Życie po śmierci — w co wierzą ludzie?

„Jeśli krzepki mąż umrze, czyż może znowu żyć?” (HIOBA 14:14).

1, 2. W czym wielu szuka pociechy po stracie ukochanej osoby?

W NOWOJORSKIM domu pogrzebowym rodzina i przyjaciele w ciszy gromadzą się przy otwartej trumnie z ciałem 17-letniego chłopca, który w tak młodym wieku zmarł na raka. Zrozpaczona matka wciąż powtarza przez łzy: „Tommy jest teraz szczęśliwszy. Bóg chciał go mieć przy sobie w niebie”. Wierzy w to, gdyż tego ją nauczono.

² W odległym o jakieś 11 000 kilometrów indyjskim mieście Dźamnagar najstarszy z trzech synów podpala drwa na stosie pogrzebowym ze zwłokami ojca. Wśród trzasków ognia słychać recytowane przez bramina sanskryckie mantry: „Niech dusza, która nigdy nie umiera, dalej dąży do zjednoczenia się z ostateczną rzeczywistością”.

3. Jakie pytania od wieków nurtują ludzi?

³ Ze śmiercią stykamy się na co dzień (Rzymian 5:12). To najzupełniej normalne, że się zastanawiamy, czy jest ona kresem wszystkiego. Rozmyślając o naturalnych cyklach, którym podlegają rośliny, Hiob, starożytny wierny sługa Jehowy Boga, zauważył: „Nawet dla drzewa istnieje nadzieja. Jeśli zostanie ścięte, to znowu wypuści pędy, a jego gałązka nie przestanie istnieć”. A co z ludźmi? „Jeśli krzepki mąż umrze, czyż może znowu żyć?” — pytał Hiob (Hioba 14:7, 14). Od wieków wszystkie społeczeństwa zastanawiają się nad tym, czy istnieje życie po śmierci, a jeśli tak, to jak ono wygląda. W co więc ludzie wierzą i dlaczego?

Jedna kwestia — wiele odpowiedzi

4. Jakie poglądy dotyczące życia po śmierci mają wyznawcy różnych religii?

⁴ Wielu nominalnych chrześcijan uważa, że po śmierci człowiek idzie do nieba lub do piekła. Hinduiści wierzą natomiast w reinkarnację. Według muzułmanów po śmierci będzie dzień sądu, podczas którego Allah oceni życie każdej jednostki i wyśle ją do raju lub do piekła. W niektórych krajach wierzenia dotyczące zmarłych są osobliwą mieszaniną tradycyjnych miejscowych poglądów oraz nauk nominalnego chrześcijaństwa. Na przykład w Sri Lance, gdy ktoś w domu umrze, zarówno buddyści, jak i katolicy otwierają szeroko drzwi i okna, a trumnę stawiają tak, by stopy zmarłego były skierowane w stronę drzwi frontowych. Sądzą, iż w ten sposób pomagają jego duchowi, czy też duszy, opuścić dom. Wśród wielu katolików i protestantów w Afryce Zachodniej panuje zwyczaj, że kiedy ktoś umrze, zasłania się lustra, aby nikt nie zobaczył w nich jego ducha. Po 40 dniach rodzina i przyjaciele świętują wstąpienie duszy do nieba.

5. Jaki zasadniczy pogląd podziela większość religii?

⁵ Pomimo tej różnorodności w wierzeniach większość religii zgadza się przynajmniej w jednej zasadniczej sprawie, a mianowicie, że człowiek ma w sobie coś nieśmiertelnego — duszę lub ducha — coś, co żyje dalej po śmierci ciała. Niemal wszystkie spośród setek religii i odłamów chrześcijaństwa obstają przy wierze w nieśmiertelność duszy. Pogląd ten należy też do oficjalnej doktryny judaizmu. Stanowi podstawę hinduistycznej nauki o reinkarnacji. Za istnieniem duszy żyjącej po śmierci ciała opowiadają się także muzułmanie. Ten sam pogląd, choć w różnych odmianach, uznają australijscy Aborygeni, wyznawcy afrykańskich religii animistycznych, sintoizmu, a nawet buddyzmu.

