Bajkał — najgłębsze jezioro świata

OD NASZEGO KORESPONDENTA Z ROSJI

OD NAJDAWNIEJSZYCH czasów ludy mongolskie zamieszkujące tereny zwane obecnie południową Syberią otaczały to jezioro zabobonną czcią. Chociaż istnieje kilka jezior o większej powierzchni, Bajkał jest najgłębszym jeziorem świata, a zarazem największym zbiornikiem słodkiej wody. Nazwa „Bajkał” (jedna z wielu nadanych mu przed wiekami) znaczy prawdopodobnie „bogate jezioro” lub „morze”. Do dzisiejszego dnia o tutejszych łodziach mówi się, że „wychodzą w morze”.

Jezioro Bajkał jest drogie rosyjskim sercom. Pewna moskwianka nazwała je „pięknym utworem muzycznym, znanym każdemu od dziecka”. Do nut składających się na ten utwór należy między innymi malownicza linia brzegowa, kryształowo czysta woda oraz bogactwo niezwykłych gatunków przyrodniczych, niespotykanych nigdzie indziej.

Z lotu ptaka Bajkał, którego długość wynosi 636 kilometrów, a szerokość dochodzi do 80 kilometrów, wygląda jak półprzymknięte błękitne oko. Jest potężnym akwenem, skupiającym aż jedną piątą światowych zasobów wód słodkich — więcej niż się mieści we wszystkich pięciu północnoamerykańskich Wielkich Jeziorach. Ta gigantyczna studnia wcina się przeszło półtora kilometra w głąb ziemi (maksymalna głębokość wynosi ponad 1600 metrów). Gdyby Bajkał nagle wysechł, to żeby ponownie go napełnić, trzeba by było tyle wody, ile w ciągu roku niosą wszystkie rzeki świata!

Zderzenie kontynentów

Według teorii geologicznych w bardzo odległych czasach przemieszczający się na północ subkontynent natarł na kontynent azjatycki. Wskutek kolizji wielkie fragmenty skorupy ziemskiej pofałdowały się jak folia aluminiowa, czego następstwem było wypiętrzenie się Himalajów. Zdaniem części uczonych to zderzenie platform kontynentalnych spowodowało powstanie na Syberii głębokich rowów tektonicznych, w tym Ryftu Bajkalskiego. W ryfcie stopniowo gromadził się materiał pochodzący z okolicznych gór, aż w końcu osady utworzyły na dnie warstwę grubości przeszło 6 kilometrów. Gdy to zapadlisko napełniło się wodą, powstało jezioro Bajkał. Do Bajkału wpływa ponad 300 rzek i potoków, a wypływa tylko jedna — Angara.

Wiele starych jezior napełnia się osadami dennymi i w rezultacie przeobraża w trzęsawiska, ale z Bajkałem rzecz ma się inaczej. Według specjalistów przyczyna tkwi w tym, że ruchome płyty litosfery poniżej dna Bajkału w dalszym ciągu odsuwają się od siebie, co powoduje poszerzanie się rozpadliny. Jezioro jest więc z roku na rok głębsze. Ruchy płyt sprawiają ponadto, że z dna jeziora tryskają strugi gorącej wody.

Zajrzeć w głębiny

Przejażdżka łódką po Bajkale bywa stresującym przeżyciem, bo przez kryształowo czystą wodę widzi się wyraźnie na głębokość do 50 metrów — jakby to nie była woda, lecz powietrze. Filtrowaniem wody zajmuje się populacja maleńkich skorupiaków Epischura. Oczyszczają one jezioro z glonów i bakterii, dzięki czemu w odróżnieniu od innych jezior Bajkał nie jest mętny. Stworzonkom tym pomagają liczne gatunki tutejszych kiełży, które zjadają odpady organiczne, przez co zapobiegają rozkładaniu się ich w wodzie. W konsekwencji jezioro jest tak czyste, że gdy kilkanaście lat temu pobrano wodę do przebadania, stwierdzone zanieczyszczenia pochodziły z laboratoryjnej zlewki, w której się znajdowała.

