Sura ya 21

Tauni za Yehova juu ya Jumuiya ya Wakristo

Njozi ya 5—Ufunuo 8:1–9:21

Habari: Kuvumishwa kwa sita kati ya zile tarumbeta saba

Wakati wa utimizo: Kutoka kuketishwa kwa Kristo Yesu katika kiti cha ufalme katika 1914 hadi dhiki kubwa

1. Kunakuwa nini wakati Mwana-Kondoo anapofungua kifungo cha saba?

“PEPO nne” zimezuiwa mpaka 144,000 wa Israeli wa kiroho wawe wametiwa muhuri na ule “umati mkubwa” uwe umekubaliwa kwa ajili ya kuokoka. (Ufunuo 7:1, 9, NW) Hata hivyo, kabla hiyo dhoruba yenye tufani haijafyatukia dunia, hukumu mbaya za Yehova dhidi ya ulimwengu wa Shetani lazima pia zijulishwe! Mwana-Kondoo aendeleapo kufungua kifungo cha saba na cha mwisho kabisa, lazima Yohana awe anatazama kwa makini aone ni kitu gani kitakunjulika. Sasa yeye anashiriki pamoja na sisi ono lake: “Na wakati yeye [Mwana-Kondoo] alipofungua kifungo cha saba, kukawa kimya katika mbingu kwa muda wapata nusu saa. Na mimi nikaona malaika saba ambao husimama mbele za Mungu, na tarumbeta saba wakapewa wao.”—Ufunuo 8:1, 2, NW.

Wakati wa Sala ya Bidii

2. Kunatukia nini wakati wa nusu saa ya kimya katika mbingu?

² Hiki ni kimya chenye kutokeza sana! Nusu saa yaweza kuonekana kuwa wakati mrefu unapongojea jambo fulani liwe. Sasa, hata korasi daima ya kimbingu yenye sifa haisikiki tena. (Ufunuo 4:8) Kwa nini? Yohana anaona sababu katika njozi: “Na malaika mwingine akawasili na akasimama kwenye madhabahu, akiwa na chombo cha dhahabu cha uvumba; na kiasi kikubwa cha uvumba akapewa yeye akitoe pamoja na sala za watakatifu wote juu ya madhabahu ya dhahabu ambayo ilikuwa mbele ya kiti cha ufalme. Na moshi wa uvumba ukapaa kutoka mkono wa malaika pamoja na sala za watakatifu mbele za Mungu.”—Ufunuo 8:3, 4, NW.

3. (a) Kuchomwa kwa uvumba hutukumbusha juu ya nini? (b) Ni nini kusudi la nusu saa ya kimya katika mbingu?

³ Hii inatukumbusha kwamba chini ya mfumo wa mambo wa Kiyahudi, uvumba ulichomwa kila siku kwenye tabenakulo na, katika miaka ya baadaye, kwenye hekalu katika Yerusalemu. (Kutoka 30:1-8) Wakati wa kuchoma uvumba hivyo, Waisraeli wasio wa kikuhani walingojea nje ya eneo takatifu, wakisali—pasipo shaka kwa kimya katika mioyo yao—kwa Mmoja ambaye kwake moshi wa uvumba ulikuwa ukipaa. (Luka 1:10) Yohana sasa anaona kitu fulani kama hicho kikitukia katika mbingu. Uvumba unaotolewa na malaika unashirikishwa na “sala za watakatifu.” Kwa kweli, katika njozi ya mapema zaidi, uvumba unasemwa kuwa ukiwakilisha sala hizo. (Ufunuo 5:8; Zaburi 141:1, 2) Kwa wazi, basi, kimya cha ufananisho katika mbingu ni kuruhusu “sala za wale watakatifu” walio duniani zisikike.

4, 5. Ni matukio gani ya kihistoria yanayotusaidia kujua kipindi cha wakati kinacholingana na nusu saa ya ufananisho yenye kimya?

⁴ Je! sisi tunaweza kujua wakati hili linapokuwa? Ndiyo, tunaweza, kwa kuchunguza muktadha pamoja na matukio ya kihistoria ya mapema katika “siku ya Bwana.” (Ufunuo 1:10, NW) Wakati wa 1918 na 1919, matukio duniani yalipatana katika njia yenye kutokeza sana na mandhari-mfululizo inayoelezwa kwenye Ufunuo 8:1-4. Kwa miaka 40 kabla ya 1914, Wanafunzi wa Biblia—kama walivyokuwa wakiitwa Mashahidi wa Yehova wakati huo—walikuwa wakitangaza kwa ujasiri kwamba “majira ya Mataifa” yangekwisha wakati huo. Yale matukio yenye kujaa taabu ya 1914 yaliwathibitisha kuwa sahihi. (Luka 21:24; Mathayo 24:3, 7, 8) Lakini wengi wao waliitikadi pia kwamba katika 1914 wao wangechukuliwa kutoka dunia hii wapelekwe kwenye urithi wao wa kimbingu. Hilo halikuwa hivyo. Badala ya hivyo, wakati wa vita ya kwanza ya ulimwengu, walivumilia wakati wa mnyanyaso mkali. Katika Oktoba 31, 1916, Charles T. Russell, msimamizi wa kwanza wa Sosaiti ya Mnara wa Mlinzi, akafa. Kisha, katika Julai 4, 1918, msimamizi mpya, Joseph F. Rutherford, na wawakilishi wengine saba wa Sosaiti wakasafirishwa kupelekwa kwenye gereza katika Atlanta, Georgia, wakihukumiwa kimakosa miaka mirefu katika jela.

