Rozdział ósmy
Zapowiedź wstrząsającego końca religii fałszywej
1, 2. (a) Dlaczego niektórym może być trudno uwierzyć, iż wkrótce sytuacja religii na świecie radykalnie się zmieni? (b) Skąd wiemy, że treść 47 rozdziału Księgi Izajasza odnosi się również do przyszłości? (c) Dlaczego wszystkie religie fałszywe słusznie nazwano „Babilonem Wielkim”?
„RELIGIA przeżywa ponowny rozkwit” — oświadczono na łamach The New York Times Magazine. Wspomniano tam, że religia wciąż wywiera przemożny wpływ na serca i umysły milionów ludzi. Trudno więc może uwierzyć, że wkrótce jej sytuacja na świecie ma się radykalnie zmienić. Zmianę taką przepowiedziano jednak w 47 rozdziale Księgi Izajasza.
2 Słowa Izajasza spełniły się 2500 lat temu. Ale treść 8 wersetu owego rozdziału przytoczono w Księdze Objawienia w odniesieniu do przyszłości. Zapowiedziano tam zniszczenie organizacji, która przypomina nierządnicę i którą nazwano „Babilonem Wielkim”. Chodzi o ogólnoświatowe imperium religii fałszywej (Objawienie 16:19). Religię fałszywą słusznie określono mianem „Babilonu”, bo wywodzi się ona właśnie z tego starożytnego miasta. To stamtąd rozprzestrzeniła się po całej ziemi (Rodzaju 11:1-9). Niemal wszystkie wyznania, z chrześcijaństwem włącznie, uznają koncepcje religijne, które wzięły początek w Babilonie, takie jak nieśmiertelność duszy, ogień piekielny oraz kult trójosobowego boga.a Czy proroctwo Izajasza rzuca trochę światła na przyszłość religii?
Babilon powalony w proch
3. Opisz potęgę babilońskiego mocarstwa światowego.
3 Posłuchajmy następującej dobitnej wypowiedzi Boga: „Zejdź i usiądź w prochu, dziewicza córo babilońska. Usiądź na ziemi, gdzie nie ma tronu, córo Chaldejczyków. Bo już nie zaznasz tego, że będą cię zwać delikatną i wypieszczoną” (Izajasza 47:1). Przez wiele lat Babilon dominuje w świecie. Jest „ozdobą królestw” — świetnie prosperującym centrum religijnym, handlowym i wojskowym (Izajasza 13:19). U szczytu swej potęgi rozciąga się na południe aż po Egipt. A gdy w roku 607 p.n.e. zdobywa Jerozolimę, wywołuje wrażenie, że nawet Bóg nie jest w stanie go powstrzymać! Uznaje się zatem za „dziewiczą córę” — kogoś, kto nigdy nie będzie cierpieć z powodu obcej inwazji.b
4. Co czeka Babilon?
4 Jednakże ta dumna ‛dziewica’ będzie zrzucona z tronu, innymi słowy przestanie być niekwestionowaną potęgą światową, i zostanie zmuszona do upokarzającego ‛siedzenia w prochu’ (Izajasza 26:5). Nie będzie już „delikatna i wypieszczona” jak królowa. Dlatego Jehowa nakazuje: „Weź żarna i namiel mąki. Uchyl swą zasłonę. Podciągnij dół sukni. Odsłoń nogę. Przepraw się przez rzeki” (Izajasza 47:2). Potęga babilońska, która wzięła do niewoli cały naród judzki, teraz sama będzie traktowana jak niewolnica! Medowie i Persowie odbiorą jej władzę i zmuszą ją do poniżającej pracy na ich rzecz.
5. (a) Jak Babilon ‛uchyli zasłonę i podciągnie dół sukni’? (b) Na co może wskazywać wydane Babilonowi polecenie, żeby ‛przeprawił się przez rzeki’?