Oprócz krystalicznej przejrzystości wodę cechuje wyjątkowo duża zawartość tlenu. Niektóre głębokie jeziora są na większych głębokościach tak ubogie w tlen, że organizmy roślinne i zwierzęce rozwijają się tylko w górnych warstwach wody. Tymczasem w Bajkale pionowe i poziome prądy przenoszą tlen aż do samego dna i sprawiają, że woda jest dokładnie wymieszana. W rezultacie całe jezioro tętni życiem.

W czystej, chłodnej wodzie roślinność jest bujna i gęsta niczym las. Zielone gąbki bajkalskie, krzewiące się jak koralowce, stanowią schronienie dla niezliczonego mnóstwa drobnych żyjątek. Duże skupiska ciepłolubnych organizmów bytują wokół wylotów hydrotermalnych. Spośród przeszło 2000 tutejszych gatunków biologicznych aż 1500 nie występuje nigdzie poza Bajkałem.

Bajkał słynie z połowów omula bajkalskiego, smacznej arktycznej ryby o białym mięsie, cenionej przez rybaków. Można tu także spotkać wiele stworzeń niezwykłych, a nawet dziwacznych. Pewien gatunek płazińca (robaka płaskiego) żywiącego się rybami osiąga ponad 30 centymetrów długości. W piasku żyją interesujące organizmy jednokomórkowe.

Na uwagę zasługuje gołomianka mała — gatunek doprawdy osobliwy, zasiedlający wyłącznie wody Bajkału. Ta drobna, niemal przezroczysta rybka mieni się wszystkimi kolorami tęczy. Występuje na dużych głębokościach i jest jajożyworodna. Jedna trzecia jej ciała to tłuszcz, bogaty w witaminę A. Gołomianka potrafi znieść ogromne ciśnienie wody panujące na głębokości od 200 do 450 metrów, natomiast gdy wyciągnąć ją z wody i umieścić w nasłonecznionym miejscu, tkanki jej ciała rozpływają się — zostają tylko ości i tłuszcz. Stanowi ona ulubiony pokarm najsłynniejszej chyba przedstawicielki fauny Bajkału — foki bajkalskiej, jedynej foki żyjącej wyłącznie w słodkiej wodzie.

Bajkał w różnych porach roku

Przez jakieś pięć miesięcy Bajkał jest skuty lodem. Pod koniec stycznia pokrywa lodowa ma już metr lub więcej grubości. Lód skrzy się w słońcu jak szkło i tworzy się na nim mozaika pęknięć. A jednak tafla lodu wydaje się cienka — jest tak przejrzysta, że spacerujący po niej mogą dostrzec skały znajdujące się na dnie. Niemniej lód ten odznacza się niezwykłą wytrzymałością. Ponad sto lat temu — podczas wojny rosyjsko-japońskiej — po torach położonych przez Rosjan w poprzek zamarzniętego jeziora przejechało na drugą stronę 65 parowozów!

Od drugiej połowy kwietnia do czerwca pokrywa lodowa pęka i rozpada się z ogłuszającym łoskotem. Ciągły hałas dochodzący od jeziora o tej porze roku to dobrze znana miejscowej ludności „lodowa muzyka”. Słynny zoolog Gerald Durrell napisał, że lód „wydaje brzękliwy dźwięk jak czynele; mruczy jak kosz pełen kotów”. W miarę wzrostu temperatury wiatr i fale unoszą tafle kry, które skupiają się w lśniące ławice i w końcu zostają wyrzucone na brzeg.

Gdy jezioro stopniowo uwalnia się z okowów lodu, zaczynają wracać ptaki. Część ptactwa (na przykład pluszcze) całą zimę spędza nad Bajkałem, w jedynym miejscu, które nigdy nie zamarza — tam, gdzie z jeziora wypływa Angara. Na wiosnę zlatują się tutaj również inne ptaki wodne, takie jak kaczki, gęsi, łabędzie krzykliwe i czaple siwe.

