FILISTEA, FILISTYNI

Filistea rozciągała się wzdłuż Morza Śródziemnego (Wj 23:31) na przestrzeni ok. 80 km — od okolic Joppy na pn. po Gazę na pd. — i sięgała ok. 24 km w głąb lądu. „Morze Filistynów” to zapewne ta część Morza Śródziemnego, do której przylegała Filistea. Wzdłuż brzegu ciągną się wydmy, miejscami osiągające nawet 6 km szerokości, ale poza tym region jest żyzny: uprawia się tu zboża, oliwki i drzewa owocowe.

Przez większą część okresu, który obejmują Pisma Hebrajskie, tę nadbrzeżną równinę zamieszkiwali Filistyni, należący do zaprzysięgłych wrogów Izraelitów (Iz 9:12; 11:14). Filistyni nie praktykowali obrzezania (2Sm 1:20), wyznawali politeizm (Sdz 16:23; 2Kl 1:2; zob. BAAL-ZEBUB; DAGON), a przed podjęciem decyzji przesądnie radzili się swych kapłanów i wróżbitów (1Sm 6:2; por. Iz 2:6). Idąc na wojnę, zabierali ze sobą swe bożki (2Sm 5:21). W ich kraju, znanym jako Filistea (Wj 15:14; Ps 60:8; 87:4; 108:9; Iz 14:29, 31), leżały Gaza, Aszkelon, Aszdod, Ekron i Gat. Setki lat miastami tymi rządzili władcy sojuszniczy (Joz 13:3; 1Sm 29:7; zob. WŁADCY SOJUSZNICZY).

Historia. Filistyni przybyli na wybrzeże kananejskie z Krety (z nią zwykle utożsamia się Kaftor), choć wyspa ta niekoniecznie była ich ojczyzną (Jer 47:4; Am 9:7; zob. KAFTOR; KRETA). Nie jest też pewne, kiedy to nastąpiło. Jednakże już w czasach Abrahama i jego syna Izaaka Filistyni mieszkali w Gerarze na pd. Kanaanu. Mieli króla, Abimelecha, oraz wojsko, którym dowodził Pikol (Rdz 20:1, 2; 21:32-34; 26:1-18; zob. ABIMELECH 1 i 2).

Niektórzy podważają informacje z Księgi Rodzaju o Filistynach mieszkających w Kanaanie, twierdząc, iż osiedlili się oni tam nie wcześniej niż w XII w. p.n.e. Ale zarzuty te nie mają solidnych podstaw. W dziele New Bible Dictionary pod red. J. D. Douglasa (1985, s. 933) powiedziano: „Wielu komentatorów uważa wzmianki o Filistynach w czasach patriarchów za anachronizmy, gdyż w pozabiblijnych inskrypcjach Filistyni pojawiają się dopiero w XII w. p.n.e., a łączone z nimi znaleziska archeologiczne też nie sięgają wcześniejszych okresów”. Niemniej na dowód, iż taki pogląd nie jest dostatecznie uzasadniony, przytacza się świadectwa znacznego rozwoju egejskiego handlu już ok. XX w. p.n.e. Jakaś niewielka grupa mogła być za mało znacząca, by trafić do inskrypcji obcych narodów, ale to wcale nie przesądza, że nie istniała. W cytowanym dziele podsumowano to następująco: „Nie ma powodów, dla których wśród pierwszych kupców egejskich nie mogły się znaleźć niewielkie grupy Filistynów — na tyle nieznaczne, że nie zostały zauważone przez większe państwa”.

W r. 1513 p.n.e. po wyprowadzeniu Izraelitów z Egiptu Jehowa nie poprowadził ich przez Filisteę (choć była to najprostsza droga z Egiptu do Ziemi Obiecanej), żeby się nie zniechęcili szybką wojną i nie postanowili zawrócić do Egiptu (Wj 13:17). Filistyni najprawdopodobniej nie uznaliby zbliżającej się kilkumilionowej rzeszy Izraelitów za zwykłych podróżnych, jacy często przechodzili przez ich terytorium. Byli ludem osiadłym, natomiast w okolicach Synaju, gdzie Jehowa skierował Izraelitów, spotykało się głównie plemiona koczownicze; poza tym było tam wiele terenów niezamieszkanych, na które Izraelici mogli wkroczyć bez narażania się na natychmiastowy atak.

