OŁTARZ

Podwyższenie lub inne miejsce, gdzie składa się ofiary lub spala kadzidło prawdziwemu Bogu albo jakiemuś bóstwu. Hebrajskie słowo mizbéach („ołtarz”) pochodzi od rdzenia czasownikowego zawách („zarzynać; ofiarować”) i odnosi się przede wszystkim do miejsca, gdzie zarzynano zwierzę lub składano je w ofierze (Rdz 8:20; Pwt 12:21; 16:2). Podobnie greckie słowo thysiastérion („ołtarz”) pochodzi od czasownika thýo, który również znaczy „zarzynać; ofiarować” (Mt 22:4; Mk 14:12). Greckie określenie bomòs odnosi się do ołtarza fałszywego bóstwa (Dz 17:23).

Pierwsza wzmianka o ołtarzu dotyczy okresu po potopie, gdy „Noe zaczął budować ołtarz dla Jehowy” i złożył na nim całopalenia (Rdz 8:20). Jedyne ofiary wspomniane w odniesieniu do czasów przed potopem to ofiary Kaina i Abla; możliwe, że one też zostały złożone na ołtarzu, choć Biblia tego nie precyzuje (Rdz 4:3, 4).

Abraham zbudował ołtarze w Szechem (Rdz 12:7), pomiędzy Betel i Aj (Rdz 12:8; 13:3), w Hebronie (Rdz 13:18) i przypuszczalnie także na górze Moria, gdzie zamiast Izaaka złożył na ofiarę barana dostarczonego przez Boga (Rdz 22:9-13). Tylko w tym ostatnim wypadku wyraźnie powiedziano, że Abraham złożył na ołtarzu ofiarę, ale podstawowe znaczenie użytego w tej relacji hebrajskiego słowa wskazuje, że zapewne było tak za każdym razem. Później Izaak zbudował ołtarz w Beer-Szebie (Rdz 26:23, 25), a Jakub w Szechem i w Betel (Rdz 33:18, 20; 35:1, 3, 7). Patriarchowie prawdopodobnie budowali takie ołtarze, jakie Bóg później wymienił w przymierzu Prawa — były to albo wzniesienia usypane z ziemi, albo podwyższenia ułożone z nieociosanych kamieni (Wj 20:24, 25).

Mojżesz zbudował ołtarz po zwycięstwie nad Amalekitami i nazwał go Jehowa-Nissi („Jehowa jest moim słupem sygnałowym”) (Wj 17:15, 16). Przy zawieraniu przymierza Prawa Mojżesz również zbudował u podnóża góry Synaj ołtarz, na którym złożono ofiary. Ich krwią pokropił ołtarz, księgę i lud, dzięki czemu przymierze zostało uprawomocnione i wprowadzone w życie (Wj 24:4-8; Heb 9:17-20).

Ołtarze w przybytku. W przybytku zgodnie ze wskazówkami Bożymi zbudowano dwa ołtarze. Ołtarz całopalny (zwany też „ołtarzem z miedzi”; Wj 39:39) wykonano z drewna akacjowego; była to pusta skrzynia, najwyraźniej bez dna i pokrywy. Ołtarz ten miał kształt kwadratu o boku 2,2 m oraz 1,3 m wysokości, a z czterech jego górnych narożników wystawały „rogi”. Cały był pokryty miedzią. Wewnątrz skrzyni, poniżej jej górnej krawędzi, umieszczono kratę, miedzianą siatkę „do środka ołtarza”. Na czterech krańcach, blisko kraty, znajdowały się cztery pierścienie. Jak się wydaje, były to te same pierścienie, przez które przekładano dwa drążki z drewna akacjowego pokryte miedzią, służące do przenoszenia ołtarza. Może to znaczyć, że z dwóch stron ołtarza wycięto szczeliny umożliwiające wsunięcie płaskiej kraty, a pierścienie wystawały na zewnątrz. W kwestii tej nie ma zgodności wśród komentatorów; wielu uważa, że chodziło o dwa zestawy pierścieni, z czego jeden zestaw był umocowany na zewnątrz skrzyni i służył do przekładania drążków. Na potrzeby ołtarza wykonano też miedziane przybory: kubły i łopatki na popiół, czasze na krew zwierząt, widełki do mięsa oraz popielnice (Wj 27:1-8; 38:1-7, 30; Lb 4:14).

