Latela Mohlala oa Jesu oa Boinehelo ba Bomolimo
“Sephiri se halalelang sa boinehelo bona ba bomolimo hoa lumeloa hore se seholo: ‘O [Jesu] ile a bonahatsoa nameng.’”—1 TIMOTHEA 3:16, “NW.”
1. (a) Ke potso efe e ileng ea lula e sa arabeloa ka lilemo tse fetang 4 000? (b) Karabelo e ile ea fanoa neng hona joang?
KE POTSO e ileng ea lula e sa arabeloa ka lilemo tse fetang 4 000. Haesale ho tloha ha monna oa pele, Adama, a hlōleha ho boloka botšepehi, potso e ne e le ena: Boinehelo ba bomolimo bo ka bonahatsoa joang har’a batho? Qetellong, lekholong la pele la lilemo C.E., ka ho tla ha Mor’a Molimo lefatšeng, karabelo e ile ea fanoa. Khopolong, polelong, le ketsong e ’ngoe le e ’ngoe, Jesu Kreste o ile a bontša kamano ea hae ea botho le Jehova. Ka hona o ile a koaholla ‘sephiri se halalelang sa boinehelo ba bomolimo,’ a bontša tsela ea ho boloka boinehelo bo joalo bakeng sa batho ba inehetseng.—1 Timothea 3:16, NW.
2. Ha re phehella boinehelo ba bomolimo, ke hobane’ng ha re lokela ho talima haufi-ufi mohlala oa Jesu?
2 Ha re phehella boinehelo ba bomolimo re le Bakreste ba inehetseng, ba kolobelitsoeng, re etsa hantle ha re “talima haufi-ufi” mohlala oa Jesu. (Ba-Heberu 12:3, NW) Hobane’ng? Ka mabaka a mabeli. La pele, mohlala oa Jesu o ka re thusa ho hlaolela boinehelo ba bomolimo. Jesu o ne a tseba Ntat’ae hamolemo ho feta motho ofe kapa ofe. (Johanne 1:18) ’Me Jesu o ne a etsisa litsela le litšoaneleho tsa Jehova haufi-ufi hoo a neng a ka re: “Ea mponang o bone Ntate.” (Johanne 14:9) Ka hona, ka bophelo le tšebeletso tsa Jesu, re ka fumana kananelo e tebileng haholoanyane ea litšoaneleho tse mosa tsa Jehova, ka hona ra matlafatsa kamano ea rōna ea botho le ’Mōpi oa rōna ea lerato. Taba ea bobeli, mohlala oa Jesu o ka re thusa ho bonahatsa boinehelo ba bomolimo. O behile mohlala o phethahetseng oa boitšoaro bo bonahatsang boinehelo ba bomolimo. Ka hona re etsa hantle ha re talima hore na ke joang re ka ‘ikapesang Kreste,’ ke hore, re mo nke e le mohlala, re etsise mohlala oa hae.—Ba-Roma 13:14.
3. Lenaneo la rōna la thuto ea botho ea Bibele le lokela ho akarelletsa eng, hona hobane’ng?
3 Hase ntho e ’ngoe le e ’ngoe eo Jesu a e buileng le eo a e entseng e bolokiloeng tlalehong e ngotsoeng. (Johanne 21:25) Ka hona, re lokela ho thahasella ka ho khethehileng lintho tse tlalehiloeng tlas’a pululelo ea Molimo. Ka hona lenaneo la thuto ea botho ea Bibele le lokela ho akarelletsa ’malo oa ka mehla oa litlaleho tsa Molaetsa o Molemo tsa bophelo ba Jesu. Empa hore ’malo o joalo o tle o re thuse ho phehelleng ha rōna boinehelo ba bomolimo, re tlameha ho ipha nako ea ho nahanisisa ka kananelo ka seo re se balang. Hape re tlameha ho ba seli ho talima ka ’nģane ho se bonahalang.
Joaloka Ntate, Joaloka Mora
4. (a) Ke eng e bontšang hore Jesu e ne e le motho ea mofuthu le ea nang le boikutlo bo tebileng? (b) Ke bohato bofe boo Jesu a ileng a bo nka pele ha a sebelisana le ba bang?