Kiedy sędziwy Jozue przydzielał ziemię na zach. od Jordanu, terytorium Filistynów jeszcze nie zostało wzięte w posiadanie (Joz 13:2, 3). Później Judejczycy zdobyli trzy z głównych miast filistyńskich: Gazę, Aszkelon i Ekron, ale było to tylko połowiczne zwycięstwo, ponieważ ‛nie zdołali wywłaszczyć mieszkańców niziny, gdyż ci mieli rydwany wojenne z żelaznymi kosami’ (Sdz 1:18, 19).

W czasach sędziów. Przez wiele lat obecność Filistynów oraz innych ludów kananejskich stanowiła sprawdzian, czy Izraelici będą posłuszni Jehowie (Sdz 3:3, 4). A oni raz po raz zawodzili, wikłając się w fałszywy kult. Wówczas Jehowa wydawał ich w rękę wrogów, m.in. Filistynów (Sdz 10:6-8). Ale gdy wołali do Niego o pomoc, miłosiernie wzbudzał im sędziów, którzy ich wybawiali (Sdz 2:18). Jeden z nich, imieniem Szamgar, pobił 600 Filistynów ościeniem bydlęcym (Sdz 3:31). Po latach „przewodnictwo w wybawianiu Izraela z ręki Filistynów” objął Samson, jak to zostało zapowiedziane przed jego narodzeniem (Sdz 13:1-5). O silnej pozycji Filistynów na początku działalności sędziego Samsona może świadczyć okoliczność, że przy pewnej okazji mężowie judzcy wydali go w ich ręce, byle tylko uniknąć kłopotów (Sdz 15:9-14).

Ucisk ze strony Filistynów trwał w czasach Samuela, który także przyczynił się do zwycięstwa nad nimi. Gdy pełnił służbę w przybytku w Szilo w ostatnim okresie sprawowania urzędu przez arcykapłana Helego, Filistyni zabili ok. 4000 Izraelitów w okolicy Afeku i Eben-Ezer. Wówczas Izraelici sprowadzili na pole bitwy świętą Arkę Przymierza, chcąc w ten sposób zapewnić sobie zwycięstwo. Filistyni wzmogli swe wysiłki, wskutek czego zabili 30 000 Izraelitów i zdobyli Arkę (1Sm 4:1-11). Zabrali ją potem do Aszdodu do świątyni swego boga Dagona. Dwukrotnie znajdowali jego posąg powalony twarzą do ziemi, za drugim razem dodatkowo rozbity (1Sm 5:1-5). Wtedy zaczęli przenosić Arkę z jednego filistyńskiego miasta do drugiego, ale we wszystkich po kolei zaczynała się szerzyć panika i zaraza (1Sm 5:6-12). W końcu po siedmiu miesiącach Arka wróciła do Izraela (1Sm 6:1-21).

Jakieś 20 lat później (1Sm 7:2) Filistyni wyruszyli przeciwko Izraelitom, których Samuel zgromadził w Micpie, aby oddawali tam cześć Bogu. Tym razem Jehowa wywołał zamieszanie wśród Filistynów, dzięki czemu Jego lud zdołał ich pokonać. Potem miasta, „które Filistyni zabrali Izraelowi, wracały do Izraela, od Ekronu po Gat” (1Sm 7:5-14).

Od panowania Saula do ujarzmienia przez Dawida. Jednakże Filistyni nie przestali gnębić Izraelitów (1Sm 9:16; 14:47). Prawdopodobnie jeszcze przed objęciem władzy przez Saula rozmieścili swoje placówki w ziemi izraelskiej (por. 1Sm 10:5; 13:1-3). Byli na tyle silni, by zabronić Izraelitom prowadzenia kuźni i tym samym uniemożliwić im wykonywanie broni. Ponadto Izraelici musieli chodzić do nich ostrzyć swe narzędzia rolnicze (1Sm 13:19-22). Sytuacja była tak trudna, że nawet niektórzy Hebrajczycy przyłączali się do Filistynów przeciwko swym rodakom (1Sm 14:21). Mimo to dzięki pomocy Jehowy Izraelici podczas pierwszej większej wyprawy Saula przeciwko Filistynom pobili ich od Michmasz do Ajjalonu (1Sm 13:1 do 14:31; zob. MICHMAS, MICHMASZ).

