PERSJA, PERSOWIE

Kraj i lud zwykle wymieniany wraz z Medami — zarówno w historii biblijnej, jak i świeckiej. Medowie i Persowie najwyraźniej byli spokrewnieni, gdyż zaliczali się do starożytnych Ariów (plemion indoirańskich). Persowie byli zatem potomkami Jafeta, być może poprzez Madaja, przodka wszystkich Medów (Rdz 10:2). W pewnej inskrypcji Dariusz Wielki oznajmił, że jest „Persem, synem Persa, Arią z Ariów nasienia” (A. T. Olmstead, Dzieje imperium perskiego, tłum. K. Wolicki, Warszawa 1974, s. 131).

Inskrypcje asyryjskie z czasów Salmanasara III (najpewniej współczesnego Jehu, królowi Judy) wspominają o najeździe na Medię i o haraczu ściągniętym od królów krainy „Parsua”, graniczącej z Asyrią, a leżącej prawdopodobnie na zach. od jeziora Urmia. Wielu uczonych uważa, że chodziło o kraj Persów, choć inni kojarzą Parsuę z Partami. Tak czy inaczej, w późniejszych inskrypcjach umiejscawia się Persów znacznie dalej na pd., a mianowicie na pd. wsch. od Elamu, w krainie „Parsa” (obecnie prowincja Fars w Iranie). Persowie zamieszkiwali też Anszan — miasto lub okręg graniczący z Elamem, a wcześniej zapewne mu podległy.

A zatem w początkowym okresie swych dziejów Persowie zajmowali chyba tylko pd.-zach. część rozległej Wyżyny Irańskiej i na pn. zach. sąsiadowali z Elamem i Medią, z Partią na pn., Karmanią na wsch., a na pd. i pd. zach. z Zatoką Perską. Wyjąwszy jej upalne, wilgotne wybrzeża, kraj Persów obejmował głównie pd. część urwistych gór Zagros, których lesiste zbocza są poprzecinane długimi, dość żyznymi dolinami. W dolinach tych przeważa łagodny klimat, ale w jałowych, smaganych wiatrem wyższych partiach Wyżyny Irańskiej panują zimą przejmujące chłody. Persowie — podobnie jak Medowie — przypuszczalnie zajmowali się głównie chowem zwierząt w połączeniu z uprawą roli, a król perski Dariusz Wielki z dumą pisał, że jego kraj rodzinny był „piękny i bogaty w konie i ludzi” (Encyclopædia Britannica, 1959, t. 17, s. 603).

Choć początkowo Persowie wiedli dość proste, często koczownicze życie, to po utworzeniu imperium nabrali ogromnego zamiłowania do luksusu i przedmiotów zbytku (por. Est 1:3-7 oraz 8:15, gdzie opisano szaty dane Mardocheuszowi). Na rzeźbach w Persepolis występują w luźnych, długich do kostek szatach przepasanych w talii i noszą nisko sznurowane buty. Medowie natomiast mają obcisłe, sięgające kolan tuniki z długimi rękawami (ILUSTRACJA, t. 2, s. 328). Wszystko wskazuje na to, że jedni i drudzy nosili długie spodnie: żołnierze perscy są przedstawiani w spodniach i kaftanie z rękawami, pod którym nosili żelazną zbroję płytkową. Byli znakomitymi jeźdźcami, a konnica odgrywała ważną rolę w ich taktyce wojennej.

Język perski jest zaliczany do rodziny języków indoeuropejskich i wykazuje pokrewieństwo z sanskrytem. W którymś momencie swoich dziejów Persowie zaczęli posługiwać się pismem klinowym, jednakże mocno uproszczonym w porównaniu z setkami znaków używanych przez Babilończyków i Asyryjczyków. Chociaż z okresu perskiego znane są inskrypcje staroperskie oraz ich tłumaczenia na akadyjski oraz na język nazywany na ogół „elamickim” lub „suzjańskim”, to oficjalne dokumenty służące do administrowania państwem sporządzano głównie po aramejsku, który był językiem międzynarodowym (Ezd 4:7).