⁵ Wakristo wenye mioyo myeupe wa jamii ya Yohana walitatizika. Mungu alitaka wao wafanye nini kufuata hapo? Ni lini wangechukuliwa juu mbinguni? Makala moja iliyokuwa na kichwa “Mavuno Yamekwisha—Ni Nini Kitafuata?” Ilitokea katika toleo la Mei 1, 1919, la Mnara wa Mlinzi. Hiyo ilionyesha hali hii ya kutokuwa na hakika na ikatia moyo waaminifu waendelee kuvumilia, ikiongeza: “Sisi tunaitikadi ni usemi wa kweli sasa kwamba mavuno ya jamii ya ufalme ni uhakika uliokamilishwa, kwamba wote hao wamekwisha tiwa muhuri na kwamba mlango umefungwa.” Katika pindi hii ngumu, sala za bidii za jamii ya Yohana zilikuwa zikipaa, kana kwamba katika moshi wa kiasi kikubwa cha uvumba. Na sala zao zilikuwa zikisikiwa!

Kuvurumisha Moto Kwenye Dunia

6. Kunakuwa na nini baada ya hicho kimya katika mbingu, na ni katika kuitikia nini?

⁶ Yohana anatuambia: “Lakini mara hiyo malaika akachukua chombo cha uvumba, na kukijaza baadhi ya moto wa madhabahu na kuuvurumisha kwenye dunia. Na ngurumo zikatukia na sauti na meme na tetemeko la dunia.” (Ufunuo 8:5, NW) Baada ya kimya, kuna utendaji wa ghafula wenye kutazamisha! Kwa wazi huo ni katika kuitikia “sala za watakatifu,” kwa kuwa huo unaanzishwa na moto uliochukuliwa kutoka madhabahu ya uvumba. Huko nyuma katika 1513 K.W.K. kwenye Mlima Sinai, ngurumo na meme, kelele kubwa, moto, na kutetemeka kwa mlima viliashiria kugeuzwa kwa uangalifu wa Yehova kuelekea watu wake. (Kutoka 19:16-20) Madhihirisho kama hayo yanayoripotiwa na Yohana hali kadhalika huonyesha uangalifu wa Yehova ukitolewa kwa watumishi wake duniani. Lakini anachoona Yohana kinatolewa kwa ishara. (Ufunuo 1:1, NW) Kwa hiyo moto, ngurumo, sauti, meme, na tetemeko la dunia vya ufananisho vitafasiriwaje leo?

7. (a) Ni moto gani wa ufananisho ambao Yesu aliwasha duniani wakati wa huduma yake? (b) Ndugu za kiroho za Yesu waliwashaje moto katika Jumuiya ya Wakristo?

⁷ Pindi moja, Yesu aliambia wanafunzi wake: “Mimi nilikuja kuanzisha moto juu ya dunia.” (Luka 12:49, NW) Kwa kweli, yeye aliwasha moto. Kwa kuhubiri kwake kwa bidii, Yesu alifanya Ufalme wa Mungu uwe ndio suala kubwa mbele ya watu wa Kiyahudi, na huo ulitokeza ubishani mkubwa kotekote katika taifa hilo. (Mathayo 4:17, 25; 10:5-7, 17, 18) Katika 1919 ndugu za kiroho za Yesu waliokuwako duniani, kile kikosi kidogo cha Wakristo wapakwa-mafuta ambao walikuwa wameokoka siku zenye kujaribu za Vita ya Ulimwengu 1, waliwasha moto kama huo katika Jumuiya ya Wakristo. Katika Septemba wa mwaka huo, roho ya Yehova ilionekana wazi kwa njia yenye kutokeza sana wakati Mashahidi wake washikamanifu walipokusanyika katika Sida Pointi, Ohaiyo, U.S.A. kutoka karibu na mbali. Joseph F. Rutherford, aliyekuwa ameachiliwa hivi majuzi kutoka jela na ambaye karibuni angeondolewa kabisa mashtaka yote, alihutubia mkusanyiko huo kwa ujasiri, akisema: “Kwa kutii amri ya Bwana-Mkubwa wetu, na tukitambua pendeleo na wajibu wetu wa kufanya vita dhidi ya ngome za kosa ambazo zimeshika watu katika utumwa kwa muda mrefu sana, shughuli yetu ilikuwa na ni kutangaza ufalme mtukufu unaokuja wa Mesiya.” Hilo ndilo suala kuu—Ufalme wa Mungu!

8, 9. (a) J. F. Rutherford alielezaje habari ya mwelekeo na tamaa ya watu wa Mungu wakati wa miaka migumu ya vita? (b) Ilikuwaje kwamba moto ulivurumishwa kwenye dunia? (c) Ngurumo, sauti, meme, na tetemeko la dunia vimetukiaje?