4 Talima mohlala o mong. Jesu e ne e le monna ea mofuthu le ea nang le boikutlo bo tebileng. Hlokomela ho Mareka 10:1, 10, 13, 17 le 35 hore batho ba lilemo tsohle le ba limelo tsohle ba ne ba mo fumana a atameleha. Ka makhetlo a fetang le le leng, o ile a nka bana a ba sika. (Mareka 9:36; 10:16) Ke hobane’ng ha batho, esita le bana, ba ne ba ikutloa ba phutholohile joalo ha ba e-na le Jesu? Ke ka baka la thahasello ea hae e se nang boikaketsi, ea ’nete ho bona. (Mareka 1:40, 41) Sena se ile sa totobala ka hore hangata o ne a nka bohato ba pele ba ho atamela ba bang ba hlokang thuso. Ka hona, re bala hore o ile a ‘bona’ mohlolohali oa Naine eo ho neng ho jeroe mor’a hae ea shoeleng. Eaba oa “atamela” ’me a tsosa moshanyana eo, ’me ha ho tlaleho ea hore mang kapa mang o ile a mo kōpa hore a etse joalo. (Luka 7:13-15) Hape, ka ntle le ho kōptjoa hore a etse joalo, o ile a nka bohato ba pele ba ho folisa mosali ea holofetseng le monna ea neng a e-na le seema.—Luka 13:11-13; 14:1-4.
5. Litlaleho tsee tsa tšebeletso ea Jesu li re ruta eng ka litšoaneleho le litsela tsa Jehova?
5 Ha u bala ka liketsahalo tse joalo, ema ’me u ipotse: ‘Kaha Jesu o ne a etsisa Ntat’ae ka ho phethahetseng, litlaleho tsee li mpolella eng ka litšoaneleho le litsela tsa Jehova?’ Li lokela ho re tiisetsa hore Jehova ke Molimo o mofuthu le o nang le boikutlo bo tebileng. Matla a thahasello ea hae e lutseng lelapeng la motho a ile a mo susumelletsa ho nka bohato ba pele ba ho sebelisana le bona. Ha hoa ka ha hlokahala hore a khannoe hore a fane ka Mor’a hae e le “topollo ea ba bangata.” (Mattheu 20:28; Johanne 3:16) O batla menyetla ea ho ‘khomarela’ ba tla mo sebeletsa ka lerato. (Deuteronoma 10:15) Joalokaha Bibele e bolela: “Mahlo a Jehova a qamaka lefatšeng lohle hore a emele bao pelo tsa bona e leng tsa hae kaofela.”—2 Likronike 16:9.
6. Phello e ba efe ha re nahanisisa ka mofuthu le boikutlo bo tebileng ba Jehova joalokaha Mor’a hae a behile mohlala oa tsona?
6 Ho nahanisisa ka tsela ena ka mofuthu le boikutlo bo tebileng ba Jehova, joalokaha Mor’a hae a behile mohlala oa tsona, ho tla ama pelo ea hao, ho e tlatse kananelo e kholoanyane bakeng sa litšoaneleho tsa Hae tse mosa le tse ipiletsang. Joale sena se tla u atametsa ho eena. U tla susumelletseha ho mo atamela ka bolokolohi thapelong ka linako tsohle le tlas’a maemo ’ohle. (Pesaleme ea 65:2) Ho tla matlafatsa kamano ea hao ea botho le eena.
7. Ka mor’a ho nahanisisa ka mofuthu le boikutlo bo tebileng ba Jehova, u lokela ho ipotsa eng, hona hobane’ng?
7 Empa, hopola hore boinehelo ba bomolimo bo akarelletsa ho fetang boikutlo ba borapeli feela. Joalokaha seithuti R. Lenski se bolela, bo “akarelletsa boikutlo bohle ba rōna ba tlhompho, ba borapeli le liketso tse tsoang ho bona.” (Mongolo o tšekaletseng ke oa rōna.) Kahoo ka mor’a ho nahanisisa ka mofuthu le boikutlo bo tebileng ba Jehova joalokaha Jesu a behile mohlala oa tsona, ipotse: ‘Ke joang nka tšoanang le Jehova haholoanyane ntlheng ee? Na ba bang ba mphumana ke atameleha?’ Haeba u motsoali, u tlameha ho sebelisana hantle le bana ba hao. ’Me haeba u moholo oa phutheho, ka sebele u tlameha ho sebelisana hantle le ba bang. Joale, ke eng e tla u etsa ea atamelehang haholoanyane? Mofuthu le boikutlo bo tebileng. U tlameha ho hlaolela thahasello e se nang boikaketsi, ea ’nete ho ba bang. Haeba kannete u tsotella ba bang ’me u ithaopela ho itella bona, ba tla utloa sena ’me ba ikutloe ba hoheloa hore ba tle ho uena.