5 Babilon ‛uchyli zasłonę i podciągnie dół sukni’, czyli straci wszelkie resztki dawnej wielkości i dostojeństwa. Na dodatek otrzyma od swych ciemięzców polecenie ‛przeprawienia się przez rzeki’. Przypuszczalnie część Babilończyków będzie musiała wykonywać ciężką, niewolniczą pracę pod gołym niebem. Proroctwo to może również oznaczać, że niektórzy z nich dosłownie pójdą przez rzeki na wygnanie. Tak czy inaczej, Babilon nie będzie już przypominał królowej, która podróżuje z wielką pompą i którą przez strumień przenosi się w lektyce lub przewozi zaprzęgiem. Przeciwnie, stanie się podobny do niewolnicy, która żeby przebrnąć przez rzekę, musi zapomnieć o wymogach skromności, podnieść spódnicę i odsłonić nogi. Jakie to upokarzające!
6. (a) W jakim sensie zostanie odsłonięta nagość Babilonu? (b) W jakim znaczeniu Bóg ‛nikogo nie potraktuje życzliwie’? (Patrz przypis).
6 Jehowa szydzi dalej: „Winnaś odsłonić swą nagość. Ma też być widoczna twoja hańba. Wywrę zemstę i nikogo nie potraktuję życzliwie” (Izajasza 47:3).c Babilon istotnie czeka hańba. Jego niegodziwe i okrutne postępowanie z ludem Bożym zostanie zdemaskowane. Żaden człowiek nie zdoła udaremnić Bożej zemsty!
7. (a) Jak Żydzi na wygnaniu zareagują na wieść o upadku Babilonu? (b) Jak Jehowa wykupi swój lud?
7 Po 70 latach niewoli lud Boży ogromnie się ucieszy z upadku potężnego Babilonu. Zawoła: „Jest ktoś, kto nas wykupuje. Imię jego — Jehowa Zastępów, Święty Izraela” (Izajasza 47:4). Według Prawa Mojżeszowego Izraelitę, który sprzedał się w niewolę, żeby spłacić długi, mógł z niej wykupić jakiś krewny (Kapłańska 25:47-54). Żydzi sprzedani do Babilonu także będą potrzebowali wykupienia, czyli wyzwolenia. Dla niewolników podbój danego kraju na ogół oznacza tylko zmianę panów. Ale Jehowa skłoni zwycięskiego króla Cyrusa do oswobodzenia Żydów. Da mu za nich „okup” w postaci Egiptu, Etiopii i Seby (Izajasza 43:3). Odkupiciela Izraelitów słusznie nazwano „Jehową Zastępów”. W porównaniu z niewidzialnymi zastępami aniołów pozorna siła militarna Babilonu jest niczym.
Zapłata za okrucieństwo
8. W jakim znaczeniu Babilon ‛wejdzie do ciemności’?
8 W dalszej części proroctwa Jehowa znów piętnuje Babilon: „Usiądź cicho i wejdź do ciemności, córo Chaldejczyków, bo już nigdy więcej nie będą cię zwać Panią Królestw” (Izajasza 47:5). Babilon ma przed sobą ciemną, mroczną przyszłość. Przestanie dominować nad innymi królestwami niczym okrutna „Pani” (Izajasza 14:4).
9. Dlaczego Jehowa oburzył się na Żydów?
9 Dlaczego Babilonowi pozwolono najpierw wyrządzić zło ludowi Bożemu? Jehowa wyjaśnia: „Oburzyłem się na swój lud. Zbezcześciłem swe dziedzictwo i wydawałem ich w twoją rękę” (Izajasza 47:6a). Jehowa miał powód do oburzenia się na Żydów. Wcześniej ostrzegał ich, że za nieposłuszeństwo wobec Jego Prawa zostaną wypędzeni ze swej ziemi (Powtórzonego Prawa 28:64). Kiedy pogrążali się w bałwochwalstwie i wyuzdaniu, życzliwie posyłał do nich proroków, aby pomóc im wrócić do czystej religii. Tymczasem „oni wciąż naśmiewali się z posłańców prawdziwego Boga i gardzili jego słowami, i drwili z jego proroków, aż wezbrała złość Jehowy na jego lud, aż nie było już uleczenia” (2 Kronik 36:16). Bóg pozwolił więc, by Juda, Jego dziedzictwo, została zbezczeszczona — kraj najechali Babilończycy i skalali święte sanktuarium Jehowy (Psalm 79:1; Ezechiela 24:21).