W czerwcu na brzegu Bajkału można zobaczyć rodziny niedźwiedzi brunatnych. O tej porze roku na skałach pojawiają się w dużych ilościach larwy, z których wylęgają się muchy. Niedźwiedzie z lubością zlizują owady, nie zważając na ich bzyczenie. Ta uczta nad jeziorem przyciąga też wiele innych zwierząt i ptaków.

Wczesną wiosną i latem woda na krótko zabarwia się na zielono. Zakwit wody to rezultat rozwoju glonów, którymi żywią się drobne skorupiaki. Ale przez większą część roku kolorystyka jest inna — dla kogoś patrzącego z lądu Bajkał ma odcień turkusowy, a dla znajdującego się na łodzi z dala od brzegu i spoglądającego w toń jeziora — ciemnoniebieski, jak otchłań oceanu.

Wybrzeże jest częściowo piaszczyste, częściowo klifowe. Spacer lub przejażdżka wzdłuż urokliwych zatok i przylądków odsłania malownicze widoki, których dominującymi elementami są woda i niebo.

W drugiej połowie roku na jeziorze często szaleją burze. Jesienne wichry wieją tu nieraz z porywistością huraganu. Potrafią bardzo szybko rozkołysać spokojną taflę jeziora, tak iż fale sięgają czterech, a niekiedy sześciu metrów. Silne wiatry zrywają się również o innych porach roku, co doprowadziło już do zatonięcia niejednego kutra rybackiego, a nawet dużego statku pasażerskiego.

Urozmaicony krajobraz

Ze względu na surowość syberyjskiego pejzażu można by się spodziewać, że Bajkał to po prostu gigantyczny zbiornik zimnej wody otoczony pustkowiem, a tymczasem region ten jest wyjątkowo zróżnicowany krajobrazowo i odznacza się bogactwem fauny i flory. Jezioro okalają cztery majestatyczne pasma górskie, będące siedliskiem reniferów oraz koziorożców syberyjskich Caprasibirica pallas, zagrożonych wyginięciem.

Obszary niżej położone porośnięte są roślinnością stepową. Występuje tu tak wielka różnorodność gatunków kwiatów polnych, że część tutejszych stepów można by nazwać syberyjskimi ogrodami kwiatowymi. Wśród rzadkich miejscowych ptaków na uwagę zasługuje piękny żuraw stepowy oraz drop pospolity, największy uskrzydlony mieszkaniec Azji.

Bajkał otacza tajga — gęsty las szpilkowy o dużym znaczeniu dla tego regionu. Syberyjska tajga jest dwukrotnie większa od amazońskich lasów deszczowych Brazylii. Oba te zbiorowiska roślinne wywierają ogromny wpływ na stabilizację klimatu całej ziemi oraz ekologię świata. W lasach bajkalskich żyje sporo gatunków ptaków, między innymi głuszce, znane ze wspaniałego rytuału godowego, połączonego z charakterystyczną pieśnią. Przylatują tutaj także śliczne cyraneczki bajkalskie (zdjęcie na stronie 17).

Do najbardziej interesujących miejscowych ssaków należą sobole barguzińskie. Ze względu na lśniące futro zostały one kiedyś silnie przetrzebione, lecz ostatnio dzięki staraniom ekologów ich populacja zaczęła się odradzać. Żeby ocalić te urodziwe stworzenia, w roku 1916 założono na brzegach Bajkału Barguziński Rezerwat Przyrody. Obecnie z Bajkałem graniczą trzy rezerwaty, a ponadto region ten obejmuje trzy parki narodowe.

Bogactwo dzieł Bożych

Jezioro Bajkał figuruje na Liście Światowego Dziedzictwa Kulturalnego i Przyrodniczego UNESCO i stanowi wielką atrakcję turystyczną. Co roku przyjeżdża tutaj ponad 300 000 turystów ze wszystkich stron świata. „Bajkał to prawdziwy raj dla przyrodników i wymarzone miejsce na wypoczynek” — czytamy w pewnym przewodniku. „Takie walory, jak piękne plaże, malownicze szlaki górskie, możliwość podglądania ptaków i odbywania przejażdżek łodzią sprawiają, że Bajkał ma szansę stać się jednym z najatrakcyjniejszych regionów turystycznych Azji”.

