggen dat hij zijn rooms-katholicisme heeft afgezworen”, verklaarde de Tribune. De priester legt uit: „Ik praat altijd met God door bemiddeling van Jezus en nooit door tussenkomst van geesten.”
Er bestaat een speciale term voor deze versmelting van geloofsovertuigingen uit verschillende religies. Dat woord is „syncretisme”. Het wekt bij u misschien enige verbazing, maar miljoenen Brazilianen hebben er helemaal geen moeite mee om rooms-katholieke ceremoniën te vermengen met de aanbidding van oude, heidense goden. Hoe is het allemaal begonnen?
„Syncretisme is in Brazilië al een heel oud verschijnsel, want vanaf het begin van de kolonisatie vinden wij het terug in de quilombo dos Palmares (schuilplaats van gevluchte slaven) . . . wij vinden het op Cuba en Haïti in dezelfde vorm als in Brazilië.” Dit schreef historicus Roger Bastide in zijn boek Contribuição ao Estudo do Sincretismo Católico-Fetichista.
Hoe het versmeltingsproces verliep
Hij gaat verder met te verklaren dat de vermenging volgde op het invoeren van slaven uit Afrika: „In Brazilië aangekomen, kregen de zwarten [de slaven] zo’n beetje catechisatie [onderricht in fundamentele katholieke leerstellingen], [en] werden in ieder geval gedoopt. Zij begrepen echter niets van de religie die hun onder dwang werd onderwezen.” Wat deden de negerslaven? Voor de vorm beoefenden zij deze nieuwe religie, maar in hun geest en hun hart handhaafde zich de aanbidding van de goden die zij zich van thuis in Afrika herinnerden.
Waartoe leidde dit? Geleidelijk aan „veranderde het katholicisme in . . . een manier om zijn traditionele geloofsovertuigingen te maskeren: in werkelijkheid werd niet de [katholieke] heilige aanbeden, doch veeleer de daarmee overeenkomende orixá [Afrikaanse godheid] die erachter school. Het katholicisme werd slechts een façade waarachter een geheim ritueel schuilging. . . . In het syncretisme verschaft het christendom slechts de Portugese woorden; al het andere is fetisjisme”, aldus Bastide.
Iets soortgelijks gebeurde met de oorspronkelijke Indiaanse bevolking. Een andere geschiedkundige schreef: „De oorspronkelijke bewoners van dit land zijn, hoewel lange tijd in het Evangelie onderwezen, momenteel net zo min christenen als in de tijd van de kolonisatie. . . . In het huidige Bolivia en het zuiden van Peru leeft nog steeds de verering van de oude heidense godheid Pacha-Mama (Moeder Aarde), hoewel ze is opgenomen in de verering van de Maagd. . . . In Mexico heeft de verering van de maagd van Guadeloupe haar wortels in de cultus van de godin Tonantzin (Moeder der goden).” — Mecanismos da Conquista Colonial, door Ruggiero Romano.
William H. Prescott, een historicus die zich bezighoudt met de geschiedenis van de verovering van Mexico, voegt er betreffende de Indianen in dat land het volgende aan toe: „Er wordt hem alleen maar gevraagd zijn eerbetoon aan Quetzalcoatl, de goedgunstige godheid die onder de mensen wandelde, nu aan de Maagd of de Verlosser te schenken; de aanbidding van het Kruis, als symbool van de regengod, te schenken aan hetzelfde Kruis, het symbool van redding.” — History of the Conquest of Mexico, door William H. Prescott.
Terwijl katholieke rituelen op deze manier werden geënt op Afrikaanse en plaatselijke vormen van aanbidding, drongen niet-christelijke geloofsovertuigingen binnen in het katholicisme. Waldemar Valente zegt: „Het katholicisme . . . werd besmet met bijgelovige ideeën, absurde geloofsovertuigingen, met magisch-fetisjistische begrippen.” — Sincretismo Religioso Afro-Brasileiro.
Is het iets goeds of verkeerds?
