Przeznaczenie czy zwykły przypadek?

„ZRZĄDZENIEM losu wielu zginęło i wielu ocalało” — doniosła gazeta International Herald Tribune. W ubiegłym roku w wyniku ataków terrorystycznych na ambasady amerykańskie w Kenii i Tanzanii prawie 200 osób straciło życie, a setki odniosło rany. Ale jak podano, „rozkład dnia okazał się błogosławieństwem dla czołowych dyplomatów”.

Ocaleli, bo akurat uczestniczyli w spotkaniu zorganizowanym w części budynku oddalonej od miejsca wybuchu. Jednakże pewien wysoki urzędnik wyjątkowo nie poszedł na to posiedzenie, znalazł się bliżej eksplozji i zginął.

„Los obszedł się też okrutnie z Arlene Kirk” — wspomniano w gazecie. Kiedy wracała po urlopie do Kenii, chciała odstąpić swoje miejsce w samolocie, gdyż na ten rejs sprzedano zbyt dużo biletów. Ponieważ jednak inni pasażerowie zrezygnowali wcześniej, dostała się na pokład. W rezultacie wróciła do pracy w ambasadzie akurat w dniu wybuchu i poniosła śmierć.

Nieszczęścia nie są obce człowiekowi. Ale niełatwo jest je wyjaśnić. W wypadkach i katastrofach na całym świecie jedni tracą życie, a drugim udaje się je ocalić. Niemniej nie tylko tragedie nasuwają pytanie: „Dlaczego ja?” Nawet kiedy chodzi o coś dobrego, niektórym jest jakby lżej. Wszystko idzie im jak z płatka, podczas gdy inni muszą toczyć ciągłą walkę. Czy rzeczywiście zostało to jakoś zaplanowane? Być może zastanawiasz się: Czy o moim życiu decyduje przeznaczenie?

W poszukiwaniu wyjaśnienia

Około 3000 lat temu pewien mądry król widział, że wokół dzieją się nieraz zaskakujące rzeczy. Oto, jak je wyjaśnił: „Wszystkich ich dosięga czas i nieprzewidziane zdarzenie” (Kaznodziei 9:11). Niekiedy zachodzi coś nieoczekiwanego. Po prostu nie sposób tego przewidzieć. Wyjątkowe sytuacje — zarówno dobre, jak i złe — często są dziełem chwili.

Może jednak podzielasz pogląd osób, według których zbieg okoliczności niczego nie tłumaczy i które dopatrują się działania jakiejś siły — przeznaczenia. Wiara w przeznaczenie czy predestynację należy do najstarszych i najbardziej rozpowszechnionych przekonań religijnych. Profesor François Jouan, dyrektor Ośrodka Badań Mitologii na Uniwersytecie Paryskim, twierdzi: „Nie ma epoki ani cywilizacji, w której by nie wierzono w boskie kierowanie losami (...) i nie wyjaśniano w ten sposób wszystkiego, co w naszym życiu niewytłumaczalne”. Dlatego nieraz się słyszy: „Jeszcze nie przyszła na niego pora” albo „Tak miało być”. Ale na czym polega koncepcja przeznaczenia bądź fatum?

Co to jest fatum

Fatum, inaczej przeznaczenie, wywodzi się od łacińskiego słowa oznaczającego „to, co powiedziane, przepowiednię, to, co zrządzone przez bogów”. Czasem ludzie sądzą, że przyszłość, której nie sposób uniknąć ani wytłumaczyć, ustala bliżej nieokreślona siła, niemniej przeważnie widzą w niej jakiegoś boga.

Historyk religii Helmer Ringgren wyjaśnia: „Jeden z podstawowych aspektów religijności stanowi przekonanie, że los człowieka nie jest pozbawiony sensu i nie jest kwestią przypadku, lecz zależy od siły, której przypisuje się wolę i planowanie”. Na ogół pewne zmiany wydają się możliwe, wielu jednak uważa, iż ludzie są pionkami w grze, na którą nie mają większego wpływu. ‛Dosięga ich przeznaczenie’.

Teolodzy i filozofowie od dawna próbują rozwikłać tę kwestię. W dziele The Encyclopedia of Religion powiedziano: „Koncepcja przeznaczenia — w każdej odmianie, w każdym języku czy odcieniu znaczeniowym — zawsze kryje w sobie zasadniczy element tajemnicy”. Ale jedną z nici prowadzących przez labirynt poglądów jest pojęcie siły wyższej, która rządzi sprawami człowieka. Panuje przekonanie, że ta siła z góry kształtuje los poszczególnych osób i całych narodów, wskutek czego przyszłości nie można zmienić, tak samo jak przeszłości.

Ważny czynnik

Jakie znaczenie ma to, czy wierzysz w przeznaczenie? „Warunki życiowe ludzi wywierają ogromny wpływ na ich światopogląd, ale i na odwrót — światopogląd wywiera ogromny wpływ na warunki życiowe” — napisał angielski filozof Bertrand Russell.

Wiara w przeznaczenie — bez względu na to, czy coś takiego naprawdę istnieje — może decydować o naszym postępowaniu. Ponieważ wielu sądzi, że ich położenie zależy od woli bogów, biernie godzi się ze swą sytuacją — choćby było to niesprawiedliwe lub trudne do zniesienia — jak gdyby zmiana losu zupełnie nie mogła nastąpić. A zatem fatalizm osłabia poczucie osobistej odpowiedzialności człowieka.

Innych z kolei wiara w przeznaczenie skłania do czegoś wręcz odwrotnego. Należy na przykład do czynników, które zdaniem historyków doprowadziły do rozwoju kapitalizmu i rewolucji przemysłowej. Pewne religie protestanckie uczą, że Bóg wyznacza z góry, kto będzie zbawiony. Niemiecki socjolog Max Weber twierdzi: „Prędzej czy później każdy wierzący musiał zadawać sobie pytanie: ‚Czy należę do wybranych?’” Wiele osób starało się dowiedzieć, czy Bóg im błogosławi, a co za tym idzie — czy przeznaczone jest im zbawienie. Według Maxa Webera czyniły to przez „świecką działalność”. Powodzenie w interesach i bogactwo uznawano za dowód łaski Bożej.

Wiara w przeznaczenie popycha niektórych do drastycznych kroków. Podczas II wojny światowej japońscy piloci-samobójcy wierzyli w kamikaze, to znaczy „boski wiatr”. Przekonanie, że bogowie mają pewien plan i można uczestniczyć w jego realizacji, nadawało tej okropnej śmierci znaczenie religijne. W ostatnim dziesięcioleciu często na pierwszych stronach gazet donoszono o przerażających samobójczych zamachach bombowych na Bliskim Wschodzie. Jak czytamy w pewnej encyklopedii, w tych „samobójczych atakach o podłożu religijnym” dużą rolę odgrywa fatalizm.

Dlaczego wiara w przeznaczenie jest tak rozpowszechniona? Krótkie zapoznanie się z jej pochodzeniem pozwoli nam znaleźć odpowiedź na to pytanie.