Narodziny mocarstwa medo-perskiego (MAPA, t. 2, s. 327). Podobnie jak u Medów, władzę u Persów najprawdopodobniej sprawowała grupa szlachetnych rodów. Jeden z nich dał początek królewskiej dynastii Achemenidów, z której wywodził się założyciel państwa perskiego Cyrus Wielki. Według Herodota i Ksenofonta jego ojciec był Persem, a matka Medyjką (Dzieje, I, 107, 108; Cyropedia, I, ii, 1). On to zjednoczył Persów pod swoim przywództwem. Do tamtej pory byli wasalami Medów, lecz Cyrus odniósł błyskawiczne zwycięstwo nad królem medyjskim Astyagesem i zdobył jego stolicę Ekbatanę (550 p.n.e.) (por. Dn 8:3, 20). W ten sposób państwo Medów dostało się we władanie Persów.

Chociaż odtąd przez cały okres panowania Achemenidów Medowie podlegali Persom, nie ulega wątpliwości, że nowo powstałe imperium miało charakter dwuczłonowy. W książce Dzieje imperium perskiego (s. 55) powiedziano: „Nigdy jednak nie zapomniano o ścisłym powinowactwie pomiędzy Persami i Medami. Splądrowana Ekbatana pozostała ulubioną rezydencją królewską. Medowie mieli na równi z Persami dostęp do wszelkich godności, powierzano im wysokie stanowiska i dowództwo w armiach perskich. Cudzoziemcy mówili stale o Medach i Persach; jeśli używali jednego określenia, była to nazwa ‚Med’”.

Pod rządami Cyrusa imperium medo-perskie rozrosło się w kierunku zach. aż do Morza Egejskiego, gdyż Persowie pokonali Krezusa, króla Lidii, i podbili niektóre nadbrzeżne miasta greckie. Największe zwycięstwo odnieśli jednak w r. 539 p.n.e., kiedy Cyrus na czele połączonych wojsk Medów, Persów i Elamitów zdobył potężny Babilon, spełniając tym samym proroctwa biblijne (Iz 21:2, 9; 44:26 do 45:7; Dn 5:28). Wraz z upadkiem Babilonu dobiegła końca długa epoka przewagi Semitów, a ich miejsce zajęło pierwsze mocarstwo światowe utworzone przez Ariów, potomków Jafeta. W skład państwa medo-perskiego weszła też Juda (podobnie jak Syria i Fenicja). W r. 537 p.n.e. dekret Cyrusa zezwolił wygnańcom żydowskim na powrót do ojczyzny, która była spustoszona dokładnie 70 lat (2Kn 36:20-23; zob. CYRUS).

Stolice perskie. Zgodnie z dwuczłonowym charakterem tego mocarstwa władcą pokonanego królestwa Chaldejczyków został Med imieniem Dariusz, choć najprawdopodobniej podlegał zwierzchniej władzy Cyrusa (Dn 5:31; 9:1; zob. DARIUSZ 1). W państwie medo-perskim Babilon pozostał miastem królewskim, a także ośrodkiem religijnym i handlowym. Jednakże władcom perskim widocznie nazbyt doskwierały tamtejsze upalne lata, toteż Babilon na ogół był co najwyżej stolicą zimową. Znaleziska archeologiczne poświadczają, że wkrótce po zdobyciu Babilonu Cyrus wrócił do Ekbatany (współczesny Hamadan), leżącej przeszło 1900 m n.p.m. u stóp masywu Alwand, gdzie zimy są co prawda śnieżne i mroźne, ale za to latem panuje przepiękna pogoda. Właśnie w Ekbatanie odnaleziono po latach rozporządzenie Cyrusa dotyczące odbudowy świątyni jerozolimskiej (Ezd 6:2-5). Wcześniejszą stolicą Persów były Pasargady, leżące jakieś 650 km na pd. wsch. od Ekbatany, ale mniej więcej na tej samej wysokości. Niedaleko stamtąd perscy władcy Dariusz, Kserkses i Artakserkses I zbudowali później królewskie miasto Persepolis, w którym istniała rozległa sieć podziemnych kanałów, mających zapewne dostarczać świeżą wodę. Kolejną stolicą była Suza w starożytnym Elamie, nieopodal rzeki Choaspes (Kercha), zajmująca strategiczne centralne położenie między Babilonem, Ekbataną i Persepolis. Dariusz Wielki postawił tu imponujący pałac, który zazwyczaj służył za rezydencję zimową, gdyż w Suzie, podobnie jak w Babilonie, panowały latem nieznośne upały. Z czasem jednak Suza stała się rzeczywistym ośrodkiem administracyjnym imperium (zob. EKBATANA; SUZA).