Hoe beziet u zo’n religieus mengsel? Sommigen nemen er aanstoot aan en vinden dat het christendom erdoor wordt verontreinigd. Anderen echter bezien het niet als iets slechts. In de loop van de geschiedenis zijn tallozen het slachtoffer geworden van religieuze oorlogen, kruistochten, vervolgingen en onlusten. Wat er in Brazilië gebeurt, zo zeggen zij, is tenminste beter dan dat!
Weer anderen vragen zich misschien af waarom er zo’n ophef over wordt gemaakt. Zij vestigen er wellicht de aandacht op dat de katholieke religie zelf een voortbrengsel is van op zijn minst drie religieuze tradities: bijbels christendom, Griekse filosofie en populaire heidense religies van het Midden-Oosten en Europa. Hoe dat zo?
De Katholieke Kerk leert dat de bijbel het Woord van God is, en hieruit komen vele namen en begrippen die in de katholieke aanbidding een rol spelen. De katholieke theologen zijn echter sterk beïnvloed door de filosofieën van de oude heidense Grieken, en dit heeft hun leer gekleurd. De leerstelling van de inherente onsterfelijkheid van de menselijke ziel bijvoorbeeld komt niet in de bijbel voor (Ezech. 18:4, 20). Ze werd echter geleerd door de Griekse filosofen en is nu een fundamentele leerstelling van het katholicisme.
De derde traditie, die van populaire heidense religies, wordt in vele kerkelijke geloofsovertuigingen teruggevonden. Kerstmis en Pasen, het gebruik van het kruis en van beelden in rituelen, en de aanbidding van een „Drieëenheid”, „heiligen” en een „Moeder Gods” komen alle — niet uit de bijbel — maar uit deze religies. U herinnert zich misschien dat kardinaal John Henry Newman in An Essay on the Development of Christian Doctrine (Een verhandeling over de ontwikkeling van de christelijke leer) een hele opsomming geeft van traditionele gebruiken, met inbegrip van „wierook, lampen en kaarsen; geloftegiften . . . wijwater; plaatsen voor asiel; heiligedagen . . .” en ze dan „alle van heidense oorsprong” noemt, „geheiligd door hun opneming in de Kerk”.
Men zou dan ook kunnen stellen dat het syncretisme of de religieuze versmelting die in Brazilië gaande is, gewoon een voortzetting is van een historisch proces. Beziet u de zaak ook op deze wijze? Het is interessant dat velen in de Rooms-Katholieke Kerk dit niet zo bezien. Uitspraken van sommigen van haar geestelijken tonen een diepe bezorgdheid over de situatie.
Het tijdschrift Time bericht dat paus Johannes Paulus II tijdens zijn bezoek aan Brazilië waarschuwde dat het christendom de „culturele uitingen van welk volk maar ook” kan accepteren maar niet zijn eigen leerstellingen moet „verminken”. Kardinaal Brandão Vilela vreesde dat het Braziliaanse volk een periode van „afrikanisatie” ingaat. Toen hij de menigten zag die op de been kwamen voor een ceremonie ter ere van de godin Iemanjá, veroordeelde hij het „kwaad van religieus syncretisme”. — Veja, 7 januari 1981.
Deze twee kerkelijke leiders kritiseerden de „verminking” van de leer. Natuurlijk zal iemand die religie slechts beziet als een persoonlijke zaak, zich hier niet druk over maken. Voor hem is de ene leerstelling net zo goed als de andere. Maar velen zijn zich ervan bewust dat zo’n „verminking” in het verleden rampzalige gevolgen heeft gehad.
Waar het toe leidt
Zo trachtten de Israëlieten in de dagen voordat Jezus op aarde rondwandelde, het geloof van hun heidense buren te vermengen met hun aanbidding van Jehovah God. Dit had tot gevolg dat zij betrokken raakten bij seksaanbidding, „heilige” prostitutie en zelfs kinderoffers. Het leidde ertoe dat Jehovah zijn bescherming van hen terugtrok en zij een gemakkelijke prooi werden voor het Assyrische imperialisme (2 Kon. 17:16-18). Waarom kwam er zo’n extreme reactie?
