Copa qeramike të lashtësisë vërtetojnë dokumentimin biblik

BIBLA është Fjala e frymëzuar e Perëndisë. (2 Timoteut 3:16) Gjithçka që thotë Bibla për popuj, vende, fe dhe situata politike të lashtësisë, është e saktë. Vërtetësia e Shkrimeve të Shenjta nuk varet aspak nga zbulimet arkeologjike, megjithatë këto gjetje vërtetojnë ose hedhin dritë mbi kuptueshmërinë që kemi për Biblën.

Ndër objektet që zbulohen më shumë nga arkeologët gjatë gërmimeve në vendbanimet e lashta, janë copat e enëve prej qeramike. Këto copëza quhen edhe ostraka, nga një fjalë në greqisht që ka kuptimin «guaskë, zhguall». Në shumë vende të Lindjes së Mesme, madje edhe në Egjipt e Mesopotami, copat prej qeramike shërbenin si materiale shkrimi jo të kushtueshme. Këto copa qeramike përdoreshin për të shkruar kontrata, për të mbajtur llogaritë, për të regjistruar shitjet e kështu me radhë, pikërisht ashtu si përdoren sot blloqet e shënimeve dhe fletat e letrës. Zakonisht, tekstet në to shkruheshin me bojë dhe përmbanin nga një fjalë deri në disa rreshta ose kolona.

Nga gërmimet arkeologjike në Izrael janë zbuluar shumë copa qeramike të kohëve biblike. Tri koleksione që datojnë nga shekulli i shtatë dhe i tetë p.e.s. janë me interes të veçantë sepse vërtetojnë hollësi të ndryshme të informacioneve që gjenden në Bibël. Ato janë: ostrakat e Samarisë, të Aradit dhe të Lakishit. Le ta shohim më nga afër secilin prej këtyre koleksioneve.

Ostrakat e Samarisë

Samaria ishte kryeqyteti i mbretërisë veriore dhjetëfisëshe të Izraelit deri kur qytetin e pushtuan asirianët në vitin 740 p.e.s. Në lidhje me origjinën e Samarisë, te 1 Mbretërve 16:23, 24 thuhet: «Omri u bë mbret në Izrael në vitin e tridhjetenjëtë të mbretërimit të Asës, mbretit të Judës [më 947 p.e.s.]. . . . Pastaj ai bleu nga Shemeri malin e Samarisë për dy talenta argjendi. Në këtë mal filloi të ndërtonte një qytet, të cilit ia vuri emrin Samari.» Qyteti ekzistonte edhe gjatë epokës romake kur emri i tij ndryshoi në Sebaste. Përfundimisht u zhduk si qytet në shekullin e gjashtë të e.s.

Në vitin 1910, gjatë gërmimeve në Samarinë e lashtë, një grup arkeologësh zbuluan një koleksion me copa qeramike që sipas tyre daton nga shekulli i tetë p.e.s. Në këto tekste ishte dokumentuar dërgimi në Samari i disa ngarkesave me vaj e verë nga vendet përreth. Duke komentuar për këtë zbulim, libri Mbishkrime të lashta—Zëra nga bota biblike (anglisht) thotë: «63 ostrakat e gjetura në vitin 1910 . . . me të drejtë konsiderohen si një nga koleksionet më të rëndësishme me material epigrafik [të shkruar] që ka mbijetuar nga Izraeli i lashtë. Rëndësia e ostrakave të Samarisë nuk vjen nga përmbajtja e tyre, . . . por nga tërësia e emrave të njerëzve, të familjeve dhe të vendeve gjeografike.» Si i vërtetojnë këto emra hollësitë e dokumentimit biblik?

Kur izraelitët morën Tokën e Premtuar dhe e ndanë sipas fiseve, vendi ku më vonë u ndërtua Samaria bënte pjesë në territorin e fisit të Manaseut. Sipas Josiut 17:1-6, dhjetë familjeve të Manaseut, që rrodhën nëpërmjet nipit të tij, Galaadit, iu caktuan pjesë toke në këtë zonë. Ato ishin familjet e Abiezerit, Helekut, Asrielit, Sikemit dhe Shemidës. I gjashti, Heferi, nuk kishte nipër, por pesë mbesa—Mahlën, Noan, Hoglën, Milkën dhe Tirzën—dhe secila prej tyre mori një pjesë toke.​—Numrat 27:1-7.