10, 11. Dlaczego Jehowa wybucha gniewem na Babilon, mimo iż sam kazał mu podbić Jego lud?
10 Czy wobec tego Babilon nie wykonał po prostu woli Bożej, gdy uprowadził Żydów na wygnanie? Nie, Bóg bowiem oświadcza: „Nie okazywałaś im zmiłowań. Sprawiłaś, że starcowi bardzo zaciążyło twoje jarzmo. I mówiłaś: ‚Będę Panią po czas niezmierzony, na zawsze’. Nie brałaś sobie tego do serca; nie pamiętałaś o zakończeniu sprawy” (Izajasza 47:6b, 7). Bóg nie nakazał Babilonowi działać z tak wyjątkowym okrucieństwem, by nie mieć względów „nawet dla starców” (Lamentacje 4:16; 5:12). Nie nakłaniał go też do znajdowania sadystycznej przyjemności w drwieniu z żydowskich jeńców (Psalm 137:3).
11 Babilon nie rozumie, że trzyma Żydów w ręku tylko przejściowo. Zlekceważył ostrzeżenie Izajasza, iż po pewnym czasie Jehowa ich uwolni. Zachowuje się tak, jakby miał prawo stale sprawować nad nimi władzę i na zawsze być „Panią” zależnych narodów. Nie bierze sobie do serca wieści o przyszłym zakończeniu jego ciemięskich rządów!
Zapowiedź upadku Babilonu
12. Dlaczego Babilon nazwano „niewiastą oddającą się rozkoszom”?
12 Jehowa oświadcza: „Teraz słuchaj tego, niewiasto oddająca się rozkoszom, siedząca bezpiecznie, mówiąca w swym sercu: ‚Ja jestem, a nie ma nikogo innego. Nie będę siedzieć jako wdowa i nie zaznam utraty dzieci’” (Izajasza 47:8). Babilon słynie z pławienia się w rozkoszach. Herodot, historyk z V wieku p.n.e., wspomina o tamtejszym „najbrzydszym zwyczaju”, który nakazywał każdej kobiecie oddać się komuś za pieniądze na cześć bogini miłości. Podobnie starożytny historyk Kurcjusz Rufus stwierdził: „Nie ma zepsucia gorszego od obyczajów w tym mieście; nie ma zakorzenionego bezwstydu, który by bardziej pobudzał i wabił do rozpasania”.
13. Jak pogoń za przyjemnościami przyśpieszy klęskę Babilonu?
13 Skłonność do uciech przyśpieszy klęskę Babilonu. Tej nocy, której nastąpi jego upadek, król i dostojnicy będą ucztować i upiją się do nieprzytomności. Nie zorientują się więc, że wojska Medów i Persów atakują miasto (Daniela 5:1-4). Metropolia babilońska będzie ‛siedzieć bezpiecznie’, to znaczy dojdzie do wniosku, że jej pozornie niezdobyte mury wraz z fosą ochronią ją przed inwazją. Wmówi sobie, że „nie ma nikogo innego” — nikogo, kto odebrałby jej dominującą pozycję. Nie wyobraża sobie, że mogłaby ‛owdowieć’, czyli zostać bez władcy imperium, a także stracić „dzieci”, to jest ludność. Ale żaden mur nie osłoni jej przed mścicielskim ramieniem Jehowy Boga! On sam oznajmi później: „Choćby nawet Babilon wstąpił do niebios i choćby nawet wyżynę swej siły uczynił niedostępną, łupieżcy ode mnie dosięgną go” (Jeremiasza 51:53).