8. (a) U lokela ho hopola eng ha u bala litlaleho tsa Bibele tse buang ka Jesu? (b) Re ithuta eng ka Jehova litlalehong tse boletsoeng mongolong o tlaase ho leqephe?
8 Kahoo ha u ntse u bala litlaleho tsa Bibele tse buang ka Jesu, hopola hore u ka ithuta ho hongata ka Jehova joaloka motho linthong tseo Jesu a ileng a li bua le tseo a ileng a li etsa.a ’Me haeba kananelo ea hao bakeng sa litšoaneleho tsa Molimo, joalokaha li bontšitsoe ke Jesu, e u susumelletsa hore u leke ho tšoana le Oona haholoanyane, u paka boinehelo ba hao ba bomolimo.
Ho Sebelisa Boinehelo ba Bomolimo ho Litho Tsa Lelapa
9, 10. (a) Lerato la Jesu le kameho ea hae bakeng sa ’m’ae, Maria, li ile tsa bonahatsoa joang metsotsoana e seng mekae feela pele a e-shoa? (b) Kamoo ho bonahalang ka teng, ke hobane’ng ha Jesu a ile a beha tlhokomelo ea Maria matsohong a moapostola Johanne ho fapana le e mong oa banab’abo hantle?
9 Bophelo le tšebeletso tsa Jesu Kreste li senola ho hongata ka hore na boinehelo ba bomolimo bo lokela ho bonahatsoa joang. Mohlala o amang pelo ke o tlalehiloeng ho Johanne 19:25-27 (NW), moo re balang: “’M’a Jesu, le ngoan’abo ’m’ae; Maria mohats’a Kleopa, le Maria Magdalena, ba ne ba eme pel’a thupa ea tlhokofatso ea Jesu. Jesu ha a bona ’m’ae le morutuoa eo a mo ratang [Johanne] a bapile le eena, a re ho ’m’ae: ‘Mosali, bona, mora oa hao ke eo!’ A ntoo re ho morutuoa: ‘Bona, ’m’ao ke eo!’ Ka nako eona eo, morutuoa eo a mo nkela ka tlung ea hae.”
10 Nahana ka hoo! Metsotsoana e seng mekae feela pele a nehelana ka bophelo ba hae ba lefatšeng, lerato le kameho tsa Jesu li ile tsa mo susumelletsa ho beha tlhokomelo ea ’m’ae, Maria, (eo ho bonahalang eka e ne e se e le mohlolohali joale) matsohong a moapostola ea ratoang Johanne. Empa ke hobane’ng ha a ile a khetha Johanne ho fapana le e mong oa banab’abo Jesu hantle? Hobane Jesu o ne a sa ameha feela ka litlhoko tsa Maria tsa ’mele, tsa lintho tse bonahalang empa haholo-holo ka boiketlo ba hae ba moea. Hape moapostola Johanne (eo mohlomong e neng e le motsoal’a Jesu) o ne a pakile tumelo ea hae, athe banab’abo Jesu hantle, ha ho pontšo ea hore e ne e se e le balumeli ka nako eo.—Mattheu 12:46-50; Johanne 7:5.
11. (a) Ho latela Pauluse, Mokreste a ka sebelisa boinehelo ba bomolimo joang lapeng la hae? (b) Ke hobane’ng ha Mokreste oa ’nete a hlokomela batsoali ba hōlileng?