⁸ Akirejezea magumu ya karibuni ya watu wa Mungu, mhutubu huyo alisema: “Shambulio la adui lilikuwa lisilo na sikitikio sana hivi kwamba wengi wa kundi lenye kupendwa la Bwana waliduwaa wakasimama tuli kwa mshangao, wakisali na kungojea Bwana aonyeshe penzi lake. . . . Lakini ijapokuwa kivunja-moyo cha kitambo, kulikuwako tamaa yenye kuwaka ya kutangaza ujumbe wa ufalme.”—Ona toleo la Septemba 15, 1919 la The Watch Tower ukurasa 280.

⁹ Katika 1919 tamaa hiyo ilitoshelezwa. Hiki kikundi kidogo lakini chenye kutenda cha Wakristo kiliwashwa moto, kusema kiroho, waanze kampeni ya kuhubiri ulimwenguni pote. (Linga 1 Wathesalonike 5:19.) Moto ulivurumishwa duniani katika njia ya kwamba Ufalme wa Mungu ukawa ndilo suala lenye kuwaka, na ndivyo unaendelea kuwa! Sauti zenye nguvu zilichukua mahali pa kimya, zikivumisha ujumbe wa Ufalme kwa uwazi. Maonyo ya dhoruba yenye kunguruma kutoka Biblia yalitoa sauti. Kama mimeto ya umeme, miale miangavu ya ukweli iliangaza kutoka Neno la Yehova la kiunabii, na tetemeko la dunia lenye nguvu likaanza kutikisa milki ya kidini mpaka misingi yayo. Jamii ya Yohana iliona kwamba kulikuwako kazi ya kufanywa. Na kufikia leo hii, kazi hiyo huendelea kupanuka kwa njia tukufu kotekote katika dunia inayokaliwa!—Warumi 10:18.

Kujitayarishia Mipigo ya Tarumbeta

10. Malaika saba wanajitarisha kufanya nini, na kwa nini?

¹⁰ Yohana anaendelea kusema: “Na malaika saba waliokuwa na tarumbeta saba wakajitayarisha kuzipuliza.” (Ufunuo 8:6, NW) Kupulizwa kwa tarumbeta hizo kunamaanisha nini? Katika siku za Israeli, mipigo ya tarumbeta ilitumiwa kuashiria siku za maana au matukio yanayostahili kuangaliwa. (Walawi 23:24; 2 Wafalme 11:14) Hali kadhalika, mipigo ya tarumbeta ambayo Yohana atasikia itavuta uangalifu kuelekea matukio ya umaana wa uhai na kifo.

11. Ni kazi gani ya matayarisho duniani iliyokuwa ikifanywa na ile jamii ya Yohana tangu 1919 mpaka 1922?

¹¹ Malaika walipojitayarisha kupuliza tarumbeta hizo, bila shaka wao walikuwa wakitoa mwelekezo kwa kazi ya matayarisho duniani. Tangu 1919 mpaka 1922, jamii ya Yohana iliyotiwa uhai mpya ilikuwa na shughuli katika kupanga tena kitengenezo huduma ya peupe na kujenga vifaa vya kutangazia. Katika 1919 lile gazeti The Golden Age, linalojulikana leo kuwa Amkeni!, lilikuwa limetokezwa likiwa “Jarida la Uhakika, Tumaini, na Usadikisho”—kifaa kama tarumbeta ambacho kingetimiza daraka kubwa katika kufunua wazi kujiingiza kwa dini bandia katika siasa.

12. Ni nini kinachotolewa habari na kila mmojapo mipigo ya tarumbeta, ikitukumbusha nini katika siku ya Musa?

¹² Kama tutakavyoona, kila mmojapo wa mipigo ya tarumbeta hutoa habari ya mandhari moja yenye kutokeza ambayo katika hiyo tauni za kuogopesha sana huathiri visehemu vya dunia. Baadhi ya hizo hutukumbusha sisi zile tauni ambazo Yehova alipeleka kuadhibu Misri katika siku ya Musa. (Kutoka 7:19–12:32) Hizo zilikuwa maonyesho ya hukumu za Yehova juu ya taifa hilo, nazo zilifungulia njia watu wa Mungu waponyoke kutoka utumwa. Tauni anazoona Yohana zinatimiza jambo fulani kama hilo. Hata hivyo, si tauni halisi. Ni ishara ambazo hufananisha hukumu za uadilifu za Yehova.—Ufunuo 1:1, NW.