Ten miedziany ołtarz całopalny stał przed wejściem do przybytku (Wj 40:6, 29). Chociaż był stosunkowo niski i nie wymagał stopni czy podestu, być może formowano przy nim podwyższenie z ziemi lub prowadził do niego pochyły pomost (por. Kpł 9:22, gdzie powiedziano, że Aaron „zszedł” po złożeniu ofiar). Zwierzęta zarzynano „obok ołtarza, od strony północnej” (Kpł 1:11), „miejsce na tłusty popiół” znajdowało się po wschodniej stronie ołtarza (Kpł 1:16), a miedziany basen do obmywania był po jego zachodniej stronie (Wj 30:18). Wszystko wskazuje więc na to, że do ołtarza przystępowano od strony południowej i tam ewentualnie umieszczono odpowiedni pomost.

Ołtarz kadzielny. Ołtarz kadzielny (nazywany też „złotym ołtarzem”; Wj 39:38) również był wykonany z drewna akacjowego, jego wierzch i boki były pokryte złotem, a u góry miał złote obramowanie. Wysokość ołtarza wynosiła 89 cm, a długość i szerokość — 44,5 cm. Z jego czterech narożników także wystawały „rogi”. Na przeciwległych bokach poniżej obramowania znajdowały się dwa złote pierścienie, przez które przekładano drążki z drewna akacjowego pokryte złotem, służące do przenoszenia ołtarza (Wj 30:1-5; 37:25-28). Dwa razy dziennie, rano i wieczorem, na ołtarzu tym spalano specjalne kadzidło (Wj 30:7-9, 34-38). Przy innych okazjach wspomniano o kadzielnicy do spalania kadzidła; zapewne była ona też używana w związku z ołtarzem kadzielnym (Kpł 16:12, 13; Heb 9:4; Obj 8:5; por. 2Kn 26:16, 19). Ołtarz ten znajdował się wewnątrz przybytku tuż przed zasłoną oddzielającą Miejsce Najświętsze, dlatego powiedziano o nim, że stał „przed Arką Świadectwa” (Wj 30:1, 6; 40:5, 26, 27).

Uświęcenie ołtarzy oraz ich zastosowanie w przybytku. Podczas uroczystości wprowadzenia kapłanów na urząd oba ołtarze zostały namaszczone i uświęcone (Wj 40:9, 10). W czasie uświęcania i późniejszego składania darów ofiarnych za grzech rogi ołtarza całopalnego smarowano krwią ofiarowanych zwierząt, a jej resztę wylewano u jego podstawy (Wj 29:12; Kpł 8:15; 9:8, 9). Pod koniec uroczystości pokropiono Aarona, jego synów i ich szaty olejkiem do namaszczania, a także krwią z ołtarza, by ich uświęcić (Kpł 8:30). Uświęcanie ołtarza całopalnego trwało siedem dni (Wj 29:37). Przy składaniu całopaleń, ofiar współuczestnictwa i darów ofiarnych za przewinienie ołtarz kropiono dookoła krwią, a krew ptaków wyciskano na boczną ścianę ołtarza i u jego podstawy (Kpł 1:5-17; 3:2-5; 5:7-9; 7:2). Ofiary zbożowe ‛zamieniano na ołtarzu w dym’; była to „kojąca woń” dla Jehowy (Kpł 2:2-12). To, co pozostało z ofiary zbożowej, zjadali przy ołtarzu arcykapłan i jego synowie (Kpł 10:12). Co roku w Dniu Przebłagania arcykapłan dokonywał oczyszczenia i uświęcenia ołtarza przez posmarowanie jego rogów i siedmiokrotne pokropienie go krwią (Kpł 16:18, 19).

Kawałki zwierząt składanych w ofierze spalano na ołtarzu i dlatego stale płonął na nim ogień — nie wolno było dopuścić, by zgasł (Kpł 6:9-13). Z ołtarza brano ogień do spalania kadzidła (Lb 16:46). Przy ołtarzu mogli usługiwać wyłącznie Aaron i jego potomkowie, którzy nie mieli żadnych wad (Kpł 21:21-23). Inni Lewici tylko im pomagali. Gdyby do ołtarza zbliżył się ktokolwiek spoza potomstwa Aarona, miał ponieść śmierć (Lb 16:40; 18:1-7). Korach i jego zgromadzenie nie uznawali tego Boskiego postanowienia i zostali za to zgładzeni. Z ich miedzianych kadzielnic zrobiono cienkie płytki metalowe, którymi pokryto ołtarz; stanowiło to znak, by nikt oprócz potomków Aarona nie zbliżał się do ołtarza (Lb 16:1-11, 16-18, 36-40).