Kiedy Filistyni otrząsnęli się po tej porażce, zebrali swe wojska, by znów walczyć z Izraelem. Wrogie armie zajęły pozycje po dwóch stronach niziny Ela w Judzie. Przez 40 dni, każdego ranka i wieczora, z obozu Filistynów wychodził wojownik imieniem Goliat i wyzywał Izraelitów na pojedynek (1Sm 17:1-10, 16). Wyzwanie to podjął pasterz Dawid; powalił Goliata kamieniem z procy, a następnie dobił go jego własnym mieczem (1Sm 17:48-51). Wówczas Izraelici ruszyli w pościg za uciekającymi Filistynami, rażąc ich aż do Gat i Ekronu (1Sm 17:52, 53).

Dawid z powodzeniem stoczył niejedną walkę z Filistynami. Gdy wracał z bitwy, kobiety świętujące zwycięstwo mówiły: „Pobił Saul swe tysiące, Dawid zaś swe dziesiątki tysięcy” (1Sm 18:5-7: zob. też 1Sm 18:25-27, 30; 19:8). W rezultacie Saul zaczął zazdrościć Dawidowi i ten dla ratowania życia musiał w końcu uciec do filistyńskiego miasta Gat (1Sm 18:8, 9; 20:33; 21:10). Słudzy tamtejszego króla Achisza najwyraźniej chcieli uśmiercić Dawida. On jednak udał obłąkanego i dzięki temu zdołał ujść cało (1Sm 21:10-15). Po jakimś czasie Dawid, sam ścigany przez Saula, ocalił przed filistyńskimi grabieżcami judzkie miasto Keila (1Sm 23:1-12). Późniejsze wtargnięcie Filistynów do ziemi izraelskiej chwilowo powstrzymało Saula od poszukiwania Dawida (1Sm 23:27, 28; 24:1, 2).

Ponieważ Saul dalej ścigał Dawida, ten znowu postanowił szukać schronienia w ziemi Filistynów. Został życzliwie przyjęty przez króla Gat, Achisza, który nawet dał mu miasto Ciklag (1Sm 27:1-6). Kiedy po roku lub dwóch Filistyni przygotowywali się do wojny z Saulem, Achisz chciał wziąć ze sobą Dawida, gdyż był przekonany, iż stał się on „wstrętnym odorem wśród swego ludu, Izraela”. Ale inni filistyńscy władcy sojuszniczy nie ufali Dawidowi, toteż na ich żądanie musiał wrócić ze swymi ludźmi do Filistei. W stoczonej potem bitwie z Izraelitami Filistyni odnieśli walne zwycięstwo, a Saul i jego trzej synowie zginęli (1Sm 27:12; 28:1-5; 29:1-11; 31:1-13; 1Kn 10:1-10, 13; 12:19).

Kiedy Dawid został w końcu namaszczony na króla nad całym Izraelem, Filistyni wyruszyli na nizinę Refaim (pd. zach. od Jerozolimy), ale doznali dotkliwej klęski (2Sm 5:17-21; 1Kn 14:8-12). Izraelici skutecznie odparli również późniejszą napaść Filistynów (2Sm 5:22-25; 1Kn 14:13-16). Podczas swego panowania Dawid jeszcze wielokrotnie toczył bitwy z Filistynami i zdołał ich ujarzmić. Jednakże pewnego razu omal nie stracił życia (2Sm 8:1; 21:15-22; 1Kn 18:1; 20:4-8).