11 Joale, see e ne e le ponahatso ea boinehelo ba bomolimo joang? Moapostola Pauluse oa hlalosa: “Hlonepha basali ba bahlolohali, bao e leng bona ruri. Empa ekare ha mohlolohali e mong a e-na le bana, kapa litloholo, bao ba ithute pele ho baballa [“sebelisa boinehelo ba bomolimo ho,” NW] ba ntlo ea bona, le ho etsa ba ba tsoetseng kamoo bona ba ba entseng kateng; hobane hona ke ho khahlehang pel’a Molimo.” (1 Timothea 5:3, 4) Ho hlonepha batsoali ba motho ka ho ba tšehetsa ka lintho tse bonahalang ha ho hlokahala, joalokaha Pauluse a bolela, ke pontšo ea boinehelo ba bomolimo. Joang? Jehova, Moqapi oa tokisetso ea lelapa, o laela bana hore ba hlomphe batsoali ba bona. (Ba-Efese 3:14, 15, NW; 6:1-3) Kahoo, Mokreste oa ’nete o hlokomela hore ho hlokomela boikarabelo bo joalo ba lelapa ha ho bontše feela lerato bakeng sa batsoali ba motho empa hape ho bontša tlhompho ho Molimo le ho utloa litaelo tsa oona.—Bapisa le Ba-Kolosse 3:20.
12. U ka sebelisa boinehelo ba bomolimo joang ho batsoali ba hōlileng, ’me sepheo e lokela ho ba sefe?
12 Joale, ke joang u ka sebelisang boinehelo ba bomolimo ho litho tsa lelapa? Ka sebele sena se ne se tla akarelletsa ho lokisetsa ho hlokomela litlhoko tsa moea le tsa lintho tse bonahalang tsa batsoali ba hōlileng, joalokaha Jesu a entse. Ho hlōleha ho etsa joalo ho ne ho tla senola khaello ea boinehelo ba bomolimo. (Bapisa le 2 Timothea 3:2, 3, 5, NW.) Mokreste ea inehetseng o hlokomela batsoali ba hlokang, eseng feela ka baka la mosa kapa tšoanelo empa hobane a rata lelapa labo, ’me a hlokomela hore Jehova o nka ho hlokomela boikarabelo bo joalo e le taba ea bohlokoa haholo. Ka hona, ho hlokomela ha hae batsoali ba hōlileng ke pontšo ea boinehelo ba bomolimo.b
13. Ntate oa Mokreste a ka sebelisa boinehelo ba bomolimo joang lapeng la hae?
13 Boinehelo ba bomolimo bo ka ’na ba sebelisoa ka litsela tse ling ka lapeng. Ka mohlala, ntate oa Mokreste o na le boikarabelo ba ho hlokomela lelapa la hae ka lintho tse bonahalang, maikutlong, le moeeng. Ka hona, ho phaella ho le hlokomeleng ka lintho tse bonahalang, ka lerato o lokisetsa thuto ea lelapa ea Bibele ea ka mehla. O hlophisa nako ea ho kopanela ka mehla tšebeletsong ea tšimo le lelapa la hae. Ke ea leka-lekaneng, o hlokomela tlhoko ea bona ea phomolo le boikhathollo. ’Me ka bohlale o khetha lintho tse tlang pele, ha a lumelle mosebetsi oa phutheho ho etsa hore a hlokomolohe lelapa la hae. (1 Timothea 3:5, 12) Ke hobane’ng ha a etsa see sohle? Hase feela ka baka la boikutlo ba hore ke tšoanelo ea hae empa ke ka baka la ho rata lelapa la hae. O hlokomela hore na Jehova o nka ho hlokomela lelapa la motho e le habohlokoa hakae. Ka hona ka ho phethahatsa boikarabelo ba hae joaloka monna le ntate, o sebelisa boinehelo ba bomolimo.
14. Mosali oa Mokreste a ka bonahatsa boinehelo ba bomolimo joang ka lapeng?
14 Basali ba Bakreste le bona ba na le boikarabelo ba ho sebelisa boinehelo ba bomolimo lapeng. Joang? Bibele e bolela hore mosali o lokela hore a “ikokobeletse” monna oa hae ’me o lokela ho ba le “tlhompho e tebileng” ho eena. (Ba-Efese 5:22, 33, NW) Esita le haeba monna oa hae e se molumeli, o lokela hore a “ikokobeletse” eena. (1 Petrose 3:1, NW) Mosali oa Mokreste o bontša boikokobetso bo joalo ba bosali ka ho tšehetsa monna oa hae liqetong tseo a li etsang hafeela tsena li se khahlanong le melao ea Molimo. (Liketso 5:29) Empa ke hobane’ng ha a amohela karolo ee? Hase feela hobane a rata monna oa hae empa haholo-holo hobane a hlokomela hore hoa “tšoaneleha Moreneng”—ke hore, ke tokisetso ea Molimo bakeng sa lelapa. (Ba-Kolosse 3:18) Ka hona, ho ithaopela ha hae ho ikokobeletsa monna oa hae ke pontšo ea boinehelo ba hae ba bomolimo.