6. Jak na koncepcję duszy nieśmiertelnej zapatrują się niektórzy uczeni?

⁶ Są jednak ludzie, którzy uważają, że w chwili śmierci kończy się wszelkie życie. Według nich myśl o przetrwaniu uczuć i intelektu w nieosobowej, nieuchwytnej duszy oddzielonej od ciała nie mieści się w granicach zdrowego rozsądku. Hiszpański uczony Miguel de Unamuno, żyjący w XX wieku, napisał: „Wierzyć w nieśmiertelność duszy znaczy pragnąć, aby dusza była nieśmiertelna, i to pragnąć z taką siłą, że pragnienie to, depcąc rozum, przechodzi po nim, rwąc przed siebie” (przełożył H. Woźniakowski). W podobny sposób myśleli różni ludzie, jak na przykład znani starożytni filozofowie Arystoteles i Epikur, lekarz Hipokrates, szkocki filozof David Hume, arabski uczony Awerroes oraz pierwszy premier niepodległych Indii, Jawaharlal Nehru.

7. Nad jakimi istotnymi pytaniami co do nauki o nieśmiertelności duszy należy się zastanowić?

⁷ Tego rodzaju sprzeczne poglądy i wierzenia zmuszają do poszukania odpowiedzi na pytania: Czy rzeczywiście mamy nieśmiertelną duszę? Jeżeli nie, to jakim sposobem ta fałszywa nauka przeniknęła do większości dzisiejszych religii? Skąd się wzięła? Znalezienie wiarogodnego i zadowalającego wyjaśnienia tych kwestii ma dla nas istotne znaczenie, decyduje bowiem o naszej przyszłości (1 Koryntian 15:19). Najpierw jednak zastanówmy się, jak w ogóle zrodził się pogląd, że dusza jest nieśmiertelna.

Skąd się wzięła ta nauka

8. Jaką rolę w rozwinięciu koncepcji nieśmiertelnej duszy odegrali Sokrates i Platon?

⁸ Do grona pierwszych krzewicieli teorii nieśmiertelnej duszy zalicza się greckich filozofów z V wieku p.n.e. — Sokratesa i Platona. Nie oni jednak byli twórcami tej nauki. Raczej ją udoskonalili i stworzyli z niej koncepcję filozoficzną, dzięki czemu stała się atrakcyjniejsza dla ówczesnej oraz późniejszej inteligencji. Jak wiadomo, w nieśmiertelność duszy wierzyli już wyznawcy zaratusztrianizmu w starożytnej Persji, a przed nimi również Egipcjanie. Powstaje więc pytanie: Skąd się wzięła ta nauka?

9. Co wywarło wpływ na starożytne kultury Egiptu, Persji i Grecji?

⁹ „W świecie starożytnym Egipt, Persja i Grecja odczuły wpływ religii babilońskiej” — wyjaśnia książka The Religion of Babylonia and Assyria (Religia Babilonii i Asyrii). O wierzeniach egipskich powiedziano między innymi: „Ze względu na wczesne związki Egiptu z Babilonią, o których można się dowiedzieć z tabliczek znalezionych w Tell el-Amarna, z pewnością nie brakowało sposobności, by poglądy i zwyczaje babilońskie przeniknęły do kultów egipskich”.a Bardzo podobnie było z kulturą starożytnej Persji i Grecji.

10. Jaki pogląd na życie pozagrobowe wyznawali Babilończycy?

¹⁰ Ale czy starożytni Babilończycy wierzyli w nieśmiertelność duszy? Na ten temat profesor Morris Jastrow junior z Uniwersytetu Pensylwańskiego napisał: „Ani ludność, ani przywódcy religijni [w Babilonii] nie wyobrażali sobie, żeby coś, co raz zostało powołane do istnienia, można było całkowicie unicestwić. Śmierć była [dla nich] przejściem do innego życia, a stwierdzenie, że nieśmiertelność [obecnego życia] jest nieosiągalna, tylko podkreślało, iż nie da się uniknąć tej zmiany w egzystencji, spowodowanej śmiercią”. Babilończycy rzeczywiście wierzyli w istnienie po śmierci pewnej formy życia. Na dowód tego grzebali razem z umarłymi przedmioty mogące się im przydać w zaświatach.

