Ke ka Lebaka La’ng ha re Tsofala le ho Shoa?
DR. LEONARD HAYFLICK o-oa lumela: “Ntle le ho sibolla liphetoho tseo botsofali bo li hlahisang liseleng tsa motho, le kajeno re ntse re sa tsebe haholo ka sesosa sa motheo sa botsofali ho feta kamoo re neng re tseba kateng lilemong tse lekholo tse fetileng.” Ha e le hantle, o re: “Ha re tsebe lebaka le utloahalang la hore na ke hobane’ng ha botsofali bo lokela ho etsahala.”
Liteko tsa laboratori tse ileng tsa etsoa lilemong tse 30 tse fetileng li ile tsa senola hore lisele tse tloaelehileng tsa motho ha li nkoa ho lesea le ka pōpelong ’me li hōlela maemong a lokiselitsoeng a molemohali, lefu le ne le latela bonyane ka mor’a hore lisele li ikarole ka makhetlo a 50. Ka lehlakoreng le leng, lisele tse nkiloeng mothong ea hōlileng haholo li ikarola ka makhetlo a lipakeng tsa a mabeli le a leshome feela pele li e-shoa. Kahoo, buka ea National Geographic Society e bitsoang The Incredible Machine e hlokometse: “Bopaki bo lekiloeng bo tšehetsa khopolo ea hore lefu le kentsoe ho e mong le e mong oa rōna tsoalong.”
Leha ho le joalo, na ho khaotsa ho aroha ha sele ke ntho e ke keng ea qobjoa? Che, ha ho joalo. Litsebi tse peli tabeng ea botsofali, Baprofesa Robert M. Sapolsky le Caleb E. Finch ba ile ba hlahisa maikutlo ana: “Ka sebele, ho bonahala eka ho se hōle [ho se tsofale] e ne e le boemo ba tšimolohong ba lintho tse phelang lefatšeng.” Ka ho fapaneng, esita le kajeno lisele tse sa tloaelehang tsa batho ha li tsofale.
Buka ea The Body Machine, e hlophisitsoeng ke Dr. Christiaan Barnard, eo e bileng eena oa pele oa ho fetisetsa pelo ea motho e mong ho e mong, e ile ea hlalosa: “Ho sibolloa ha ‘lisele tse sa shoeng’ ho ile ha baka mathata a hlokisang phomolo ho litsebi tsa baeloji tse thahasellang taba ea botsofali, ho fihlela ho hlaka hore lisele tseo e ne e se tse tloaelehileng.” E, lefutso la lisele tse nang le kankere le ka bolokoa le tsoela pele ka ho bonahalang e le ho ikatisa ho sa feleng! The World Book Encyclopedia e hlokometse: “Haeba litsebi tsa saense li ne li ka hlokomela hore na lisele tse joalo tse sa tloaelehang li pholoha joang, li ne li ka ’na tsa fumana temohisiso mokhoeng oa ho tsofala ha sele.” Kahoo, kajeno kamoo ho bonahalang kateng lisele tse ling tsa kankere li ka eketseha ka ho sa khaotseng ka laboratoring, empa lisele tse tloaelehileng lia tsofala le ho shoa.
Mokhoa o Nang le Bofokoli
Na joalokaha The Body Machine e hlalosa, ho tsofala ha motho ho bakoa ke “ho lahleheloa ke matla a ho eketseha ha lenane la lisele tse [tloaelehileng]”? Haeba ho joalo, buka eo e itse, “ho molemo ho lekanyetsa le ho utloisisa mokhoa o laolang matla a ho ipheta-pheta ka ho tobileng bakeng sa ho o laola ka boiteko ba ho eketsa bolelele ba bophelo ba motho.”
Joalokaha u ka ’na ua hopola hore sehloohong se fetileng, Dr. Hayflick o ile a bua ka “mehlolo e re tlosang kemolong ho ea tsoalong joale e ntan’o ba ho ea khōlong ea botona kapa botšehali le ho ba motho e moholo.” Joale o ile a bua ka “mokhoa oa motheo o ka bolokang mehlolo eo habonolo haholoanyane le ka ho sa feleng.”