“Ke Tsoile ka Morero Ona”
15. Jesu o ile a bonahatsa boinehelo ba bomolimo ka tsela efe e ikhethang?
15 E ’ngoe ea litsela tse ikhethang tseo Jesu a bonahalitseng boinehelo ba bomolimo ka tsona e bile ka ‘ho bolela Evangeli ea ’muso oa Molimo.’ (Luka 4:43) Ka morao ho kolobetso ea hae Jordane ka 29 C.E., Jesu o ile a qeta lilemo tse latelang tse tharo le halofo a tšoarehile ka matla mosebetsing ona oa bohlokoa ka ho fetisisa. O ile a hlalosa: “Ke tsoile ka morero ona.” (Mareka 1:38, NW; Johanne 18:37) Empa ke joang ee e neng e le ponahatso ea boinehelo ba bomolimo?
16, 17. (a) Ke eng e ileng ea susumelletsa Jesu ho tšoareha ka matla ka boboleli le ho ruta? (b) Ke hobane’ng ha tšebeletso ea Jesu ea boboleli le ho ruta e ne e le ponahatso ea boinehelo ba hae ba bomolimo?
16 Hopola hore boinehelo ba bomolimo bo akarelletsa ho phela ka tsela e khahlisang Molimo hobane u o rata ’me u ananela ka ho teba litšoaneleho tsa oona tse tletseng lerato. Joale, ke eng e ileng ea susumelletsa Jesu ho qeta lilemo tsa hae tsa ho qetela lefatšeng a tšoarehile ka matla ka boboleli le ho ruta? Na ke boikutlo ba ho phetha tšoanelo kapa tlameho feela? Ha ho pelaelo hore o ne a amehile ka batho. (Mattheu 9:35, 36) Hape o ne a hlokomela ka botlalo hore ho tlotsoa ha hae ka moea o halalelang ho ile ha mo khetha ha ba ha mo fa thōmo ea ho phethahatsa tšebeletso ea hae. (Luka 4:16-21) Leha ho le joalo, merero ea hae e ne e tebile haholoanyane.
17 Bosiung ba ho qetela ba bophelo ba hae lefatšeng Jesu o ile a bolella baapostola ba hae pepenene: “Ke rata Ntate.” (Johanne 14:31) Lerato leo le theiloe tsebong e tebileng haholo, e haufi-ufi ea litšoaneleho tsa Jehova. (Luka 10:22) A susumetsoa ke pelo e khannoang ke kananelo e tebileng, Jesu o ile a fumana thabo ka ho etsa thato ea Molimo. (Pesaleme ea 40:8) E ne e le “sejo” sa hae—se neng se hlokahala haholo bakeng sa bophelo, se latsoehang. (Johanne 4:34) O ile a beha mohlala o phethahetseng oa ‘ho batla ’muso pele’ ho e-na le ho ipeha ka pele. (Mattheu 6:33) Kahoo hase feela hoo a ileng a ho etsa kapa esita le hona hore na o entse ho hokae empa lebaka leo a ho entseng ka lona ke lona le entseng hore tšebeletso ea hae ea boboleli le ho ruta e be pontšo ea boinehelo ba hae ba bomolimo.
18. Ke hobane’ng ha ho ba le kabelo e itseng tšebeletsong e ka ’na ea se be ponahatso ea boinehelo ba bomolimo?
18 Ke joang re ka latelang mohlala oa ‘’mei-mohlala,’ Jesu, ntlheng ee? (1 Petrose 2:21) Bohle ba arabelang memong ea Jesu ea hore ba “ntatele” ba na le thōmo ea bomolimo ea ho bolela litaba tse molemo tsa ’Muso le ho etsa barutuoa. (Luka 18:22; Mattheu 24:14; 28:19, 20) Na see se bolela hore ka ho ba le kabelo e itseng ho phatlalatseng litaba tse molemo, re phehella boinehelo ba bomolimo? Ho ka ’na ha se bolele hoo. Haeba re ne re ka kopanela tšebeletsong ka mokhoa oa ho phetha tšoanelo kapa o fokolang, kapa hore feela re khahlise litho tsa lelapa kapa ba bang, ho hang hoo ho ne ho ke ke ha talingoa e le ‘ketso ea boinehelo ba bomolimo.’—2 Petrose 3:11, NW.