11, 12. Gdzie po potopie zrodziła się nauka o nieśmiertelności duszy?

¹¹ Nauka o nieśmiertelności duszy niewątpliwie sięga korzeniami starożytnego Babilonu. Czy ma to jakieś znaczenie? Oczywiście, gdyż według Biblii założycielem miasta Babel, czyli Babilonu, był Nimrod, prawnuk Noego. Po ogólnoziemskim potopie z czasów Noego istniał tylko jeden język i jedna religia. Tymczasem Nimrod nie dość, że działał „na przekór Jehowie”, to jeszcze razem ze swymi poplecznikami chciał ‛uczynić sobie sławne imię’. Dlatego budując miasto i wznosząc w nim wieżę, dał początek innej religii (Rodzaju 10:1, 6, 8-10; 11:1-4).

¹² Tradycja głosi, że Nimrod umarł gwałtowną śmiercią. Babilończycy prawdopodobnie otoczyli zmarłego wielkim szacunkiem jako założyciela, budowniczego i pierwszego króla ich miasta. Ponieważ za twórcę Babilonu uznawano boga Marduka (Merodacha), którego imieniem nazywano wielu władców babilońskich, zdaniem pewnych uczonych Marduk to Nimrod wyniesiony do rangi bóstwa (2 Królów 25:27; Izajasza 39:1; Jeremiasza 50:2). W takim razie pogląd, że człowiek ma duszę, która żyje po jego śmierci, musiał być rozpowszechniony przynajmniej w tym czasie, gdy zmarł Nimrod. Tak czy inaczej, historia dowodzi, iż po potopie kolebką nauki o nieśmiertelności duszy było miasto Babel, czyli Babilon.

13. Jak idea nieśmiertelnej duszy rozpowszechniła się na całej ziemi i co z tego wynikło?

¹³ Jak wynika z Biblii, Bóg udaremnił wysiłki budowniczych wieży w Babel przez pomieszanie im języka. Ponieważ nie mogli się już ze sobą porozumieć, porzucili swój zamysł i rozproszyli się „po całej powierzchni ziemi” (Rodzaju 11:5-9). Trzeba pamiętać, że chociaż ci niedoszli twórcy wieży zaczęli się posługiwać innymi językami, to nie zmieniły się ani ich poglądy, ani sposób myślenia. W rezultacie gdziekolwiek się przemieszczali, zabierali ze sobą swe wierzenia, skutkiem czego na całej ziemi rozkrzewiły się babilońskie nauki — takie jak koncepcja nieśmiertelnej duszy — stając się fundamentem głównych religii świata. Tak oto powstało ogólnoświatowe imperium religii fałszywej, słusznie opisane w Biblii jako „Babilon Wielki, matka nierządnic i obrzydliwości ziemi” (Objawienie 17:5).

Ogólnoświatowe imperium religii fałszywej rozszerza się na wschód

14. Jak na Półwysep Indyjski dotarły babilońskie nauki religijne?

¹⁴ Niektórzy historycy twierdzą, że przeszło 3500 lat temu jasnoskórzy Ariowie dotarli z północnego zachodu w dolinę Indusu, głównie na terytorium dzisiejszego Pakistanu i Indii. Stąd rozeszli się po równinach położonych wzdłuż brzegów Gangesu i po całych Indiach. Uczeni są zdania, że wierzenia tych przybyszów opierały się na starodawnych naukach irańskich i babilońskich. A zatem hinduizm wyrósł na gruncie tych poglądów.