Ho sa tsotellehe lilemo tsa boiteko bo kopanetsoeng, bo-rasaense ba hlōlehile ho sibolla mokhoa o ka bolokang bophelo ka ho sa feleng. Buka ea The Incredible Machine e-ea lumela: “Sesosa sa botsofali se setse e ntse e le sephiri.”
Leha ho le joalo, sesosa sa botsofali le lefu ha e le hantle ha se lekunutu. Karabo e-ea fumaneha.
Karabo ke Efe?
Ea nang le karabo ke ea ikarabellang bakeng sa “mehlolo e re tlosang kemolong ho ea tsoalong,” ’Mōpi oa rōna ea nang le bohlale bohle, Jehova Molimo. Bibele e re ka eena: “Seliba sa bophelo se ho uena.” “Le tsebe hobane Jehova ke Molimo! Ke eena ea re entseng.”—Pesaleme ea 36:9; 100:3.
Nahana ka tsela e babatsehang eo Jehova Molimo a entseng lenaneo la khōlo ea hao ka pōpelong, a ngola, ha re bua ka tsela ea tšoantšetso, buka ea litaelo bakeng sa ho u etsa motho ea sa tšoaneng le ba bang! Mopesaleme oa Bibele o ile a ngola: “Ke uena ea entseng liphio tsa ka; ua mpoloka ke patehile ka mpeng ea ’mè. Masapo a ka ha aa ka a pateha ho uena ha ke ntse ke bōptjoa sephiring . . . Mahlo a hao a bone le qaleho ea ka‚ ’me likarolo tsohle tsa eona li ile tsa ngoloa bukeng ea hao.” (Pesaleme ea 139:13, 15, 16, NW) Ka ho totobetseng, ’mele oa rōna oa botho hase ntho e itlhahetseng feela tjena ka lehlohonolo!
Leha ho le joalo, haeba Jehova Molimo o ile a re bōpa re phethahetse e le hore re ka phela ka ho sa feleng, ke hobane’ng ha re tsofala le ho shoa? Karabo e fumanoa thibelong e neng e behetsoe motho oa pele, Adama, eo Molimo a neng a ’mehile lehaeng le letle lefatšeng. Molimo o ile a mo laela: “Ha e le lifate tsohle tsa tšimo, u tla li ja; empa ha e le sefate sa ho tseba botle le bobe, u se ke ua se ja, hobane mohla u se jang, u tla shoa.” (Mongolo o tšekaletseng ke oa rōna.)—Genese 2:16, 17.
Ho ile ha etsahala joang? Ho e-na le ho ikokobeletsa Ntate oa hae oa leholimo, Adama ha aa ka a mamela, a ikopanya le mosali oa hae, Eva, ho jeng sefate. Ka boithati ba ile ba phamola tšepiso ea bohata ea lengeloi la lerabele. (Genese 3:1-6; Tšenolo 12:9) Kahoo, joalokaha Molimo a ne a lemositse, ba ile ba shoa. Le hoja Adama le Eva ba ne ba entsoe ba e-na le matla a ho phela ka ho sa feleng, sena se ne se itšetlehile ka ho mamela ha bona Molimo. Ka ho se mamele, ba ile ba etsa sebe. Joale, e le baetsalibe, ba ile ba fetisetsa ho bana bohle ba bona bofokoli bo bolaeang bo ’meleng ea bona. “Ka mokhoa o joalo lefu le aparetse batho bohle.”—Ba-Roma 5:12; Jobo 14:4.
Leha ho le joalo, sena, ha se bolele hore ha ho tšepo bakeng sa ho hlōla botsofali le lefu. Ha hoa lokela ho ba thata ho lumela hore ’Mōpi oa rōna ea nang le bohlale bohle a ka phekola ho se tsitse ha liphatsa tsa lefutso leha e le hofe ’me a fana ka matla bakeng sa hore bophelo ba rōna bo tsoele-pele ka ho sa feleng. Empa sena o tla se etsa joang? ’Me ke’ng seo re tlamehang ho se etsa hore re thabele litšepiso tsa hae tsa bophelo bo sa feleng?