14. W jaki sposób Babilon będzie cierpiał wskutek „utraty dzieci” oraz „wdowieństwa”?
14 Co zatem spotka Babilon? Jehowa ciągnie dalej: „Nagle, w jednym dniu, przyjdą na ciebie te dwie rzeczy: utrata dzieci i wdowieństwo. Muszą przyjść na ciebie w pełnej mierze z powodu obfitości twoich czarów, z powodu całej potęgi twoich zaklęć — w nadmiarze” (Izajasza 47:9). Hegemonia babilońskiego mocarstwa światowego raptownie się skończy. W starożytnych krajach bliskowschodnich owdowienie i utratę dzieci uznawano za najgorsze nieszczęścia, jakie mogły spotkać kobietę. Nie wiemy, ile „dzieci” stracił Babilon w noc swojej klęski.d Ale we właściwym czasie miał całkowicie opustoszeć (Jeremiasza 51:29). Ponadto przypominał wdowę dlatego, że jego królowie zostali zrzuceni z tronu.
15. Z jakiego jeszcze powodu oprócz okrucieństwa wobec Żydów Jehowa wywiera gniew na Babilonie?
15 Babilon jednak ściąga na siebie gniew Jehowy nie tylko okrucieństwem wobec Żydów, lecz również ‛obfitością czarów’. Prawo Boże dane Izraelitom potępia praktykowanie spirytyzmu, tymczasem Babilończycy z zapałem oddają się okultyzmowi (Powtórzonego Prawa 18:10-12; Ezechiela 21:21). W pewnej książce wyjaśniono, że życie „upływało [im] w ciągłym lęku przed niezliczonymi demonami, którymi według swych wierzeń byli otoczeni” (Social Life Among the Assyrians and Babylonians).
Ufność w niegodziwości
16, 17. (a) Jak Babilon ‛pokłada ufność w niegodziwości’? (b) Dlaczego upadek Babilonu jest nieunikniony?
16 Czy wróżbiarze uratują Babilon? Jehowa odpowiada: „Pokładałaś ufność w swej niegodziwości. Powiedziałaś: ‚Nikt mnie nie widzi’. Twoja mądrość i twoja wiedza — oto, co cię zwiodło; i mawiasz w swoim sercu: ‚Ja jestem, a nie ma nikogo innego’” (Izajasza 47:10). Babilon uważa, że jego mądrość świecka i religijna, jego siła militarna oraz przebiegłość i bezwzględność pozwolą mu utrzymać pozycję mocarstwa światowego. Sądzi, że nikt go „nie widzi”, to znaczy nie czyni odpowiedzialnym za niegodziwe postępowanie. Nie dostrzega też na horyzoncie żadnego rywala. Mówi sobie: „Ja jestem, a nie ma nikogo innego”.
17 Jednakże za pośrednictwem innego proroka Jehowa ostrzega: „Czy jakiś człowiek może być ukryty w kryjówkach, a ja bym go nie widział?” (Jeremiasza 23:24; Hebrajczyków 4:13). Dlatego oświadcza: „Przyjdzie na ciebie nieszczęście; nie będziesz znała żadnego zaklęcia przeciw niemu. I spadnie na ciebie niedola; nie zdołasz jej odwrócić. I nagle przyjdzie na ciebie ruina, której jeszcze nie znałaś” (Izajasza 47:11). Ani babilońscy bogowie, ani magiczne „zaklęcia” ludzi parających się spirytyzmem nie zdołają odwrócić nadciągającego nieszczęścia — niepodobnego do niczego, co kiedykolwiek spotkało Babilon!