Kutambulisha “Theluthi”

13. Kunakuwa nini wakati tarumbeta nne za kwanza zinapopulizwa, na hii inazusha swali gani?

¹³ Kama tutakavyoona, wakati tarumbeta nne za kwanza zinapopulizwa, tauni zinapiga “theluthi moja” ya dunia, ya bahari, ya mito, na vibubujiko vya maji, na ya machimbuko ya dunia ya nuru. (Ufunuo 8:7-12, NW) Theluthi moja ni sehemu kubwa ya kitu lakini si chote kwa ujumla. (Linga Isaya 19:24; Ezekieli 5:2; Zekaria 13:8, 9.) Hivyo ni “theluthi” gani ingekuwa yenye kustahili zaidi sana tauni hizi? Sehemu iliyo kubwa zaidi ya aina ya binadamu imepofushwa na kufisidiwa na Shetani na mbegu yake. (Mwanzo 3:15; 2 Wakorintho 4:4, NW) Hali ni kama ilivyoelezwa na Daudi: “Wao wote wamekengeuka, wao wote kwa kufanana ni wafisadi; hakuna mmoja ambaye anafanya mema, hakuna hata mmoja.” (Zaburi 14:3, NW) Ndiyo, aina ya binadamu kwa ujumla imo katika hatari ya kupokea hukumu mbaya. Lakini kisehemu chayo hasa ni chenye hatia. Sehemu moja—“theluthi moja”—ilipaswa kujua vizuri zaidi! Hiyo ni “theluthi” gani?

14. Ni nini ile “theluthi” inayopokea jumbe zenye kusumbua kutoka kwa Yehova?

¹⁴ Ni Jumuiya ya Wakristo! Katika miaka ya 1920 milki yayo ilitia ndani yapata theluthi moja ya aina ya binadamu. Dini yayo ni tunda la uasi-imani (ukengeufu) mkubwa kutoka Ukristo wa kweli—uasi-imani ambao Yesu na wanafunzi wake walitabiri. (Mathayo 13:24-30; Matendo 20:29, 30; 2 Wathesalonike 2:3; 2 Petro 2:1-3) Viongozi wa kidini wa Jumuiya ya Wakristo hudai kuwa katika hekalu la Mungu na wamejionyesha kuwa walimu wa Ukristo. Lakini mafundisho yao ya kidini yako mbali sana na ukweli wa Biblia, na kwa kuendelea wameliletea jina la Mungu sifa mbaya. Ikiwakilishwa kwa kufaa na “theluthi” ya ufananisho, Jumuiya ya Wakristo inapokea ujumbe wenye nguvu, wenye kusumbua kutoka kwa Yehova. “Theluthi” hiyo ya aina ya binadamu haistahili hata kidogo upendeleo wa kimungu!

15. (a) Je! kila mmojapo mipigo ya tarumbeta unahusu mwaka mmoja hasa? Eleza. (b) Ni sauti ya nani ambayo imeongezwa kwa ile ya jamii ya Yohana katika kupiga mbiu ya hukumu za Yehova?

¹⁵ Kwa kupatana na kuwa kwamba kuna mfululizo wa mipigo ya tarumbeta, maazimio maalumu yalitolewa kwenye mikusanyiko saba kuanzia 1922 mpaka 1928. Lakini kupigwa kwa tarumbeta hakukuhusu miaka hiyo tu. Kufichua kwa nguvu njia mbovu za Jumuiya ya Wakristo kumekuwa kwenye kuendelea, kwenye kusonga mbele, muda wote wa “ile siku ya Bwana.” Hukumu za Yehova lazima zipigiwe mbiu katika ulimwengu wote mzima, mataifa yote, ijapokuwa chuki na minyanyaso ya kimataifa. Hapo ndipo tu ule mwisho wa mfumo wa Shetani huja. (Marko 13:10, 13) Kwa furaha, “umati mkubwa” umeongeza sasa sauti yao kwenye ile ya jamii ya Yohana katika kufanya matamko hayo yenye mngurumo ya umaana wa ulimwenguni pote.

Theluthi Moja ya Dunia Yateketezwa

16. Ni nini kinachofuata wakati malaika wa kwanza anapopuliza tarumbeta yake?

¹⁶ Akitoa ripoti ya hao malaika, Yohana aandika: “Na wa kwanza akapuliza tarumbeta yake. Na kukatukia mvua-mawe na moto uliotangamana na damu, nayo ikavurumishwa kwenye dunia; na theluthi moja ya dunia ikateketezwa, na theluthi moja ya miti ikateketezwa, na mimea yote ya chanikiwiti ikateketezwa.” (Ufunuo 8:7, NW) Hii inalingana na ile tauni ya saba juu ya Misri, lakini inamaanisha nini kwa nyakati zetu?—Kutoka 9:24.

17. (a) Ni nini kinachowakilishwa na neno “dunia” kwenye Ufunuo 8:7, NW? (b) Theluthi ya dunia ya Jumuiya ya Wakristo inateketezwaje?