Raz do roku dokonywano też przebłagania za złoty ołtarz kadzielny, smarując jego rogi krwią ofiarną. Podobną czynność wykonywano podczas składania darów ofiarnych za grzechy kapłanów (Wj 30:10; Kpł 4:7).

Gdy synowie Kehata przenosili oba ołtarze, były one przykryte: ołtarz kadzielny niebieską tkaniną i skórami foczymi, a ołtarz całopalny — tkaniną z wełny barwionej czerwonawą purpurą i także skórami foczymi (Lb 4:11-14; zob. PRZYBYTEK).

Ołtarze w świątyni. Zanim Salomon zbudował świątynię, Izraelici składali Bogu ofiary na miedzianym ołtarzu wykonanym na pustkowiu, znajdującym się na wyżynie w Gibeonie (1Kl 3:4; 1Kn 16:39, 40; 21:29, 30; 2Kn 1:3-6). Miedziany ołtarz wzniesiony na potrzeby świątyni zajmował 16 razy większą powierzchnię niż ołtarz w przybytku — miał 8,9 m długości i szerokości i ok. 4,5 m wysokości (2Kn 4:1). Ze względu na wysokość potrzebne było do niego jakieś dojście. Prawo Boże zabraniało sporządzenia w tym celu stopni, żeby nie dopuścić do odsłaniania nagości (Wj 20:26). Niektórzy uważają, iż noszenie przez Aarona i jego synów lnianej bielizny czyniło ten zakaz zbędnym, toteż można było zbudować schody (Wj 28:42, 43). Wydaje się jednak, że używano pochyłego pomostu prowadzącego do szczytu ołtarza. Według relacji Józefa Flawiusza w świątyni wybudowanej później przez Heroda istniało przy ołtarzu takie podejście (Wojna żydowska, V, V, 6 [225]). Jeśli ołtarz przy świątyni był ustawiony podobnie jak w przybytku, to pomost zapewne znajdował się od jego pd. strony. Byłoby to dogodne położenie, gdyż po tej samej stronie stało „lane morze”, gdzie obmywali się kapłani (2Kn 4:2-5, 9, 10). W Biblii nie podano dokładnego opisu ołtarza przy świątyni; najwyraźniej sporządzono go na wzór ołtarza z przybytku.

Ołtarz ten został ustawiony na górze Moria, na której wcześniej Dawid zbudował tymczasowy ołtarz (2Sm 24:21, 25; 1Kn 21:26; 2Kn 8:12; 15:8). Według tradycji właśnie tam Abraham miał złożyć w ofierze Izaaka (Rdz 22:2). Krew zwierząt ofiarnych wylewano u podstawy ołtarza i przypuszczalnie odprowadzano jakimś kanałem poza teren świątyni. W świątyni Heroda podobno istniało takie odprowadzenie dochodzące do pd.-zach. rogu ołtarza, a w skale na terenie świątyni znaleziono otwór połączony z podziemnym kanałem biegnącym do doliny Kidron.

Ołtarz kadzielny w świątyni był wykonany z drewna cedrowego i chyba tylko tym się różnił od ołtarza z przybytku. Oba były pokryte złotem (1Kl 6:20, 22; 7:48; 1Kn 28:18; 2Kn 4:19).

Podczas uroczystości poświęcenia świątyni Salomon modlił się przed ołtarzem całopalnym, a gdy skończył, z niebios spadł ogień i strawił ofiary leżące na ołtarzu (2Kn 6:12, 13; 7:1-3). Choć miedziany ołtarz zajmował powierzchnię ok. 80 m², okazał się za mały na ogromną ilość składanych wtedy ofiar i dlatego przeznaczono na ten cel i poświęcono część dziedzińca (1Kl 8:62-64).

Pod koniec panowania Salomona oraz za rządów Rechoboama i Abijama ołtarz całopalny został zaniedbany, toteż król Asa kazał go odnowić (2Kn 15:8). Król Uzzjasz usiłował spalić kadzidło na złotym ołtarzu kadzielnym i został za to porażony trądem (2Kn 26:16-19). Król Achaz przeniósł ołtarz całopalny na bok, a na jego miejscu ustawił ołtarz pogański (2Kl 16:14). Jego syn Ezechiasz kazał jednak oczyścić i uświęcić miedziany ołtarz oraz jego przybory i przywrócił je do użytku (2Kn 29:18-24, 27; zob. ŚWIĄTYNIA).