Religia i prawo. Władcy perscy, choć równie zdolni do okrucieństw jak semiccy królowie Asyrii czy Babilonii, przynajmniej początkowo starali się obchodzić uczciwie i praworządnie z podbitymi ludami. Ich religia najwyraźniej opierała się na pewnych zasadach etycznych. Naczelnym bogiem był Ahura Mazda, a zaraz po nim czczono Mitrę, który stał się znany nie tylko jako bóg wojny, lecz także jako opiekun umów, a jego oczy i uszy zawsze czujnie śledziły każdego wiarołomcę (zob. BOGOWIE I BOGINIE). Grecki historyk Herodot tak pisał o Persach: „Dzieci swe kształcą od piątego do dwudziestego roku życia tylko w trzech rzeczach: w jeździe konnej, w strzelaniu z łuku i w mówieniu prawdy. (...) Za najhaniebniejszą zaś rzecz uważają kłamstwo” (Dzieje, I, 136, 138). Co prawda dzieje władców perskich dowodzą, że nieobca im była dwulicowość i intryga, ale ogólne przywiązanie do plemiennej zasady dotrzymywania słowa chyba znajdowało odzwierciedlenie w obstawaniu przy niezmienności „prawa Medów i Persów” (Dn 6:8, 15; Est 1:19; 8:8). Toteż gdy odnaleziono dekret Cyrusa, opublikowany mniej więcej 18 lat wcześniej, król Dariusz uznał legalność stanowiska Żydów w sprawie budowy świątyni i polecił okazać im daleko posuniętą pomoc (Ezd 6:1-12).

Organizacja imperium perskiego świadczy o istnieniu sprawnej administracji. Król miał nadworną radę składającą się z „siedmiu książąt Persji i Medii” (Est 1:14; Ezd 7:14), a nad większymi regionami lub krajami (takimi jak Media, Elam, Partia, Babilonia, Asyria, Arabia, Armenia, Kapadocja, Lidia, Jonia, a po rozszerzeniu się imperium także Egipt, Etiopia i Libia) ustanawiał satrapów. Przyznawał im sporą samodzielność w zarządzaniu daną satrapią — również w zakresie sądownictwa i finansów (zob. SATRAPA). Satrapom prawdopodobnie podlegali namiestnicy prowincji (w czasach Aswerusa było ich 127), w prowincjach zaś byli książęta poszczególnych ludów zamieszkujących dany obszar (Ezd 8:36; Est 3:12; 8:9). Ponieważ stolica leżała nieco na uboczu rozległego imperium, więc zapewne dla zniwelowania tej niedogodności opracowano system szybkiej komunikacji za pośrednictwem poczty królewskiej, której kurierzy, dosiadający koni pocztowych, umożliwiali monarsze łączność ze wszystkimi prowincjami (Est 8:10, 14). Utrzymywano specjalne drogi królewskie — jedna z nich biegła z Suzy aż do Sardes w Azji Mniejszej.

Od śmierci Cyrusa do śmierci Dariusza. Panowanie Cyrusa Wielkiego zakończyło się w 530 r. p.n.e., gdy zginął podczas wyprawy wojennej. Tron objął jego syn Kambyzes, któremu udało się podbić Egipt. Choć jego imię nie występuje w Biblii, niewątpliwie to on jest „Aswerusem”, do którego przeciwnicy odbudowy świątyni wysłali fałszywe oskarżenia przeciw Żydom, o czym donosi Ezdrasza 4:6.

Okoliczności utraty władzy przez Kambyzesa nie są jasne. Według jednej relacji, przedstawionej przez Dariusza Wielkiego w inskrypcji z Behistunu, a powtórzonej w różnych odmianach przez Herodota i innych, Kambyzes kazał skrytobójczo zamordować swego brata Bardiję (Herodot nazywa go Smerdisem). Kiedy król przebywał w Egipcie, mag imieniem Gaumata (Herodot przedstawia go także pod imieniem Smerdis), podający się za Bardiję (Smerdisa), przywłaszczył sobie władzę i zdołał pozyskać dla niej uznanie. W drodze powrotnej z Egiptu Kambyzes zginął, a uzurpator umocnił się na tronie (Herodot, Dzieje, III, 61-67). Inna wersja, preferowana przez niektórych historyków, głosi, że Bardija nie został wcale zabity i że to on sam (a nie jakiś oszust) przejął tron pod nieobecność Kambyzesa.