¹⁷ Katika Biblia, neno “dunia” mara nyingi hurejezea aina ya binadamu. (Mwanzo 11:1; Zaburi 96:1, NW) Kwa kuwa tauni ya pili iko juu ya bahari, ambayo pia inahusiana na aina ya binadamu, “dunia” lazima irejezee ile jamii ya kibinadamu iliyo imara zaidi ambayo Shetani amejenga na ambayo inakaribia kuharibiwa. (2 Petro 3:7; Ufunuo 21:1, NW) Mandhari-mfululizo ya tauni inafunua kwamba “theluthi” ya dunia ya Jumuiya ya Wakristo imeunguzwa na joto lenye kuchoma la kutokuwa na kibali cha Yehova. Wale walio mashuhuri wayo—wanaosimama kama miti katikati yayo—‘wanateketezwa’ na kule kupigwa mbiu ya hukumu mbaya ya Yehova. Mamia ya mamilioni ya wanakanisa wayo, ikiwa wao wataendelea kuunga mkono dini ya Jumuiya ya Wakristo, wanakuwa kama mabapa ya nyasi yaliyounguzwa moto, wamenyauka kiroho katika macho ya Yehova.—Linga Zaburi 37:1, 2.a

18. Ujumbe wa hukumu ya Yehova ulipigiwaje mbiu kwenye mkusanyiko wa 1922 katika Sida Pointi, Ohaiyo?

¹⁸ Ujumbe huu wa hukumu unapelekwaje? Kwa kawaida, si kupitia vyombo vya habari, ambavyo ni sehemu ya ulimwengu na mara nyingi husuta “mtumwa” wa Mungu. (Mathayo 24:45) Ulipelekwa kwa njia yenye kujulikana kwenye mkutano wa pili wenye kufanyiza historia wa watu wa Mungu katika Sida Pointi, Ohaiyo, Septemba 10, 1922. Kwa umoja na kwa idili hawa walikubali azimio lililokuwa na kichwa “Sai kwa Waongoza Ulimwengu.” Katika semi zilizo wazi, lilijulisha “dunia” ya ufananisho ya ki-siku-hizi, kama ifuatavyo: “Kwa hiyo sisi tunayaomba mataifa ya dunia, watawala na viongozi wayo, na viongozi wa kidini wote wa migawanyiko yote ya makanisa ya dunia, wafuasi wayo na wafungamani, biashara kubwa-kubwa na wanasiasa wakubwa-wakubwa, watokeze ushahidi katika kuthibitisha msimamo waliouchukua kwamba wao wanaweza kusimamisha amani na ufanisi duniani na kuleta furaha kwa watu; na wakishindwa katika hili, sisi tunawaomba wategee sikio ushahidi ambao sisi tunatoa tukiwa mashahidi kwa ajili ya Bwana, na kisha acheni wao waseme kama ushahidi wetu ni wa kweli au sivyo.”

19. Ni ushahidi gani ambao watu wa Mungu walipelekea Jumuiya ya Wakristo kuhusu Ufalme wa Mungu?

¹⁹ Mashahidi hawa walitoa ushahidi gani? Huu: “Sisi tunashikilia na twajulisha kwamba ufalme wa Mesiya ndio ponyo kamili kwa taabu zote za aina ya binadamu nao utaleta amani duniani na nia njema kwa watu, ile tamaa ya mataifa yote; kwamba wale wanaojitoa kwa moyo wa kupenda kwa utawala wake wa uadilifu [ambao] sasa umeanza watabarikiwa kwa amani ya kudumu, uhai, uhuru na furaha isiyokwisha.” Katika nyakati hizi zenye ufisadi, wakati serikali zilizofanywa na binadamu, hasa katika Jumuiya ya Wakristo, zinashindwa kabisa kutatua magumu ya siku hizi, dai hilo la ithibati lenye kupigiwa tarumbeta lina mlio ulio na kani kubwa hata zaidi ya ulivyokuwa katika 1922. Jinsi ilivyo kweli kwamba Ufalme wa Mungu ulio mikononi mwa Kristo wake mwenye kushinda ndio tumaini moja tu na la pekee la aina ya binadamu!

20. (a) Ni kwa njia gani jumbe za hukumu katika 1922 na baada ya hapo zimepigiwa tarumbeta na kundi la Wakristo wapakwa-mafuta? (b) Tokeo lilikuwa nini kwa Jumuiya ya Wakristo kutokana na mpigo wa kwanza wa tarumbeta?

²⁰ Kupitia maazimio, trakti, vijitabu, vitabu, magazeti, na hotuba, mbiu hii na za baadaye zilipigiwa tarumbeta kwa njia ya kundi la Wakristo wapakwa-mafuta. Tokeo la mpigo wa tarumbeta ya kwanza lilikuwa kana kwamba Jumuiya ya Wakristo imepigwa kwa maji yaliyogandamana ya mvua-mawe inayotwanga. Hatia yayo ya damu, kwa sababu ya kushiriki katika vita vya karne ya 20, imefunuliwa, nayo imeonyeshwa kuwa inastahili wonyesho wenye moto wa hasira-kisasi ya Yehova. Jamii ya Yohana, ikiungwa mkono baadaye na “umati mkubwa,” imeendelea kurudisha mwangwi wa mpigo wa tarumbeta ya kwanza, ikivuta uangalifu kwenye oni la Yehova juu ya Jumuiya ya Wakristo, kuwa inastahili uharibifu.—Ufunuo 7:9, 15.