Shtatë prej emrave të këtyre familjeve gjenden në ostrakat e Samarisë: pesë emrat e bijve të Galaadit dhe dy emrat e mbesave të Heferit, pra, të Hoglës dhe të Noas. «Emrat e familjeve që gjenden në Ostrakat e Samarisë sigurojnë një lidhje jobiblike midis familjeve të Manaseut dhe territorit në të cilin Bibla thotë se u vendosën»,—shkruhet në një libër. (NIV Archaeological Study Bible) Kështu, ky aspekt i historisë së hershme të fiseve të Izraelit që gjendet në Bibël vërtetohet nga këto copa qeramike.

Gjithashtu, ostrakat e Samarisë duket se vërtetojnë gjendjen fetare të izraelitëve ashtu siç e përshkruan edhe Bibla. Në kohën kur u shkruan ostrakat e Samarisë, izraelitët e përzienin adhurimin e Jehovait me atë të Baalit, perëndisë së Kanaanit. Profecia e Hozesë, që u shkrua po ashtu gjatë shekullit të tetë p.e.s., parathoshte një kohë kur Izraeli i penduar nuk do ta quante më Jehovain «Baali im», siç është shkruar në hebraisht, ose «Zotëria im», por do ta quante «Burri im». (Hozea 2:16, 17) Disa emra njerëzish që gjenden në ostrakat e Samarisë kishin kuptimet «Baali është ati im», «Baali këndon», «Baali është i fortë», «Baali kujton» etj. Raporti i emrave që kanë në rrënjë të tyre ndonjë formë të emrit Jehova dhe i atyre që kanë një formë të emrit Baal, është 11 me 7.

Ostrakat e Aradit

Aradi ishte një qytet i lashtë që ndodhej në zonën gjysmëshkretinore të quajtur Negeb, thellë në jug të Jerusalemit. Nga gërmimet në Arad janë zbuluar njëra pas tjetrës gjashtë fortesa izraelite, që nga koha e mbretërimit të Solomonit (1037-998 p.e.s.) e deri në shkatërrimin e Jerusalemit nga Babilonia në vitin 607 p.e.s. Arkeologët nxorën nga Aradi koleksionin më të madh me copa qeramike të kohëve biblike. Ai përfshin më tepër se 200 objekte që përmbajnë mbishkrime në hebraisht, aramaisht dhe në gjuhë të tjera.

Disa nga ostrakat e Aradit vërtetojnë informacionet biblike në lidhje me familjet priftërore. Për shembull, në një copë qeramike përmenden «bijtë e Korahut», për të cilët flitet edhe te Dalja 6:24 dhe te Numrat 26:11. Mbishkrimet te Psalmet 42, 44-49, 84, 85, 87 dhe Ps 88 thonë specifikisht se këto psalme i shkruan «bijtë e Korahut». Familjet e tjera priftërore që përmenden në ostrakat e Aradit janë ato të Pashkurit dhe të Meremotit.​—1 Kronikave 9:12; Ezdra 8:33.

Të shqyrtojmë një shembull tjetër. Në rrënojat e një fortese që daton nga periudha para shkatërrimit të Jerusalemit prej babilonasve, arkeologët zbuluan një copë qeramike që i drejtohej komandantit të fortesës. Sipas botimit Konteksti i Shkrimeve (anglisht), në këtë qeramikë pjesërisht thuhet: «Zotërisë tim, Eliashibit. Jahvehu [Jehovai] qoftë me ty e të dhëntë mbarësi! . . . Sa për atë që më urdhërove, gjithçka është në rregull: ai po rri në tempullin e Jahvehut.» Shumë studiues besojnë se tempulli i përmendur këtu është tempulli që ndodhej në Jerusalem, i ndërtuar në kohën e Solomonit.

Ostrakat e Lakishit

Qyteti fortesë i Lakishit të lashtë ndodhej 44 kilometra në jugperëndim të Jerusalemit. Gjatë gërmimeve në vitin 1930, u zbulua një numër i madh copash qeramike. Të paktën 12 prej tyre janë letra që u konsideruan «tejet të rëndësishme . . . pasi hedhin dritë mbi situatën politike dhe gjendjen e përgjithshme të trazuar të Judës ndërsa përgatitej për sulmin e pashmangshëm nga [mbreti babilonas] Nabukodonosor».