Od czasów króla Salomona. Nie ma żadnych wzmianek, by w następnych latach dochodziło do walk z Filistynami. Za panowania syna Dawida Salomona (1037-998 p.n.e.) kraj cieszył się pokojem; tereny podległe temu władcy sięgały aż do filistyńskiej Gazy (1Kl 4:21-25; 2Kn 9:26).

Jakieś 20 lat po powstaniu dziesięcioplemiennego królestwa izraelskiego Filistyni zajmowali Gibbeton, miasto na terytorium Dana. Próbował je zdobyć izraelski król Nadab, lecz został zabity przez Baaszę, który objął po nim tron (Joz 19:40, 44; 1Kl 15:27, 28). Mniej więcej 24 lata później Gibbeton nadal należał do Filistynów i był oblegany przez Omriego, dowódcę wojsk izraelskich (1Kl 16:15-17).

W czasach panowania Jehoszafata (936-ok. 911) Filistyni najwyraźniej podlegali temu królowi, gdyż przynosili mu dary oraz daninę (2Kn 17:11). Potem jednak, za rządów jego syna Jehorama, razem z Arabami wtargnęli do Judy i złupili Jerozolimę. Ponadto zabrali do niewoli żony i synów Jehorama — wszystkich oprócz najmłodszego Jehoachaza (2Kn 21:16, 17). Dziesiątki lat później zwycięskie walki z Filistynami toczył Uzzjasz; zdobył Gat, Jabne i Aszdod, a nawet zbudował miasta na ziemiach filistyńskich (2Kn 26:6-8). Ale już za panowania Achaza, wnuka Uzzjasza, Filistyni opanowali sporo izraelskich miast, od Negebu po pn. granicę Judy, i się w nich osiedlili (2Kn 28:18). Z kolei syn Achaza Ezechiasz zgodnie z proroctwem Izajasza (14:28, 29) pobił Filistynów aż po Gazę (2Kl 18:8).

W proroctwach. Jak zapowiadało proroctwo Joela, ponieważ Filistyni ‛sprzedawali synów Judy i synów Jerozolimy synom Greków’, ich samych miał spotkać podobny los (Jl 3:4-8). Prorok spisał te słowa prawdopodobnie w IX w. p.n.e., więc częściowo mogły się spełnić podczas klęsk, jakie zadali Filistynom Uzzjasz (2Kn 26:6-8) i Ezechiasz (2Kl 18:8).

Jednakże na większą skalę zapowiedź ta najwyraźniej urzeczywistniła się po powrocie Izraelitów z niewoli babilońskiej. Biblista C. F. Keil zauważa: „Aleksander Wielki i jego następcy uwolnili w swych krajach wielu żydowskich jeńców wojennych (...) (por. obietnicę króla Demetriusza daną Jonatanowi: (...) [„Przywracam wolność tym Judejczykom, którzy dostali się w jeństwo i są niewolnikami na terenie naszego królestwa”] — za Flawiuszem, Dawne dzieje Izraela, XIII, II, 3) i część ziem filistyńskich oraz fenickich znalazła się na jakiś czas pod panowaniem żydowskim” (Biblischer Commentar über das Alte Testament: Die Zwölf kleinen Propheten, Lipsk 1888, s. 161) (por. Abd 19, 20). Warto też zauważyć, że Aleksander Wielki zdobył filistyńskie miasto Gaza. Sporo mieszkańców straciło życie, a ocalałych sprzedano do niewoli. Podobnie wiele innych proroctw zapowiadało, że na Filistynów spadnie wyrok Jehowy (Iz 14:31; Jer 25:9, 20; 47:1-7; Eze 25:15, 16; Am 1:6-8; Sof 2:5; Za 9:5-7; zob. ASZDOD; ASZKELON; EKRON; GAT; GAZA 1).

W Ezechiela 16:27 powiedziano, iż „córki Filistynów” zostały upokorzone przez rozpasanie Jerozolimy (Eze 16:2). Prawdopodobnie chodziło o to, że niewierność Jerozolimy wobec jej Boga, Jehowy, była czymś niespotykanym, gdyż Filistyni i inne narody nie odstępowali od czczenia swych fałszywych bóstw (por. Jer 2:10, 11).