Ołtarze po niewoli babilońskiej. Pierwszą budowlą wzniesioną w Jerozolimie przez wygnańców, którzy powrócili pod wodzą Zerubbabela i arcykapłana Jeszui, był ołtarz całopalny (Ezd 3:2-6). Z czasem wykonano również ołtarz kadzielny.

Syryjski król Antioch Epifanes zabrał ze świątyni złoty ołtarz kadzielny, a dwa lata później (168 p.n.e.) na wielkim ołtarzu Jehowy wybudował inny ołtarz i złożył na nim ofiarę Zeusowi (1 Machabejska 1:20-64). Juda Machabeusz zbudował potem nowy ołtarz z nieociosanych kamieni i przywrócił do użytku ołtarz kadzielny (1 Machabejska 4:44-49).

Ołtarz całopalny w świątyni Heroda był wykonany z nieociosanych kamieni i według Józefa Flawiusza miał 50 łokci długości i szerokości oraz 15 łokci wysokości (Wojna żydowska, V, V, 6 [225]), choć Miszna podaje mniejsze wymiary (Middot 3:1). To właśnie do tego ołtarza nawiązywał Jezus podczas swej służby (Mt 5:23, 24; 23:18-20). Nie wiadomo, jak wyglądał w tej świątyni ołtarz kadzielny, ale z Łukasza 1:11 wynika, że anioł, który ukazał się Zachariaszowi, stał po prawej stronie tego ołtarza.

Ołtarz w świątyni z wizji Ezechiela. Ołtarz całopalny, który Ezechiel zobaczył w wizji, również znajdował się przed budynkiem świątyni (Eze 40:47), ale wyglądał inaczej niż wcześniejsze ołtarze. Składał się z kilku elementów, z których każdy kolejny był węższy. Jego rozmiary podano w długich łokciach (51,8 cm). Podstawa ołtarza miała łokieć wysokości i była z każdej strony o łokieć szersza od następnego stopnia, a na krawędzi miała „obramowanie” o szerokości jednej piędzi (ok. 26 cm); być może był to rodzaj rowka czy kanału na krew (Eze 43:13, 14). Na tej podstawie spoczywał następny element, wcięty na jeden łokieć od krawędzi podstawy i wysoki na dwa łokcie (ok. 104 cm). Trzeci element także był wcięty na jeden łokieć, ale miał cztery łokcie wysokości (ok. 207 cm). Ta część ołtarza również miała dookoła obramowanie o szerokości pół łokcia (ok. 26 cm); być może był to drugi kanał lub rodzaj ochronnego gzymsu. Palenisko ołtarza miało cztery łokcie wysokości i również było na jeden łokieć wcięte w stosunku do niższego elementu. Wystawały z niego cztery „rogi”. Do paleniska prowadziły schody od wsch. strony ołtarza (Eze 43:14-17). Podobnie jak w wypadku ołtarza wzniesionego na pustkowiu, poświęcenie go i dokonanie za niego przebłagania miało trwać siedem dni (Eze 43:19-26). Co roku pierwszego dnia miesiąca Nisan należało dokonywać przebłagania za ołtarz i całe sanktuarium (Eze 45:18, 19). Ezechiel ujrzał, że ze świątyni wypływała ku wsch. i przepływała na pd. od ołtarza rzeka niosąca uzdrawiające wody (Eze 47:1).

W wizji tej nie ma bezpośredniej wzmianki o ołtarzu kadzielnym. Ale opis „drewnianego ołtarza” z Ezechiela 41:22, a zwłaszcza nazwanie go „stołem, który się znajduje przed Jehową”, wskazuje, że stanowił on raczej odpowiednik ołtarza kadzielnego niż stołu na chleby pokładne (por. Wj 30:6, 8; 40:5; Obj 8:3). Ołtarz ten miał trzy łokcie (ok. 155 cm) wysokości i najprawdopodobniej dwa łokcie (ok. 104 cm) długości i szerokości.