Babilońscy doradcy zawodzą
18, 19. Jak poleganie na własnych doradcach okaże się dla Babilonu katastrofalne w skutkach?
18 Z gryzącą ironią Jehowa nakazuje: „Pozostań teraz przy swych zaklęciach i mnogości swych czarów, którymi się zajmowałaś od młodości — żebyś mogła odnieść pożytek, żebyś mogła porazić ludzi strachem” (Izajasza 47:12). Zgodnie z tym wezwaniem Babilończycy mają pozostać niepoprawni — mają dalej polegać na magii. Przecież trudzili się nad jej udoskonalaniem od „młodości” swego narodu.
19 Jehowa drwi: „Znużyłaś się mnóstwem swoich doradców. Niech teraz powstaną i cię wybawią, czciciele niebios, obserwujący gwiazdy, ci, którzy podczas dni nowiu dzielą się wiedzą o tym, co na ciebie przyjdzie” (Izajasza 47:13).e Babilońscy doradcy zupełnie zawiodą. To prawda, że tamtejsza astrologia opiera się na wielosetletnich obserwacjach nieba. Jednak w noc klęski Babilonu astrolodzy poniosą całkowitą porażkę, co pokaże, jak bezużyteczne jest wróżbiarstwo (Daniela 5:7, 8).
20. Jaki los spotka babilońskich doradców?
20 Jehowa kończy tę część proroctwa słowami: „Oto stali się jak ścierń. Spali ich ogień. Nie wyzwolą swej duszy z mocy płomienia. Nie będzie żaru węgli, żeby można było się ogrzać, blasku ognia, przy którym można by usiąść. Takimi staną się dla ciebie ci, z którymi jako ze swymi zaklinaczami trudziłaś się od swej młodości. Odejdą, każdy w swoją stronę. Nie będzie nikogo, kto by cię wybawił” (Izajasza 47:14, 15). Fałszywi doradcy istotnie mają przed sobą gorące czasy. Nie przyniosą one miłego ognia, przy którym można się ogrzać, lecz niszczycielską pożogę, która ujawni, że doradcy ci są niczym bezwartościowa ścierń. Nic więc dziwnego, że uciekną w popłochu! Babilon utraci ostatnią podporę i nie będzie miał już nikogo, kto by go wyratował. Doświadczy tego samego losu, który przedtem zgotuje Jerozolimie (Jeremiasza 11:12).
21. Jak i kiedy sprawdzają się prorocze słowa Izajasza?
21 Te natchnione słowa zaczynają się sprawdzać w roku 539 p.n.e. Wojska Medów i Persów pod wodzą Cyrusa zdobywają wtedy miasto i zabijają rezydującego tam króla Belszaccara (Daniela 5:1-4, 30). Jednej nocy Babilon traci pozycję mocarstwa światowego. Kończy się wielowiekowa dominacja potomków Sema — świat dostaje się pod panowanie potomków Jafeta. Sam Babilon zaś wchodzi w okres schyłkowy, trwający szereg stuleci. W IV wieku n.e. jest już tylko „kupą kamieni” (Jeremiasza 51:37). W ten sposób proroctwo Izajasza spełnia się co do joty.
Nowożytny Babilon
22. Czego o pysze uczy nas upadek Babilonu?
22 Proroctwo Izajasza daje dużo do myślenia. Przede wszystkim zwraca uwagę na niebezpieczeństwa wynikające z pychy i wyniosłości. Upadek dumnego Babilonu jest ilustracją biblijnego przysłowia: „Pycha poprzedza upadek, a duch wyniosły — potknięcie” (Przysłów 16:18). Czasem w naszej niedoskonałej naturze pycha bierze górę, lecz wskutek ‛nadęcia się nią’ można popaść „w pohańbienie i w sidło Diabła” (1 Tymoteusza 3:6, 7). Dobrze jest więc trzymać się rady Jakuba: „Ukorzcie się w oczach Jehowy, a on was wywyższy” (Jakuba 4:10).