Tak czy inaczej, rządy Kambyzesa skończyły się w r. 522 p.n.e., a uzurpator (Bardija albo podający się za niego Gaumata-Smerdis) został zamordowany jeszcze w tym samym roku, po siedmiu miesiącach panowania. Wszystko wskazuje na to, że właśnie w tym krótkim okresie do monarchy perskiego określanego w Biblii mianem „Artakserksesa” (mógł to być tytuł lub imię tronowe) wpłynęła kolejna skarga przeciw Żydom, która tym razem doprowadziła do zakazania przez króla dalszych prac przy budowie świątyni (Ezd 4:7-23). Wstrzymano je „aż do drugiego roku panowania Dariusza, króla Persji” (Ezd 4:24).

Dariusz I Wielki najwyraźniej był inicjatorem krwawej zmiany na tronie perskim, który potem zagarnął dla siebie. Pod jego rządami budowniczowie świątyni jerozolimskiej uzyskali królewską zgodę na kontynuowanie prac i ukończyli je w szóstym roku panowania Dariusza (na początku 515 p.n.e.) (Ezd 6:1-15). Za jego czasów imperium znacznie się rozrosło. Dariusz przesunął jego granice na wsch. aż po Indie, a na zach. po Trację i Macedonię.

Przynajmniej do tego okresu władcy perscy spełniali proroczą zapowiedź z Daniela 7:5 i 8:4, według której mocarstwo medo-perskie — przedstawione pod postaciami niedźwiedzia i barana — miało zdobywać nowe terytoria w trzech głównych kierunkach: ku północy, zachodowi i ku południowi. Jednakże w 490 r. p.n.e., podczas wyprawy na Grecję, wojska Dariusza poniosły klęskę pod Maratonem. On sam zmarł w r. 486 p.n.e. (zob. DARIUSZ 2).

Rządy Kserksesa i Artakserksesa. Kserkses, syn Dariusza, to zapewne król Aswerus z Księgi Estery. Jego dokonania odpowiadają opisowi czwartego króla perskiego, który miał ‛pchnąć wszystko przeciw królestwu Grecji’ (Dn 11:2). W 480 r. p.n.e., chcąc pomścić porażkę pod Maratonem, Kserkses przeprawił na terytorium Grecji kontynentalnej ogromną armię. Odniosła ona drogo okupione zwycięstwo pod Termopilami i zniszczyła Ateny, ale potem została pokonana pod Salaminą i pod Platejami, wskutek czego Kserkses musiał zawrócić do Persji.

Podczas rządów Kserksesa zostały przeprowadzone pewne reformy administracyjne i dokończono sporą część prac w Persepolis, zapoczątkowanych przez jego ojca (por. Est 10:1, 2). Greckie opowieści o końcowym okresie panowania Kserksesa mówią o kłopotach małżeńskich, niepokojach w haremie i przypuszczalnym zdominowaniu króla przez niektórych dworzan. Mogą one być odległym i wypaczonym echem zasadniczych faktów z Księgi Estery, takich jak oddalenie królowej Waszti, zastąpienie jej przez Esterę i wyniesienie Mardocheusza na wysokie stanowisko państwowe (Est 2:17; 10:3). Według źródeł świeckich Kserksesa zamordował jeden z jego dworzan.

Następcą Kserksesa został Artakserkses I Makrocheir (Długoręki), który pozwolił Ezdraszowi wrócić do Jerozolimy z dużym datkiem na tamtejszą świątynię. Było to w siódmym roku jego panowania (468 p.n.e.) (Ezd 7:1-26; 8:24-36). W 20 roku rządów (455 p.n.e.) Artakserkses zezwolił Nehemiaszowi udać się do Jerozolimy i ją odbudować (Neh 1:3; 2:1, 5-8). A w 32 roku panowania tego króla (443 p.n.e.) Nehemiasz na jakiś czas wrócił na jego dwór (Neh 13:6).