15. Jak doszło do tego, że pogląd o duszy nieśmiertelnej zaczął odgrywać coraz większą rolę we współczesnym hinduizmie?

¹⁵ W Indiach koncepcja nieśmiertelnej duszy przybrała formę nauki o reinkarnacji. Hinduscy myśliciele, roztrząsający uniwersalne kwestie zła i ludzkiego cierpienia, stworzyli prawo karmanu, prawo przyczyny i skutku. Połączywszy je z koncepcją nieśmiertelności duszy, sformułowali teorię reinkarnacji, głoszącą, że zasługi i winy z jednego życia są nagradzane lub karane w następnym. Celem wiernych jest osiągnięcie mokszy, to znaczy wyzwolenia z cyklu ponownych narodzin, i zjednoczenie z tak zwaną ostateczną rzeczywistością, czyli nirwana. W ciągu stuleci nauka o reinkarnacji rozprzestrzeniała się wraz z hinduizmem. Obecnie stanowi podstawę tej religii.

16. Jaki pogląd na życie po śmierci zaczął wpływać na sposób myślenia i praktyki religijne olbrzymiej liczby mieszkańców wschodniej Azji?

¹⁶ Z hinduizmu wyłoniły się inne religie, takie jak buddyzm, dżinizm i sikhizm. Również one opowiadają się za wiarą w reinkarnację. Co więcej, buddyzm przyjął się niemal w całej wschodniej Azji — w Chinach, Korei, Japonii i innych krajach — głęboko oddziałując na kulturę i religię tego regionu. Dało to początek religiom, które łączą elementy buddyzmu, spirytyzmu i kultu przodków. Do najważniejszych wyznań zalicza się taoizm, konfucjanizm i sintoizm. W ten sposób wiara w życie po śmierci ciała zaczęła kształtować poglądy i praktyki religijne ogromnej liczby mieszkańców tej części świata.

Co powiedzieć o judaizmie, chrześcijaństwie i islamie?

17. W co wierzyli starożytni Żydzi, jeśli chodzi o życie pozagrobowe?

¹⁷ A co o życiu po śmierci sądzą wyznawcy judaizmu, chrześcijaństwa i islamu? Bezsprzecznie najstarszą z tych religii jest judaizm. Sięga korzeniami czasów Abrahama, czyli jakieś 4000 lat wstecz — powstał więc na długo przed rozwinięciem teorii nieśmiertelności duszy przez Sokratesa i Platona. W starożytności Żydzi wierzyli w zmartwychwstanie umarłych, a nie we wrodzoną nieśmiertelność człowieka (Mateusza 22:31, 32; Hebrajczyków 11:19). Jak zatem koncepcja ta przeniknęła do judaizmu? Odpowiedzi udziela historia.

18, 19. Jak nauka o nieśmiertelności duszy pojawiła się w judaizmie?

¹⁸ W roku 332 p.n.e. grecki wódz Aleksander Wielki dokonał podboju Bliskiego Wschodu, zdobywając między innymi Jerozolimę. Jego następcy dalej realizowali zapoczątkowany przez niego plan hellenizacji, w wyniku czego stopiły się dwie kultury — grecka i żydowska. Z czasem Żydzi zaczęli zgłębiać myśl grecką, a niektórzy zajęli się nawet filozofią.

¹⁹ Jednym z tych filozofów był Filon z Aleksandrii, żyjący w I stuleciu n.e. Czcił Platona i usiłował wyjaśnić zasady judaizmu językiem greckiej filozofii, torując w ten sposób drogę kolejnym myślicielom żydowskim. Grecką filozofią przepojony jest też Talmud — spisane komentarze rabinów na temat prawa ustnego. Jak informuje pewna encyklopedia, „rabini talmudyczni wierzyli w dalsze istnienie duszy po śmierci” (Encyclopaedia Judaica). Późniejsza literatura kabalistyczna, nacechowana mistycyzmem, posuwa się nawet do nauczania o reinkarnacji. Koncepcja nieśmiertelności duszy pojawiła się więc w judaizmie pod wpływem filozofii greckiej. A co powiedzieć o przeniknięciu tej nauki do chrześcijaństwa?