De reden ligt voor de hand. De vorm van aanbidding die Jehovah de Israëlieten gaf, bevorderde hoge morele maatstaven. Wanneer deze aanbidding strikt werd nageleefd (zonder vermenging met heidense leerstellingen), beschermde ze hen zowel in fysiek als in mentaal opzicht en bereidde hen voor op de komst van de Messías. De toevoeging van heidense elementen haalde die vorm van aanbidding omlaag, net zoals vies water zuiver drinkwater vervuilt als het eraan wordt toegevoegd.
Hetzelfde geldt voor de christelijke aanbidding. De apostel Paulus waarschuwt: „Komt niet onder een ongelijk juk met ongelovigen [zij die niet in Jezus Christus geloven]. Want wat voor deelgenootschap hebben rechtvaardigheid en wetteloosheid? Of wat heeft licht met duisternis gemeen? . . . Of welk deel heeft een gelovige met een ongelovige? En welke overeenkomst heeft Gods tempel met afgoden?” (2 Kor. 6:14-16) Beschouw eens hoe de geschiedenis de wijsheid van Paulus’ woorden heeft bewezen.
Het christendom vormt een geheel. Het is een levenswijze die te maken heeft met onze verhouding tot God, en het omvat op de bijbel gebaseerde geloofsovertuigingen — in het bijzonder met betrekking tot de plaats die Jezus Christus in Gods voornemens inneemt — leefregels die raken aan alle aspecten van het leven en een speciale verantwoordelijkheid om het geloof te verbreiden. Door ten aanzien van welk onderdeel maar ook te schipperen, verzwakt men het geheel.
Zo heeft de bereidheid om compromissen te sluiten, waardoor heidense leerstellingen hun intrede konden doen, het ook mogelijk gemaakt dat onchristelijke immoraliteit, wreedheid, onderdrukking en wat al niet hun intrede deden. Dit heeft tot gevolg gehad dat enkele van de ergste gruweldaden in de geschiedenis zijn begaan door mensen die beweren volgelingen te zijn van Christus. Alleen diegenen die ernaar hebben gestreefd vast te houden aan het bijbelse christendom in al zijn facetten — zowel op het gebied van leerstellingen als gedrag — zijn in staat geweest de hoge maatstaven van het apostolische christendom te handhaven.
Met het oog hierop zal iemand die oprecht is, de bezorgdheid delen van de katholieke theoloog die zei: „Objectief bezien is syncretisme niet gerechtvaardigd omdat het het Woord van God verdraait, . . . syncretisme is heel betreurenswaardig.” — O Estado de São Paulo, door D. Estevão Bettencourt.
Jehovah’s Getuigen denken net zo over deze kwestie. Zij geloven dat iedereen vrij moet zijn in zijn keuze van aanbidding. Maar zij geloven eveneens dat er slechts één ware religie bestaat, de religie die gebaseerd is op de leer en het leven van Jezus Christus. Hoe kunnen wij die religie identificeren?
De apostel Paulus wees op „de heilige geschriften . . . die u wijs kunnen maken tot redding”. Hij verklaarde verder: „De gehele Schrift is door God geïnspireerd en nuttig om te onderwijzen, terecht te wijzen, dingen recht te zetten, streng te onderrichten in rechtvaardigheid, opdat de mens Gods volkomen bekwaam zij, volledig toegerust tot ieder goed werk.” — 2 Tim. 3:15-17.
Jehovah’s Getuigen wenden zich dan ook tot de bijbel om te weten te komen welke de ware religie is. Aldus vermijden zij het soort van syncretisme dat zich tegenwoordig in Brazilië voordoet. Zij vermijden eveneens het syncretisme dat honderden jaren geleden optrad, waardoor het hellevuur, de onsterfelijke ziel, de Drieëenheid, beelden, het kruis en andere heidense geloofsovertuigingen hun intrede deden in het systeem van aanbidding van de christenheid. Indien het syncretisme dat de leer „verminkt”, heden ten dage verkeerd is, dan was het honderden jaren geleden zeker net zo verkeerd.
Waarom zou u zelf niet de bijbel gaan lezen en ontdekken wat de ware aanbidding in werkelijkheid inhoudt? Op die manier zult u het vermijden uw dienst voor God te verontreinigen met heidense riten, en u zult — met Gods hulp — de wijsheid verwerven die tot redding leidt.