23. Na kogo łatwiej nam się zdać dzięki proroctwu Izajasza?
23 Tamte prorocze słowa pomagają nam także zaufać Jehowie, który góruje potęgą nad wszystkimi swymi przeciwnikami (Psalm 24:8; 34:7; 50:15; 91:14, 15). Pamiętanie o tym dodaje nam sił w obecnych trudnych czasach. Zdawszy się na Jehowę, jesteśmy tym bardziej zdecydowani pozostać nieposzlakowani w Jego oczach, wiemy bowiem, że „przyszłość takiego [nienagannego] męża będzie spokojna” (Psalm 37:37, 38). W obliczu „machinacji” Szatana zawsze mądrze jest liczyć na Jehowę, a nie na siebie (Efezjan 6:10-13).
24, 25. (a) Dlaczego astrologia jest bezsensowna i co mimo to wielu do niej pociąga? (b) Z jakich między innymi powodów chrześcijanie nie hołdują zabobonom?
24 Otrzymujemy ponadto dobitne ostrzeżenie przed praktykami spirytystycznymi, a zwłaszcza przed astrologią (Galatów 5:20, 21). Po upadku Babilonu nie przestała ona wywierać wpływu na ludzi. Rzecz ciekawa, iż jak wspomniano w pewnej książce, gwiazdozbiory, których mapę stworzyli Babilończycy, od czasów starożytnych zmieniły położenie, „wskutek czego cała koncepcja [astrologii] straciła sens” (Great Cities of the Ancient World). Tymczasem wciąż cieszy się ona popularnością, a w licznych gazetach czytelnicy mogą znaleźć rubryki z horoskopami.
25 Co skłania ludzi — często starannie wykształconych — do radzenia się gwiazd lub trzymania się innych nielogicznych zabobonów? W pewnej encyklopedii powiedziano: „Przesądy istnieć będą prawdopodobnie tak długo, jak długo człowiek będzie się bał drugiego człowieka i żył w niepewności jutra” (The World Book Encyclopedia). A zatem ludzie nieraz stają się zabobonni pod wpływem lęku i niepewności. Ale chrześcijanie nie hołdują przesądom. Nie drżą przed drugim człowiekiem, bo wspiera ich Jehowa (Psalm 6:4-10). Nie są też niepewni swej przyszłości — znają wyjawione przez Niego zamierzenie i nie mają wątpliwości, że „zamiar Jehowy ostoi się po czas niezmierzony” (Psalm 33:11). Zharmonizowanie życia z tym zamiarem otwiera widoki na przyszłość, która przyniesie trwałe szczęście.
26. Jak „rozważania mędrców” okazały się „daremne”?
26 W ostatnich latach niektórzy usiłują przewidzieć przyszłość metodami bardziej „naukowymi”. Powstała nawet odrębna dyscyplina zwana futurologią, określana jako „dociekania dotyczące przyszłości, prowadzone na podstawie bieżących tendencji”. Na przykład w roku 1972 grupa naukowców i przedsiębiorców z tak zwanego Klubu Rzymskiego zapowiedziała, że do roku 1992 wyczerpią się światowe zasoby złota, rtęci, cynku oraz ropy naftowej. Wprawdzie od 1972 roku świat boryka się z okropnymi trudnościami, ale akurat ta prognoza okazała się całkowicie błędna. Na ziemi wciąż jest złoto, rtęć, cynk i ropa naftowa. Człowiek rzeczywiście wysila się, żeby odgadnąć przyszłość, lecz na jego domysłach nigdy nie można polegać. „Rozważania mędrców są daremne”! (1 Koryntian 3:20).