Kama Mlima Unaowaka Moto

21. Kunakuwa nini wakati malaika wa pili anapopuliza tarumbeta yake?

²¹ “Na malaika wa pili akapuliza tarumbeta yake. Na kitu fulani kama mlima mkubwa unaowaka moto kilivurumishwa ndani ya bahari. Na theluthi moja ya bahari ikawa damu; na theluthi moja ya viumbe ambao wamo ndani ya bahari ambao wana nafsi wakafa, na theluthi moja ya mashua zikaharibiwa.” (Ufunuo 8:8, 9, NW) Mandhari hii yenye kuogopesha inatoa picha ya nini?

22, 23. (a) Ni azimio gani lililokuja bila shaka likiwa tokeo la kuvumishwa kwa tarumbeta ya pili? (b) Ni nini kinachowakilishwa na “theluthi moja ya bahari”?

²² Sisi tunaweza kuielewa vizuri juu ya msingi wa ule mkusanyiko wa watu wa Yehova uliofanyiwa Los Angeles, Kalifornia, U.S.A., Agosti 18-26, 1923. Hotuba maalumu alasiri ya Jumamosi iliyotolewa na J. F. Rutherford ilikuwa juu ya kichwa “Kondoo na Mbuzi.” “Kondoo” walitambulishwa waziwazi kuwa wale watu wenye mwelekeo wa uadilifu ambao watarithi milki ya kidunia ya Ufalme wa Mungu. Azimio ambalo lilifuata lilivuta fikira kwenye unafiki wa “viongozi wa kidini waasi-imani na ‘wakuu wa makundi yao,’ ambao ni watu walimwengu wenye mavutano makubwa ya kifedha na kisiasa.” Iliomba ule “umayamaya wa wenye kupenda amani na utaratibu walio katika migawanyiko ya makanisa . . . kujiondoa wenyewe kutoka mifumo hiyo ya kieklesia yenye utovu wa adili ambayo imeitwa na Bwana kuwa ‘Babuloni’” na wajiweke tayari wenyewe “kupokea baraka za ufalme wa Mungu.”

²³ Pasipo shaka, azimio hili lilikuja likiwa tokeo la kuvumishwa kwa tarumbeta ya pili. Wale ambao baada ya kupita wakati wangeitikia ujumbe huo wangejitenga na wale ambao Isaya alisema hivi kuwahusu: “Lakini waovu ni kama bahari ambayo inarushwarushwa, wakati inapokuwa haiwezi kutulia, maji yayo ambayo huendelea kurusharusha juu magugubahari na topetope.” (Isaya 57:20; 17:12, 13, NW) Hivyo, “bahari” hutoa vizuri picha ya binadamu wasiopumzika, wasiotulia, na wenye uasi wanaochochea kutopumzika na mapinduzi. (Linga Ufunuo 13:1.) Utakuja wakati ambapo hiyo “bahari” itakuwa haipo tena. (Ufunuo 21:1) Lakini kwa wakati uliopo, kwa mpigo wa tarumbeta ya pili, Yehova anatamka hukumu dhidi ya “theluthi moja” yayo—ile sehemu yenye utukutu iliyo katika milki ya Jumuiya ya Wakristo yenyewe.

24. Ni nini kinachotolewa picha na lile tungamo lililo kama mlima unaowaka moto lililovurumishwa ndani ya “bahari”?

²⁴ Tungamo moja kubwa lililo kama mlima unaowaka moto lavurumishwa ndani ya “bahari” hii. Katika Biblia, mara nyingi sana milima hufananisha serikali. Mathalani, Ufalme wa Mungu unaonyeshwa kuwa kama mlima. (Danieli 2:35, 44) Babuloni yenye kuharibu ilipata kuwa ‘mlima ulioteketea.’ (Yeremia 51:25, NW) Lakini tungamo la mlima ambalo Yohana anaona lingali likiwaka moto. Kuvurumishwa kwalo ndani ya “bahari” kunawakilisha vizuri jinsi, wakati wa na baada ya vita ya kwanza ya ulimwengu, swali linalohusu serikali lilipata kuwa suala lenye kuwaka moto miongoni mwa aina ya binadamu, hasa katika yale mabara ya Jumuiya ya Wakristo. Katika Italia, Mussolini aliingiza Ufashisti. Ujeremani ilikubali Unazi wa Hitla, hali nchi nyinginezo zilijaribu namna mbalimbali za usoshalisti (ujamaa). Badiliko kubwa lilitukia katika Urusi, ambako pinduzi la Bolsheviki lilitokeza serikali ya kwanza ya Ukomunisti, kukiwa na tokeo la kwamba viongozi wa kidini wa Jumuiya ya Wakristo walipoteza nguvu na uvutano wao katika ile ambayo hapo kwanza ilikuwa mojapo ngome zao kubwa.

25. Serikali iliendeleaje kuwa suala lenye kuwaka baada ya Vita ya Ulimwengu 2?

²⁵ Majaribio ya Ufashisti na Unazi yalizimwa na vita ya pili ya ulimwengu, lakini serikali iliendelea kuwa suala lenye moto, nayo bahari ya kibinadamu iliendelea kusukasuka na kutupa juu serikali mpya za kimapinduzi. Katika ile miongo iliyofuata 1945, hizi ziliwekwa katika mahali kwingi, kama vile China, Vietnamu, Kyuba, na Nikaragua. Katika Ugiriki, jaribio katika serikali ya udikteta wa kijeshi lilishindwa. Katika Kampuchea (Kambodia), jaribio dogo katika Ukomunisti wa ufandamentalisti ulitokeza vifo vinavyoripotiwa kuwa milioni mbili na zaidi.