Inne ołtarze. Ponieważ ludzie żyjący po potopie nie oddawali czci prawdziwemu Bogu tak jak Noe, z czasem pobudowano wiele ołtarzy dla fałszywych bogów. Wykopaliska prowadzone w Kanaanie, Mezopotamii i innych rejonach ukazują, że takie ołtarze istniały od najdawniejszych czasów. Balaam kazał kolejno wznieść w trzech różnych miejscach po siedem ołtarzy, bezskutecznie próbując rzucić klątwę na naród izraelski (Lb 22:40, 41; 23:4, 14, 29, 30).

Izraelitom polecono zburzyć wszystkie pogańskie ołtarze, a także święte słupy i pale, które często przy nich budowano (Wj 34:13; Pwt 7:5, 6; 12:1-3). Nie wolno im było naśladować takich form kultu ani palić w ofierze dzieci, jak to robili Kananejczycy (Pwt 12:30, 31; 16:21). Zamiast mnóstwa ołtarzy Izraelici mieli posiadać tylko jeden ołtarz służący wielbieniu prawdziwego Boga, i to w miejscu, które wybierze Jehowa (Pwt 12:2-6, 13, 14, 27; dla porównania, w Babilonie istniało 180 ołtarzy samej bogini Isztar). Najpierw po przejściu przez Jordan mieli postawić ołtarz z nieociosanych kamieni (Pwt 27:4-8); wybudował go Jozue na górze Ebal (Joz 8:30-32). Po podziale podbitych ziem plemiona Rubena i Gada oraz połowa plemienia Manassesa wzniosły okazały ołtarz nad Jordanem, co wywołało gwałtowną reakcję innych plemion. Później jednak wyjaśniło się, że ołtarz ten nie świadczył o odstępstwie, lecz miał jedynie przypominać o wierności wobec Jehowy jako prawdziwego Boga (Joz 22:10-34).

Budowano też inne ołtarze, ale wydaje się, że czyniono to tylko w szczególnych okolicznościach i nie były one przeznaczone do stałego użytku; zazwyczaj wznoszono je w związku z ukazaniem się anioła lub na jego polecenie. Tak było w wypadku ołtarza wzniesionego w Bochim oraz ołtarzy wybudowanych przez Gedeona i Manoacha (Sdz 2:1-5; 6:24-32; 13:15-23). Relacja o ołtarzu postawionym w Betel przez Izraelitów zastanawiających się, jak nie dopuścić do wymarcia plemienia Beniamina, nie wyjaśnia, czy ołtarz ten cieszył się uznaniem Bożym, czy był tylko przykładem ‛czynienia tego, co było słuszne w ich własnych oczach’ (Sdz 21:4, 25). Samuel, jako przedstawiciel Boga, złożył ofiarę w Micpie i zbudował ołtarz w Ramie (1Sm 7:5, 9, 10, 17). Być może uczynił tak dlatego, że po zabraniu Arki z przybytku w Szilo nie było już dowodów na obecność Jehowy w tym miejscu (1Sm 4:4, 11; 6:19-21; 7:1, 2; por. Ps 78:59-64).

Tymczasowe ołtarze. Przy różnych okazjach wznoszono tymczasowe ołtarze. Na przykład Saul złożył ofiary w Gilgal i zbudował ołtarz w Ajjalonie (1Sm 13:7-12; 14:33-35). W tym pierwszym wypadku potępiono go za to, że nie zaczekał ze składaniem ofiar na Samuela, nie oceniono natomiast stosowności samych miejsc składania ofiar.

Dawid prosił Jonatana, by usprawiedliwił jego nieobecność przy stole Saula w dniu nowiu, mówiąc, że Dawid uczestniczy w składaniu corocznej rodzinnej ofiary w Betlejem; był to jednak tylko fortel, więc nie ma pewności, czy taką ofiarę rzeczywiście składano (1Sm 20:6, 28, 29). Gdy później Dawid został królem, na polecenie Boga zbudował ołtarz na klepisku Arawny (Ornana) (2Sm 24:18-25; 1Kn 21:18-26; 22:1). Wypowiedź z 1 Królów 9:25, że Salomon ‛składał ofiary na ołtarzu’, wskazuje, iż na polecenie króla składali je upoważnieni do tego kapłani (por. 2Kn 8:12-15).