W dziełach historycznych istnieje pewna rozbieżność stanowisk co do okresu panowania Kserksesa i Artakserksesa. Na ogół podaje się, że Artakserkses wstąpił na tron w 465 r. p.n.e. Według niektórych dokumentów jego ojciec, Kserkses, panował 21 lat. Zwykle liczy się je od 486 r. p.n.e., gdy umarł Dariusz, ojciec Kserksesa. Za pierwszy rok jego panowania przyjmuje się r. 485, a wtedy rok 21 — kiedy na tron wstąpił Artakserkses — przypada na r. 465. Z kolei ostatni rok rządów Artakserksesa rozpoczął się według większości uczonych w r. 424. Niektóre dokumenty podają, że był to 41 rok jego panowania. Jeśli to prawda, wówczas rok wstąpienia na tron Artakserksesa przypadałby na 465 r. p.n.e., a pierwszy rok jego panowania — na r. 464.

Istnieją jednak przekonujące dowody na to, że ostatnim rokiem rządów Kserksesa był 475 r. p.n.e. i że właśnie w tym czasie wstąpił na tron Artakserkses. Potwierdzają to trzy grupy źródeł: greckie, perskie i babilońskie.

Dowody ze źródeł greckich. W ustaleniu początku panowania Artakserksesa może nam pomóc pewne wydarzenie z dziejów Grecji. Otóż tamtejszy mąż stanu i bohater wojenny Temistokles naraził się swym rodakom i poszukał schronienia w Persji. Słynny z dokładności historyk grecki Tukidydes podaje, że Temistokles wysłał wówczas „list do syna Kserksesa Artokserksesa, który niedawno objął panowanie” (Wojna peloponeska, I, 137, tłum. K. Kumaniecki, Warszawa 1988). Z kolei według Plutarcha „Tukidydes i Charon z Lampsakos świadczą, że Kserkses już zmarł, a Temistokles dostał się przed oblicze jego syna Artakserksesa” (Plutarch’s Lives, „Themistocles”, XXVII, 1). Charon był poddanym perskim i żył w czasach, gdy Artakserkses przejmował schedę po Kserksesie. Świadectwa Tukidydesa i Charona z Lampsakos potwierdzają zatem, że Temistokles dotarł do Persji wkrótce po objęciu władzy przez Artakserksesa.

Początek panowania Artakserksesa można określić na podstawie daty śmierci Temistoklesa. Nie wszystkie podręczniki są co do niej zgodne. Jednakże historyk Diodor Sycylijczyk wspomina o śmierci Temistoklesa, gdy relacjonuje wydarzenia z okresu, „gdy w Atenach archontem był Praksiergos” (Bibliotheca historica, XI, 54, 1; XI, 58, 3). A Praksiergos piastował ten urząd w 471/470 r. p.n.e. (A. E. Samuel, Greek and Roman Chronology, Monachium 1972, s. 206). Jak podaje Tukidydes, po przybyciu do Persji Temistokles przez rok uczył się języka, przygotowując się do audiencji u Artakserksesa. Król pozwolił mu osiedlić się w Persji i obsypał go zaszczytami. Jeżeli Temistokles zmarł w r. 471/470, to musiał osiedlić się w Persji nie później niż w r. 472, a przybyć do niej rok wcześniej, w 473 r. p.n.e. Wtedy to można było powiedzieć, że Artakserkses „niedawno objął panowanie”.

W sprawie roku śmierci Kserksesa i intronizacji Artakserksesa M. de Koutorga napisał: „Przekonaliśmy się, że według chronologii Tukidydesa Kserkses zmarł pod koniec roku 475 przed Chrystusem i że według tego samego historyka Temistokles dotarł do Azji Mniejszej wkrótce po objęciu tronu przez Artakserksesa Długorękiego” (Mémoires présentés par divers savants à l’Académie des Inscriptions et Belles-Lettres de l’Institut Impérial de France, seria I, t. VI, cz. II, Paryż 1864, s. 147).

Pogląd ten znajduje też poparcie w uwagach E. Levesque’a: „Trzeba więc, zgodnie z Kroniką aleksandryjską, umiejscowić śmierć Kserksesa w r. 475, po jedenastu latach rządów. Historyk Justyn (III, 1) zgadza się z tą kroniką i z twierdzeniami Tukidydesa. Jest zdania, że gdy zamordowano Kserksesa, jego syn Artakserkses był jeszcze dzieckiem, puer [chłopcem], co pokrywałoby się z prawdą, jeśli Kserkses zmarł w r. 475. Artakserkses miał wtedy 16 lat, a zatem w r. 465 miałby lat dwadzieścia sześć, co w żadnym razie nie uzasadniałoby sformułowania użytego przez Justyna. Według tej chronologii Artakserkses zaczął panować w r. 475, wobec czego 20 rok jego rządów przypada na r. 455, a nie na 445, jak się dość powszechnie uważa” (Revue apologétique, Paryż 1939, t. 68, s. 94).