Letrat më të rëndësishme janë letërkëmbimet midis një nënoficeri dhe Jaoshit, që mund të ketë qenë komandanti ushtarak në Lakish. Gjuha e letrave ngjan me atë që është përdorur në shkrimet e profetit Jeremia, i cili jetoi në të njëjtën periudhë. Të shqyrtojmë se si dy prej këtyre letrave mbështetin përshkrimin biblik të kësaj periudhe vendimtare.

Te Jeremia 34:7 profeti përshkruan kohën «kur forcat ushtarake të mbretit të Babilonisë po luftonin kundër Jerusalemit dhe kundër gjithë qyteteve të Judës që kishin mbetur, kundër Lakishit dhe kundër Azekahut, sepse këto qytete të fortifikuara ishin të vetmet që kishin mbetur nga gjithë qytetet e Judës». Autori i një prej Letrave të Lakishit duket se përshkruan të njëjtat ngjarje. Ai shkruan: «Po shohim për sinjalet [me zjarr] të Lakishit . . . , sepse nuk e shohim dot Azekahun.» Shumë studiues mendojnë se kjo tregon që Azekahu kishte rënë në duart e babilonasve dhe se tani e kishte radhën Lakishi. Një hollësi interesante në këtë tekst është shprehja «sinjalet me zjarr». Edhe Jeremia 6:1 përmend përdorimin e kësaj mënyre komunikimi.

Mendohet se një tjetër Letër e Lakishit mbështet atë që thonë profetët Jeremia dhe Ezekiel në lidhje me përpjekjet e mbretit të Judës për të kërkuar ndihmën e Egjiptit gjatë rebelimit kundër Babilonisë. (Jeremia 37:5-8; 46:25, 26; Ezekieli 17:15-17) Në Letrën e Lakishit thuhet: «Ti shërbëtor ke marrë këtë informacion: Gjenerali Koniah, bir i Elnatanit, ka lëvizur drejt jugut që të hyjë në Egjipt.» Në përgjithësi, studiuesit e interpretojnë këtë veprim si një përpjekje për të siguruar ndihmë ushtarake nga Egjipti.

Ostrakat e Lakishit përmendin gjithashtu edhe shumë emra që gjenden në librin e Jeremisë. Ata janë: Nerjahu, Jazaniahu, Gemariahu, Elnatani dhe Hoshajahu. (Jeremia 32:12; 35:3; 36:10, 12; 42:1) Nuk dihet me siguri nëse këta emra përfaqësojnë të njëjtët individë. Por, meqë Jeremia jetoi gjatë kësaj periudhe, ia vlen të përmendet kjo ngjashmëri.

Një veçori e përbashkët

Koleksionet e ostrakave të Samarisë, të Aradit dhe të Lakishit vërtetojnë mjaft hollësi që janë dokumentuar në Bibël. Në to përfshihen emra familjesh, emërtime gjeografike dhe aspekte që lidhen me gjendjen fetare dhe politike të atyre kohëve. Megjithatë, ka një veçori të rëndësishme që është e përbashkët për të tria koleksionet.

Letrat në koleksionet e Aradit dhe të Lakishit përmbajnë shprehje të tilla, si: «Dashtë Jehovai të të japë paqe!» Në shtatë prej mesazheve të Lakishit, emri i Perëndisë përmendet gjithsej 11 herë. Për më tepër, shumë emra hebraikë njerëzish që gjenden në të tria koleksionet përmbajnë formën e shkurtuar të emrit Jehova. Pra, këto ostraka vërtetojnë se emri i Perëndisë përdorej në jetën e përditshme të izraelitëve të asaj kohe.

[Figura në faqen 13]

Një copë qeramike nga rrënojat e Aradit që i drejtohet një burri me emrin Eliashib

[Burimi]

Photograph © Israel Museum, Jerusalem; me mirësjellje nga Israel Antiquities Authority

[Figura në faqen 14]

Një Letër e Lakishit ku tregohet emri i Perëndisë

[Burimi]

Fotografi me mirësjellje nga Muzeu Britanik