20, 21. (a) Co pierwsi chrześcijanie sądzili o filozofii greckiej, w tym także platońskiej? (b) Jak doszło do połączenia poglądów platońskich z naukami chrześcijańskimi?

²⁰ Prawdziwy chrystianizm zapoczątkował Jezus Chrystus. Cytowany wcześniej Miguel de Unamuno napisał o nim: „Podobnie jak Żydzi wierzył w zmartwychwstanie ciała, a nie jak Platon — w nieśmiertelność duszy”. Na koniec myśliciel ten powiedział: „Nieśmiertelność duszy (...) to dogmat filozofii pogańskiej”. Nietrudno więc zrozumieć, dlaczego w I wieku Paweł zdecydowanie ostrzegł chrześcijan przed „filozofią i pustym zwodzeniem według tradycji ludzkiej, według rzeczy elementarnych świata, a nie według Chrystusa” (Kolosan 2:8).

²¹ Kiedy i w jaki sposób ten „dogmat filozofii pogańskiej” przeniknął do chrześcijaństwa? W dziele The New Encyclopædia Britannica wyjaśniono: „Od połowy II wieku po Chr. chrześcijanie poniekąd zapoznani z filozofią grecką zaczęli odczuwać potrzebę wyrażania swej wiary za pomocą jej pojęć, zarówno dla własnej satysfakcji intelektualnej, jak i z myślą o nawracaniu wykształconych pogan. Najbardziej nadawał się do tego system platoński”. Na nauki chrześcijaństwa ogromny wpływ wywarło dwóch wczesnych filozofów: Orygenes z Aleksandrii i Augustyn, działający w Hipponie. Obydwaj byli pod wielkim wrażeniem poglądów platońskich, toteż przyczynili się do połączenia ich z naukami chrześcijańskimi.

22. Dlaczego nauka o nieśmiertelności duszy dalej odgrywa ważną rolę w islamie?

²² Do judaizmu i chrześcijaństwa koncepcja nieśmiertelności duszy przeniknęła pod wpływem platonizmu, ale w islamie istniała od początku. Według Koranu, świętej księgi islamu, człowiek ma duszę, która dalej żyje po jego śmierci. Ostatecznym celem duszy jest życie w rajskim ogrodzie w niebie lub kara w ognistym piekle. Nie znaczy to, że arabscy uczeni nie starali się połączyć nauk islamu z filozofią grecką. Na świat arabski niemały wpływ wywierały prace Arystotelesa. Jednakże wiara w nieśmiertelność duszy jest typowa dla wyznawców islamu.

23. Jakie istotne kwestie dotyczące życia po śmierci zostaną omówione w następnym artykule?

²³ A zatem na fundamencie doktryny o nieśmiertelności duszy religie świata oparły najróżniejsze koncepcje życia pozagrobowego. Wpłynęły one na życie miliardów ludzi — można nawet powiedzieć, że ich zniewoliły. Dlatego czujemy się zmuszeni zapytać: Czy w ogóle można poznać prawdę o tym, co się dzieje z człowiekiem po śmierci? Czy istnieje życie pozagrobowe? Co na ten temat ma do powiedzenia Biblia? Kwestie te omówimy w następnym artykule.

[Przypis]

Czy potrafisz wyjaśnić?

◻ Jaki wspólny pogląd na życie po śmierci przewija się w wierzeniach większości religii?

◻ Jak historia oraz Biblia wskazują, że kolebką nauki o nieśmiertelnej duszy jest starożytny Babilon?

◻ Jaki wpływ na religie Wschodu miał babiloński pogląd na nieśmiertelną duszę?

◻ Jak nauka o nieśmiertelności duszy przeniknęła do judaizmu, chrześcijaństwa i islamu?

[Ilustracje na stronach 12, 13]

Podboje Aleksandra Wielkiego doprowadziły do zmieszania kultury greckiej z żydowską

Augustyn usiłował połączyć chrystianizm z filozofią platońską

[Prawa własności]

Aleksander: Musei Capitolini, Rzym; Augustyn: z książki Great Men and Famous Women