Jeżeli Dariusz zmarł w 486 r. p.n.e., a Kserkses w r. 475, to jak wytłumaczyć, że niektóre starożytne dokumenty przypisują mu 21 lat rządów? Jak wiadomo, król i jego syn nieraz panowali w tym samym czasie jako współwładcy. Gdyby tak było w wypadku Dariusza i Kserksesa, historycy mogli liczyć lata panowania syna albo od momentu objęcia władzy u boku ojca, albo od jego śmierci. Jeśli Kserkses panował 10 lat z ojcem i 11 lat samodzielnie, niektórzy mogli uznać, że rządził 21 lat, a inni — że lat 11.

Istnieje przekonujący dowód na to, iż Kserkses istotnie panował wspólnie ze swym ojcem, Dariuszem. Historyk grecki Herodot donosi: „Dariusz, uznając, że [Kserkses] ma słuszność, mianował go królem. Mnie się zdaje, że i bez tej rady Kserkses byłby został królem” (Dzieje, VII, 3). Z tych słów jasno wynika, że Kserkses został ustanowiony królem jeszcze za panowania jego ojca, Dariusza.

Dowody ze źródeł perskich. O tym, że Kserkses rządził wspólnie z Dariuszem, świadczą zwłaszcza perskie płaskorzeźby. Na wielu reliefach odkrytych w Persepolis Kserkses stoi za tronem ojca, ale obaj są odziani w jednakowe szaty i mają głowy na jednym poziomie. Niezwykłość tej sceny polega na tym, że zazwyczaj głowa króla wznosi się ponad wszystkie inne. W dziele A New Inscription of Xerxes From Persepolis (1932) Ernst E. Herzfeld nadmienił, iż zarówno inskrypcje, jak i budowle odnalezione w Persepolis wskazują na wspólne rządy Kserksesa i jego ojca, Dariusza. Na stronie 8 napisał: „Osobliwy ton inskrypcji Kserksesa w Persepolis, z których większość nie czyni różnicy między poczynaniami jego i jego ojca, oraz równie osobliwe doniesienia o wzniesionych przez nich budowlach, nie pozwalające przypisać ich indywidualnie ani Dariuszowi, ani Kserksesowi, zawsze wskazywały na jakąś koregencję Kserksesa. Co więcej, taki właśnie stan rzeczy ilustrują dwie rzeźby w Persepolis”. Mówiąc o jednej z nich, Herzfeld zaznaczył: „Dariusz jest przedstawiony ze wszystkimi regaliami, tronuje na wysokim piedestale, podpieranym przez przedstawicieli różnych ludów z jego imperium. Za nim na reliefie, a więc w rzeczywistości po jego prawicy, stoi Kserkses w takich samych regaliach, a jego lewa dłoń spoczywa na wysokim oparciu tronu. Gest ten wyraźnie wskazuje na coś więcej niż na zwykłą sukcesję: oznacza współrządzenie”.

Kiedy powstały płaskorzeźby ukazujące w ten sposób Dariusza i Kserksesa? W książce Achaemenid Sculpture (Stambuł 1974, s. 53) Ann Farkas twierdzi, że „reliefy te mogły zostać umieszczone w Skarbcu mniej więcej w okresie wznoszenia pierwszej dobudówki, w latach 494/493–492/491 p.n.e.; niewątpliwie byłaby to najdogodniejsza pora na przeniesienie tak nieporęcznych płyt kamiennych. Ale bez względu na to, kiedy trafiły do Skarbca, zostały wyrzeźbione prawdopodobnie w latach dziewięćdziesiątych V wieku”.

Dowody ze źródeł babilońskich. Za tym, że Kserkses został współwładcą swego ojca w pierwszym dziesięcioleciu V w. p.n.e., przemawiają też znaleziska z Babilonu. Podczas prac wykopaliskowych odkryto tam pałac Kserksesa, ukończony w 496 r. p.n.e. Profesor A. T. Olmstead napisał na ten temat: „Z 23 października 498 roku mamy wiadomość, że w Babilonie jest w budowie dom dla syna króla [tzn. Kserksesa, syna Dariusza]; chodzi tu bez wątpienia o pałac Dariusza w centrum, który już opisaliśmy. W dwa lata potem w dokumencie handlowym z pobliskiej Borsipy znajduje się wzmianka o ‚nowym pałacu’, jako już ukończonym” (Dzieje imperium perskiego, ss. 210, 211).