Zbliża się zniszczenie Babilonu Wielkiego
27. Kiedy i w jaki sposób Babilon Wielki poniósł podobną klęskę jak starożytny Babilon w roku 539 p.n.e.?
27 Dzisiejsze religie zachowały sporo wierzeń pochodzących ze starożytnego Babilonu. Słusznie więc ogólnoświatowe imperium religii fałszywej zostało nazwane Babilonem Wielkim (Objawienie 17:5). Poniosło już podobną klęskę jak starożytny Babilon w roku 539 p.n.e. (Objawienie 14:8; 18:2). W roku 1919 ostatek braci Chrystusa wydostał się z niewoli duchowej i otrząsnął z religijnych wpływów chrześcijaństwa, odgrywającego w Babilonie Wielkim dominującą rolę. Od tamtej pory straciło ono grunt pod nogami w wielu krajach, w których dawniej zajmowało mocną pozycję.
28. Czym szczyci się Babilon Wielki i co go spotka?
28 Jednakże klęska ta była tylko zwiastunem ostatecznej zagłady religii fałszywej. To ciekawe, że zawarta w Księdze Objawienia zapowiedź zniszczenia Babilonu Wielkiego nawiązuje do proroczych słów z Księgi Izajasza 47:8, 9. Nowożytny Babilon Wielki podobnie jak tamta starożytna metropolia oświadcza: „Siedzę jako królowa i nie jestem wdową, i nigdy nie zaznam żałości”. Tymczasem „w jeden dzień jej plagi nadejdą, śmierć i żałość, i klęska głodu, i zostanie doszczętnie spalona ogniem, ponieważ silny jest Jehowa Bóg, który ją osądził”. A zatem prorocze wypowiedzi z 47 rozdziału Księgi Izajasza są przestrogą dla tych, którzy wciąż mają powiązania z religią fałszywą. Jeżeli chcą uniknąć zagłady, która ją dosięgnie, powinni usłuchać natchnionego nakazu: „Wyjdźcie z niej”! (Objawienie 18:4, 7, 8).
[Przypisy]
a Więcej szczegółów na temat rozwoju fałszywych nauk religijnych można znaleźć w książce Człowiek poszukuje Boga, wydanej przez Świadków Jehowy.
b W języku hebrajskim wyrażenie „dziewicza córa babilońska” to idiom odnoszący się do Babilonu lub jego mieszkańców. Imperium to nazwano ‛dziewicą’, bo odkąd stało się mocarstwem światowym, nie padło ofiarą żadnego zdobywcy.
c Hebrajski zwrot oddany zdaniem: „Nikogo nie potraktuję życzliwie” jest według specjalistów „nadzwyczaj trudny” do przetłumaczenia. W Przekładzie Nowego Świata dodano tu słowo „życzliwie”, by lepiej wyrazić myśl, że Bóg nikomu nie pozwoli przyjść Babilonowi z pomocą. W pewnym przekładzie Żydowskiego Towarzystwa Wydawniczego przetłumaczono ten fragment następująco: „Nie pozwolę (...) by ktokolwiek się za nim wstawił”.
d W książce Raymonda Philipa Dougherty’ego Nabonidus and Belshazzar (Nabonid i Belszaccar) nadmieniono, że chociaż według Kroniki Nabonida napastnicy weszli do Babilonu „bez walki”, to zdaniem greckiego historyka Ksenofonta mogło dojść do znacznego rozlewu krwi.
e Hebrajskie wyrażenie oddane tu jako „czciciele niebios” niektórzy tłumaczą na „dzielący niebiosa”. Ma to związek z praktyką dzielenia nieba na obszary podczas układania horoskopów.
[Ilustracje na stronie 111]
Pławiący się w rozkoszach Babilon zostanie rzucony w proch
[Ilustracja na stronie 114]
Astrolodzy Babilonu nie zdołają przewidzieć jego upadku
[Ilustracja na stronie 116]
Babiloński kalendarz astrologiczny, I tysiąclecie p.n.e.
[Ilustracje na stronie 119]
Nowożytny Babilon wkrótce przestanie istnieć