Po wybudowaniu świątyni jerozolimskiej jej ołtarz z pewnością był miejscem, które wybrał Jehowa, i właśnie tam mieli przychodzić Izraelici (Pwt 12:5). Z wyjątkiem ołtarza wzniesionego przez Eliasza na górze Karmel podczas próby ognia, w której uczestniczyli kapłani Baala (1Kl 18:26-35), wszystkie inne ówczesne ołtarze powstały na skutek odstępstwa. Jako pierwszy dopuścił się go Salomon pod wpływem swych cudzoziemskich żon (1Kl 11:3-8). Jeroboam, władca nowo utworzonego królestwa północnego, próbował powstrzymać swych poddanych od chodzenia do świątyni w Jerozolimie i wzniósł ołtarze w Betel i Dan (1Kl 12:28-33). Prorok Boży przepowiedział potem, że za panowania judzkiego króla Jozjasza kapłani usługujący przy ołtarzu w Betel zostaną zgładzeni, a na ołtarzu będą spalone ludzkie kości. Ołtarz się rozpadł, co stanowiło proroczy znak, a później zapowiedź ta spełniła się całkowicie (1Kl 13:1-5; 2Kl 23:15-20; por. Am 3:14).

Pogańskie ołtarze budowano też za panowania izraelskiego króla Achaba (1Kl 16:31-33). W czasach judzkiego króla Achaza ołtarze istniały „w każdym kącie Jerozolimy” i na wielu „wyżynach” (2Kn 28:24, 25). Manasses posunął się nawet do tego, że poustawiał ołtarze w domu Jehowy, a na dziedzińcach świątyni wzniósł ołtarze dla „zastępu niebios” (2Kl 21:3-5).

Chociaż wierni królowie co jakiś czas burzyli te bałwochwalcze ołtarze (2Kl 11:18; 23:12, 20; 2Kn 14:3; 30:14; 31:1; 34:4-7), Jeremiasz oznajmił przed upadkiem Jerozolimy: „Twych bogów jest tyle, ile twoich miast, Judo; a ile ulic Jerozolimy, tyle postawiliście ołtarzy dla rzeczy haniebnej, ołtarzy, z których wznosi się dym ofiarny dla Baala” (Jer 11:13).

W okresie niewoli babilońskiej i w czasach apostołów. W okresie niewoli babilońskiej Żydzi, którzy uciekli na Elefantynę w Górnym Egipcie, wznieśli tam świątynię i ołtarz, o czym donoszą papirusy z Elefantyny, a kilkaset lat później to samo uczynili Żydzi w pobliżu Leontopolis (Dawne dzieje Izraela, XIII, III, 1; Wojna żydowska, VII, X, 2, 3 [420-432]). Tę drugą świątynię i ołtarz wybudował kapłan Oniasz, próbując spełnić zapowiedź z Izajasza 19:19, 20.

Gdy w I w. n.e. apostoł Paweł przemawiał do Ateńczyków, wspomniał o ołtarzu, na którym widniał napis: „Nieznanemu Bogu” (Dz 17:23). Liczne źródła historyczne potwierdzają tę informację. Apollonios z Tyany, który odwiedził Ateny w jakiś czas po Pawle, podobno powiedział: „O wiele mądrzej jest wyrażać się dobrze o wszystkich bogach, jak to czynią Ateńczycy, którzy wznieśli również ołtarze na cześć bóstw nieznanych” (Filostrat, Żywot Apolloniosa z Tyany, tłum. M. Szarmach, Toruń 2000, VI, 3). Geograf Pauzaniasz z II w. n.e. donosi, że przy drodze z zatoki Faleron do Aten widział „ołtarze bogów zwanych Agnostoj, tj. [Nieznanymi], także herosów”. Wspomniał również o „ołtarzu Bogów Nieznanych” w Olimpii (Wędrówka po Helladzie, tłum. J. Niemirska-Pliszczyńska, I, I, 4; V, XIV, 8). Podobny ołtarz odkryto w 1909 r. w Pergamonie na terenie świątyni Demeter.