Dodatkowe świadectwo na rzecz współwładzy Kserksesa i Dariusza można zaczerpnąć z dwóch niezwykłych tabliczek glinianych. Jedna z nich to dokument handlowy o wynajęciu budynku w roku objęcia tronu przez Kserksesa. Datowana jest na pierwszy miesiąc (Nisan) tego roku (R. Campbell Thompson, A Catalogue of the Late Babylonian Tablets in the Bodleian Library, Oxford, Londyn 1927, s. 13, tabliczka o sygn. A. 124). Na innej tabliczce widnieje data „miesiąc Ab(?), rok intronizacji Kserksesa”. Co ciekawe, na tabliczce tej nie przypisano Kserksesowi zwyczajowego wówczas tytułu „króla Babilonu, króla krajów” (M. San Nicolò i A. Ungnad, Neubabylonische Rechts- und Verwaltungsurkunden übersetzt und erläutert, Lipsk 1934, t. I, cz. 4, s. 544, tabliczka nr 634, sygn. VAT 4397).

Obie tabliczki dają do myślenia. Zazwyczaj rok wstąpienia na tron liczony jest od śmierci poprzedniego króla. Wiele przemawia jednak za tym, że poprzednik Kserksesa (Dariusz) dożył siódmego miesiąca ostatniego roku swego panowania, a tymczasem oba te dokumenty noszą daty sprzed siódmego miesiąca (jeden z miesiąca pierwszego, drugi — z piątego). Wobec tego nie nawiązują do intronizacji Kserksesa po śmierci ojca, lecz do objęcia tronu w charakterze współwładcy Dariusza. Jeżeli nastąpiło to w 496 r. p.n.e., gdy w Babilonie ukończono pałac dla Kserksesa, to jego pierwszy rok jako współpanującego rozpocząłby się w najbliższym tej dacie miesiącu Nisan 495 r., a 21 i ostatni rok rządów przypadałby na r. 475. W takim wypadku panowanie Kserksesa obejmowałoby 10 lat rządów z Dariuszem (496-486) i 11 lat samodzielnego królowania (486-475).

Z drugiej strony historycy są zgodni co do tego, że pierwszy rok panowania Dariusza II rozpoczął się wiosną 423 r. p.n.e. Pewna tabliczka babilońska podaje, że w roku intronizacji Dariusz II sprawował już rządy w 4 dniu 11 miesiąca, to znaczy 13 lutego 423 r. p.n.e. (R. A. Parker i W. H. Dubberstein, Babylonian Chronology, 626 B.C.–A.D. 75, 1971, s. 18). Jednakże z dwóch innych tabliczek wynika, że Artakserkses panował jeszcze po 4 dniu 11 miesiąca 41 roku swych rządów. Jedna jest datowana na 17 dzień 11 miesiąca 41 roku (s. 18); druga na 12 miesiąc 41 roku Artakserksesa (Old Testament and Semitic Studies, red. Harper, Brown i Moore, 1908, t. 1, s. 304, tabliczka nr 12, sygn. CBM, 5505). A zatem Artakserkses panował przez cały 41 rok swoich rządów. Z tego wynika, że musiał być u władzy dłużej niż 41 lat, a pierwszy rok jego panowania nie może być liczony od 464 r. p.n.e.

Dowodu na to, że rządy Artakserksesa I trwały dłużej niż 41 lat, dostarcza dokument handlowy z Borsippy, datowany na 50 rok Artakserksesa (E. Leichty i A. K. Grayson, Catalogue of the Babylonian Tablets in the British Museum, t. VII: Tabliczki z Sippar 2, 1987, s. 153; tabliczka o sygn. B. M. 65494). Jedna z tabliczek łączących koniec panowania Artakserksesa i początek rządów Dariusza II nosi następującą datę: „Roku 51, roku intronizacji, miesiąca 12, dnia 20, Dariusz, król krajów” (A. T. Clay, The Babylonian Expedition of the University of Pennsylvania, Series A: Cuneiform Texts, 1908, t. VIII, cz. I, ss. 34, 83, oraz plansza 57, tabliczka nr 127, sygn. CBM 12803). Skoro pierwszy rok rządów Dariusza II rozpoczął się w 423 r. p.n.e., to 51 rok Artakserksesa przypadał na r. 424, a pierwszy rok jego panowania na r. 474.