19. (a) Lebaka la sehlooho bakeng sa seo re se etsang tšebeletsong e lokela ho ba lefe? (b) Phello e ba efe haeba re susumetsoa ke lerato le tebileng ho Molimo?
19 Joaloka ntlheng ea Jesu, lipheo tsa rōna e tlameha e be tse tebileng haholoanyane. Jesu o itse: “U rate Morena, Molimo oa hao, ka pelo [maikutlo, litakatso, le boikutlo ba motho ea ka hare] ea hao eohle, le ka moea [bophelo ba hao le bouena ba hao kaofela] oa hao oohle, le ka khopolo [matla a hao a ho nahana] ea hao eohle, le ka matla a hao ’ohle.” Mongoli e mong ea nang le temoho o ile a phaella ho sena: “[Hona] ho fetisa licheso le mahlabelo ’ohle.” (Mareka 12:30, 33, 34) Kahoo seo e leng taba hase feela seo re se etsang empa hape ke lebaka leo re se etsang ka lona. Lerato le tebileng ho Molimo le akarelletsang boleng bohle ba rōna e tlameha ho ba lebaka la sehlooho la seo re se etsang tšebeletsong. Haeba boemo e le boo, re ke ke ra khotsofalla karolo e fokolang feela, empa re tla susumelletseha ho bontša botebo ba boinehelo ba rōna ba bomolimo ka ho etsa sohle se matleng a rōna. (2 Timothea 2:15, NW) Ka nako e tšoanang, haeba sepheo sa rōna e le ho rata Molimo, re ke ke ra ba ba nyatsa-nyatsang, ka ho bapisa tšebeletso ea rōna le ea ba bang.—Ba-Galata 6:4, TLP.
20. Ke joang re ka ruang molemo ka botlalo mohlaleng oa Jesu oa ho phehella boinehelo ba bomolimo?
20 Re ka leboha hakaakang hore e be Jehova o re senoletse sephiri se halalelang sa boinehelo ba bomolimo! Ka ho ithuta ka hloko lintho tseo Jesu a li buileng le tseo a li entseng le ka ho leka ka matla ho mo etsisa, re tla thusoa ho hlaolela boinehelo ba bomolimo le ho bo bonahatsa ka tekanyo e felletseng haholoanyane. Jehova o tla re hlohonolofatsa ka ho enneng ha re latela mohlala oa Jesu ka ho phehella boinehelo ba bomolimo re le Bakreste ba inehetseng, ba kolobelitsoeng.—1 Timothea 4:7, 8, NW.
[Mongolo o botlaaseng ba leqephe]
a Bakeng sa mehlala e eketsehileng, talima seo re ithutang sona ka Jehova litlalehong tse latelang: Mattheu 8:2, 3; Mareka 14:3-9; Luka 21:1-4; le Johanne 11:33-36.
b Bakeng sa tlhaloso e felletseng ea se akarelletsoang ho sebeliseng boinehelo ba bomolimo ho batsoali ba hōlileng, bona Molula-Qhooa, June 1, 1987, maqephe 13-18.
Na u sa Hopola?
◻ Ha re phehella boinehelo ba bomolimo, ke hobane’ng ha re lokela ho talima mohlala oa Jesu?
◻ Re ithuta eng ka Jehova ho tsoa mofuthung le boikutlong bo tebileng tseo Jesu a behileng mohlala oa tsona?
◻ Re ka bonahatsa boinehelo ba bomolimo joang ho litho tsa lelapa?
◻ Sepheo sa rōna e tlameha ho ba sefe e le hore tšebeletso ea rōna e tle e be pontšo ea boinehelo ba bomolimo?
[Setšoantšo se leqepheng la 21]
Ntate oa Mokreste o na le boikarabelo ba ho hlokomela lelapa la hae ka lintho tse bonahalang, maikutlong, le moeeng
[Setšoantšo se leqepheng la 23]
“Empa ekare ha mohlolohali e mong a e-na le bana, kapa litloholo, bao ba ithute . . . ho etsa ba ba tsoetseng kamoo bona ba ba entseng kateng.”