Znaczenie ołtarzy. W 8 i 9 rozdz. Hebrajczyków apostoł Paweł jasno wykazał, że wszystkie elementy związane z przybytkiem i służbą w świątyni miały znaczenie symboliczne (Heb 8:5; 9:23). Informacje zawarte w Chrześcijańskich Pismach Greckich pozwalają ustalić znaczenie obu ołtarzy. Ołtarz całopalny wyobrażał „wolę” Boga, czyli gotowość przyjęcia doskonałej ludzkiej ofiary złożonej przez Jego jednorodzonego Syna (Heb 10:5-10). Usytuowanie ołtarza przed wejściem do sanktuarium podkreśla, że aby zyskać uznanie w oczach Boga, konieczna jest wiara w ofiarę okupu (Jn 3:16-18). Okoliczność, iż miał istnieć tylko jeden ołtarz do składania ofiar, harmonizuje ze słowami Chrystusa: „Ja jestem drogą i prawdą, i życiem. Nikt nie przychodzi do Ojca inaczej, jak tylko przeze mnie”, a także z wieloma wersetami opisującymi jedność w chrześcijańskiej wierze (Jn 14:6; Mt 7:13, 14; 1Ko 1:10-13; Ef 4:3-6; warto też zauważyć, że w Iz 56:7 i 60:7 zapowiedziano, iż do ołtarza Bożego przyjdą ludzie ze wszystkich narodów).

Co prawda niektórzy uciekali do ołtarza i chwytali się jego rogów, licząc na ocalenie, ale prawo Boże mówiło, że umyślnego zabójcę ‛należy zabrać nawet od ołtarza, żeby umarł’ (Wj 21:14; por. 1Kl 1:50-53; 2:28-34). Psalmista śpiewał: „Obmyję swe ręce w niewinności i będę kroczyć wokół twego ołtarza, Jehowo” (Ps 26:6).

Rzekomi chrześcijanie powoływali się na Hebrajczyków 13:10, by uzasadnić wznoszenie literalnych ołtarzy, ale jak wynika z kontekstu, Paweł nie mówił tu o ołtarzu literalnym, lecz o symbolicznym (Heb 13:10-16). W dziele Cyclopædia pod red. J. M’Clintocka i J. Stronga (1882, t. I, s. 183) powiedziano o pierwszych chrześcijanach: „Gdy starożytnym apologetom zarzucano, że nie mają świątyń, ołtarzy i kaplic, odpowiadali po prostu: ‚Świątyń ani ołtarzy nie uznajemy’”. W komentarzu do Hebrajczyków 13:10 M. R. Vincent napisał w Word Studies in the New Testament (1957, t. IV, s. 567): „Błędem byłoby dopatrywanie się w ekonomii chrześcijańskiej jakiegoś konkretnego odpowiednika ołtarza — nie jest nim ani krzyż, ani stół eucharystii, ani sam Chrystus. Ołtarz wyobraża raczej to, co umożliwia przybliżanie się do Boga — ofiarę, przebłaganie, przebaczenie i przyjęcie, zbawienie — podobnie jak żydowski ołtarz był punktem, w którym zbiegały się te pojęcia”. Hebrajscy prorocy surowo potępiali wznoszenie wielu ołtarzy (Iz 17:7, 8). Ozeasz oświadczył, że Efraim „namnożył ołtarzy, by grzeszyć” (Oz 8:11; 10:1, 2, 8; 12:11); Jeremiasz oznajmił, że grzech mieszkańców Judy jest wyryty „na rogach ich ołtarzy” (Jer 17:1, 2); a Ezechiel przepowiedział, iż wyznawcy religii fałszywej zostaną zgładzeni „wokół swych ołtarzy” (Eze 6:4-6, 13).

Prawdziwy ołtarz ma też proroczy związek z wykonaniem wyroków Bożych (Iz 6:5-12; Eze 9:2; Am 9:1). Dusze pozabijanych z powodu świadczenia o Bogu symbolicznie wołały „pod ołtarzem”: „Dokądże, Wszechwładny Panie, święty i prawdziwy, będziesz się wstrzymywał z osądzeniem i pomszczeniem naszej krwi na tych, którzy mieszkają na ziemi?” (Obj 6:9, 10; por. 8:5; 11:1; 16:7).

W Objawieniu 8:3, 4 złoty ołtarz kadzielny wyraźnie powiązano z modlitwami prawych. Żydzi mieli zwyczaj modlić się w „w godzinie ofiarowania kadzidła” (Łk 1:9, 10; por. Ps 141:2). Istnienie tylko jednego ołtarza do ofiarowania kadzidła odpowiada jednej drodze przystępu do Boga, ukazanej w Chrześcijańskich Pismach Greckich (Jn 10:9; 14:6; 16:23; Ef 2:18-22; zob. DARY OFIARNE).