Jak widać, źródła greckie, perskie i babilońskie zgodnie potwierdzają, że Artakserkses wstąpił na tron w 475 r. p.n.e., a pierwszym pełnym rokiem jego panowania był r. 474. Wobec tego 20 rok rządów Artakserksesa, gdy rozpoczęło się 70 tygodni wspomnianych w Daniela 9:24, przypadał na 455 r. p.n.e. Jeśli na podstawie Daniela 9:25 dodamy do tego roku 69 tygodni lat (483 lata), dojdziemy do niezwykle istotnego roku, w którym miał się pojawić Mesjasz Wódz.

Od r. 455 p.n.e. do 1 r. n.e. upłynęło pełne 455 lat. Uwzględnienie pozostałych 28 lat (brakujących do 483) prowadzi nas do r. 29 n.e. — a właśnie wtedy Jezus z Nazaretu został ochrzczony w wodzie, namaszczony duchem świętym i rozpoczął swą publiczną służbę jako Mesjasz, czyli Chrystus (Łk 3:1, 2, 21, 22).

Upadek i podział imperium. O następcach Artakserksesa I na tronie perskim Diodor Sycylijczyk pisze: „W Azji król Kserkses zmarł po panowaniu trwającym rok lub — jak donoszą niektórzy — dwa miesiące, a na tronie zasiadł jego brat Sogdianos i rządził przez siedem miesięcy. Został zamordowany przez Dariusza, który królował lat dziewiętnaście” (Bibliotheca historica, XII, 71, 1). Król ten miał właściwie na imię Ochos, ale po objęciu władzy przybrał imię Dariusz (II). Najprawdopodobniej o tym „Dariuszu” wspomniano w Nehemiasza 12:22.

Następcą Dariusza II był Artakserkses II (Mnemon), za którego rządów zbuntował się Egipt i pogorszyły się stosunki z Grecją. Jego panowanie datowane jest na lata 404-359 p.n.e., po czym tron objął jego syn Artakserkses III (również noszący imię Ochos), któremu przypisuje się 21 lat rządów (358-338 p.n.e.); uchodzi on za najbardziej krwawego ze wszystkich władców Persji. Największym jego osiągnięciem było ponowne podbicie Egiptu. Historia świecka wspomina po nim o dwuletnich rządach Arsesa i pięcioletnich Dariusza III (Kodomanusa). Za panowania tego ostatniego zamordowano Filipa Macedońskiego (336 p.n.e.), a jego następcą został syn Aleksander. W 334 r. p.n.e. Aleksander zaatakował imperium perskie i pokonał Persów najpierw nad Granikiem, w pn.-zach. części Azji Mniejszej, a potem pod Issos, na przeciwległym krańcu tego półwyspu (333 p.n.e.). Grecy zdobyli Fenicję i Egipt, po czym w bitwie pod Gaugamelą (331 p.n.e.) zdławili ostatni opór Persów i położyli kres ich mocarstwu.

Po śmierci Aleksandra jego imperium się rozpadło, a władzę nad większą częścią terytoriów azjatyckich, w których sercu leżała Persja, przejął Seleukos I (Nikator). Założona przez niego dynastia Seleucydów panowała do 64 r. p.n.e. Seleukos Nikator najwyraźniej jest pierwszym władcą przedstawionym w proroctwie Daniela jako „król północy”, który podjął zmagania z egipskimi Ptolemeuszami, reprezentującymi początkowo symbolicznego „króla południa” (Dn 11:4-6).

Po najazdach Partów, którzy w III i II w. p.n.e. podbili tereny Persji właściwej, Seleucydzi zostali zepchnięci do zach. części swego państwa. W III w. n.e. Partowie ulegli Sasanidom, których panowanie potrwało aż do podboju arabskiego w VII stuleciu.

W proroctwie Ezechiela (27:10) wymieniono Persów wśród wojowników pozostających w służbie zamożnego Tyru i przydających mu świetności. Persję wyliczono też wśród narodów tworzących hordy wiedzione przez symbolicznego „Goga z krainy Magog” przeciw ludowi związanemu przymierzem z Jehową (Eze 38:2, 4, 5, 8, 9).

[Ilustracja na stronie 342]

Byki o ludzkich głowach stojące w pobliżu wejścia do Persepolis