26. ‘Mlima unaowaka moto’ uliendeleaje kufanyiza mawimbi katika bahari ya aina ya binadamu?

²⁶ Huo ‘mlima unaowaka moto’ uliendelea kufanyiza mawimbi katika bahari ya aina ya binadamu. Ming’ang’ano juu ya serikali imeripotiwa katika Afrika, mabara ya Amerika, Esia, na visiwa vya Pasifiki. Ni jambo linalostahili kuangaliwa kwamba mingi ya ming’ang’ano hii imetukia katika yale mabara ya Jumuiya ya Wakristo au mahali ambako wamisionari wa Jumuiya ya Wakristo wamekuwa wanaharakati wa kisiasa. Mapadri wa Roma Katoliki hata walijiunga na wakapiga vita wakiwa wanachama wa vikosi vya Kikomunisti vya wavamizi wa kupigania Ukomunisti. Wakati uo huo vikundi vya evanjeli ya Kiprotestanti vilifanya kazi katika Amerika ya Kati ili kubadili walichokiita “tamaa mbaya sana na yenye ukatili kwa ajili ya nguvu.” Lakini hakuna yoyote ya misukosuko hii katika “bahari” ya aina ya binadamu imeleta amani na usalama.—Linga Isaya 25:10-12; 1 Wathesalonike 5:3.

27. (a) “Theluthi moja ya bahari” imekuwaje kama damu? (b) ‘Theluthi moja ya viumbe katika bahari’ walikufaje na itakuwaje kwa “theluthi moja ya mashua”?

²⁷ Ule mpigo wa pili wa tarumbeta hufunua kwamba wale wa aina ya binadamu ambao walijihusisha katika mipambano ya kimapinduzi juu ya serikali badala ya kujitiisha kwenye Ufalme wa Mungu ni wenye hatia ya damu. Hasa “theluthi ya bahari” ya Jumuiya ya Wakristo imekuwa kama damu. Vitu vyote vilivyo hai humo ni vifu machoni pa Mungu. Hakuna yoyote ya yale matengenezo ya kisoshalisti yanayoelea kama mashua katika theluthi hiyo ya bahari yanaweza kuepuka mvunjikomeli wa mwisho kabisa. Jinsi sisi tulivyo wenye furaha kwamba mamilioni ya watu wenye mfano wa kondoo sasa wametii mwito kama wa tarumbeta wajitenge na wale ambao wangali wanagaagaa katika utukuzo wa taifa usio na akili na hatia ya damu ya bahari hiyo!

Nyota Yaanguka Kutoka Mbinguni

28. Kunakuwa nini wakati malaika wa tatu anapopuliza tarumbeta yake?

²⁸ “Na malaika wa tatu akapuliza tarumbeta yake. Na nyota kubwa yenye kuwaka kama taa ikaanguka kutoka mbinguni, na ikaanguka juu ya theluthi moja ya mito na juu ya vibubujiko vya maji. Na jina la nyota linaitwa Pakanga. Na theluthi ya maji ikageuka kuwa pakanga, na wengi wa wanadamu wakafa kwa hayo maji, kwa sababu haya yalikuwa yamefanywa kuwa machungu.” (Ufunuo 8:10, 11, NW) Hapa tena, sehemu nyingine za Biblia hutusaidia kujua jinsi andiko hili linavyotumika katika siku ya Bwana.

29. Ni nini kinachotimiza mfananisho wa “nyota kubwa yenye kuwaka kama taa,” na kwa nini?

²⁹ Sisi tumekwisha kutana na mfananisho wa nyota katika jumbe za Yesu kwa yale makundi saba, ambazo katika hizo zile nyota saba hufananisha wale wazee katika makundi.b (Ufunuo 1:20) “Nyota” zilizopakwa mafuta, pamoja na wengine wote wa wapakwa-mafuta, wanakaa katika mahali pa kimbingu katika maana ya kiroho kutoka wakati ambao wao wanatiwa muhuri kwa roho takatifu hiyo ikiwa dalili ya urithi wao wa kimbingu. (Waefeso 2:6, 7) Hata hivyo, mtume Paulo alionya kwamba kutoka miongoni mwa hao wenye mfano wa nyota wangekuja waasi-imani, wanafaraka, ambao wangeongoza kundi vibaya. (Matendo 20:29, 30) Utoaminifu kama huo ungetokeza uasi-imani mkubwa, na hao wazee walioanguka wangekuja kuwa jumuiya ya “mtu wa kuasi” ambaye angejiinua mwenyewe kwenye cheo kama cha Mungu miongoni mwa aina ya binadamu. (2 Wathesalonike 2:3, 4) Maonyo ya Paulo yalitimizwa wakati viongozi wa kidini wa Jumuiya ya Wakristo walipotokea katika ulimwengu. Kikundi hiki kinawakilishwa vizuri na ule ufananisho wa “nyota moja kubwa ikiwaka kama taa.”