Bajkał usposabia do zastanowienia się nad niezrównaną mądrością Boga i majestatycznym pięknem Jego dzieł. Nikt prócz Boga nie mógłby stworzyć zadziwiających procesów, które utrzymują przy życiu tyle różnorodnych organizmów występujących w tym cudownym jeziorze. Spoglądając w bezdenną otchłań Bajkału, możemy z zachwytem powtórzyć za pisarzem biblijnym: „O głębokości Bożego bogactwa i mądrości, i wiedzy!” (Rzymian 11:33).

[Ramka i ilustracja na stronach 16, 17]

FOKA SŁODKOWODNA

Bajkał zamieszkują dziesiątki tysięcy fok bajkalskich, których pokarm przez cały rok stanowią ryby głębinowe. Trudno dociec, dlaczego foki te osiedliły się właśnie tam — w głębi Syberii. Od najbliżej spokrewnionych z nimi fok dzieli je odległość około 3000 kilometrów.

Foka bajkalska ma płaski pysk i duże oczy, osadzone blisko siebie. Jest jedną z najmniejszych fok — dorasta do 140 centymetrów długości. Nieraz można zobaczyć gromadkę tych sympatycznych zwierząt wygrzewających się na głazach. W odróżnieniu od większości fok, które w takich sytuacjach gryzą się i popychają, foki bajkalskie zachowują się wyjątkowo spokojnie. Te łagodne stworzenia są chyba najbardziej towarzyskimi fokami na świecie.

Pewien zoolog badający foki zaobserwował, że foka bajkalska „jest jeszcze spokojniejsza od obrączkowanej. Osobniki, które w celach naukowych zostaną schwytane w sieci, nie gryzą, gdy się je bierze na ręce”. W pewnej encyklopedii jest wzmianka o nurkach, którzy natrafili w wodzie na śpiące foki bajkalskie. Choć ich dotykali, a nawet je obracali, nie przebudziły się.

[Prawa własności]

Dr Konstantin Mikhailov/Naturfoto-Online

[Ramka i ilustracja na stronie 18]

MIEJSCE ZESŁAŃ

Ponieważ Świadkowie Jehowy nie chcieli złamać zasad swej wiary, w latach 1951-1965 wielu z nich zesłano w okolice Bajkału. Na przykład w roku 1951 Praskowia Wołosjanko została wywieziona na Olchon, największą wyspę na jeziorze Bajkał. Wraz z innymi deportowanymi Świadkami Praskowia utrzymywała się z łowienia ryb. Zajmowała się także innego rodzaju „rybactwem” — starała się miejscowej ludności głosić na podstawie Biblii dobrą nowinę o Królestwie Bożym.

W roku 1953 za szerzenie prawd biblijnych aresztowano ją wraz z sześciorgiem współwyznawców. Została skazana na 25 lat więzienia. Po wyjściu na wolność należała do zboru w Usolu Sybirskim w obwodzie irkuckim. Wiernie służyła Jehowie aż do śmierci w roku 2005. Obecnie w Irkucku i innych miejscowościach nadbajkalskich działa około 30 zborów Świadków Jehowy.

[Mapa na stronie 15]

[Patrz publikacja]

ROSJA

Jezioro Bajkał

[Ilustracja na stronach 16, 17]

Część obrzeży Bajkału stanowi pasmo Sajanów

[Prawa własności]

[Ilustracja na stronie 17]

Cyraneczka bajkalska

[Prawa własności]

Dr Erhard Nerger/Naturfoto-Online

[Prawa własności do ilustracji, strona 15]

Dr Konstantin Mikhailov/Naturfoto-Online

[Prawa własności do ilustracji, strona 18]