30. (a) Wakati mfalme wa Babuloni alipoambiwa ameanguka kutoka mbinguni, ni nini kilichomaanishwa? (b) Anguko kutoka mbinguni laweza kurejezea nini?

³⁰ Yohana anaona nyota hii hususa ikianguka kutoka mbinguni. Jinsi gani? Yaliyompata mfalme mmoja wa kale hutusaidia sisi kuelewa. Akisema kwa mfalme wa Babuloni, nabii Isaya alisema: “O jinsi wewe umeanguka kutoka mbinguni, wewe mwenye kung’aa, mwana wa mapambazuko! Jinsi wewe umekatwa chini kwenye dunia, wewe ambaye ulikuwa ukiondoa uwezo wa mataifa!” (Isaya 14:12, NW) Unabii huu ulitimizwa wakati Babuloni ilipoangushwa na majeshi ya Sairasi, naye mfalme wayo akashuka ghafula kutoka utawala wa ulimwengu mpaka kwenye ushinde wenye kuaibisha. Hivyo, anguko kutoka mbinguni laweza kurejezea kupoteza cheo cha juu na kuanguka kwenye aibu.

31. (a) Ni lini viongozi wa kidini wa Jumuiya ya Wakristo walipoanguka kutoka cheo cha “kimbingu”? (b) Maji ambayo viongozi wa kidini wanatoa yamegeukaje yakawa “pakanga,” na kukiwa na tokeo gani kwa wengi?

³¹ Wakati viongozi wa kidini wa Jumuiya ya Wakristo walipoasi Ukristo wa kweli, wao walianguka kutoka cheo kilichotukuka cha “kimbingu” kinachoelezwa na Paulo kwenye Waefeso 2:6, 7, NW. Badala ya kutoa maji safi ya ukweli, wao walitoa “pakanga,” uwongo mchungu kama vile moto wa mateso, pargatori, Utatu, na watu kuandikiwa kimbele mwisho wao; pia waliongoza mataifa kwenye vita, wakishindwa kuwajenga wawe watumishi waadilifu wa Mungu. Tokeo? Kusumishwa kiroho kwa wale walioitikadi uwongo huo. Kisa chao kilifanana na kile cha Waisraeli wasio waaminifu wa siku ya Yeremia, ambao kwao Yehova alisema: “Hapa mimi ninafanya wao kula pakanga, na mimi nitawapa maji yaliyosumishwa wanywe. Kwa kuwa kutoka manabii wa Yerusalemu uasi-imani umetoka na kwenda kwenye bara lote.”—Yeremia 9:15; 23:15, NW.

32. Ni lini anguko la Jumuiya ya Wakristo kutoka mbingu za kiroho lilipopata kuwa wazi, nalo lilionyeshwaje kama drama?

³² Anguko hili kutoka mbingu za kiroho lilionekana wazi katika mwaka 1919 wakati, badala ya viongozi wa kidini wa Jumuiya ya Wakristo, baki dogo la Wakristo wapakwa-mafuta waliwekwa rasmi juu ya masilahi ya Ufalme. (Mathayo 24:45-47) Na katika 1922 anguko hilo lilionyeshwa kama drama wakati kikundi hiki cha Wakristo kilipoanza upya kampeni yacho ya kufichua wazi kushindwa kwa viongozi wa Jumuiya ya Wakristo.

33. Ni mfichuo gani wa viongozi wa kidini wa Jumuiya ya Wakristo uliofanywa kwenye mkusanyiko wa 1924 katika Kolumbasi, Ohaiyo, U.S.A.?

³³ Yenye kutokeza kuhusiana na hili ni ile mbiu iliyopigwa kwenye ule ambao gazeti The Golden Age liliueleza kuwa “mkusanyiko ulio mkubwa zaidi ya yote wa Wanafunzi wa Biblia uliofanywa wakati wa enzi zilizopita.” Mkusanyiko huu ulikusanyika katika Kolumbasi, Ohaiyo, Julai 20-27, 1924. Pasipo shaka kwa mwelekezo wa malaika ambaye alivumisha ile tarumbeta ya tatu, azimio lenye kujaa kani lilikubaliwa huko na baadaye nakala milioni 50 zikagawanywa zikiwa trakti. Lilitangazwa chini ya kichwa Viongozi wa Kidini Washtakiwa. Kichwa kidogo kilitoa suala hili: “Mbegu ya Ahadi Dhidi ya Mbegu ya Nyoka.” Shtaka lenyewe lilifichua waziwazi viongozi wa kidini juu ya mambo kama vile kujitwalia kwao wenyewe majina ya cheo ya kujiweka juu sana, kufanya kwao wanabiashara wakubwa-wakubwa na wanasiasa wa kulipwa kuwa ndio wakuu wa makundi yao, kutamani kwao kung’aa mbele ya watu, na kukataa kwao kuhubiria watu ujumbe wa Ufalme wa Mesiya. Lilikazia kwamba kila Mkristo aliye wakfu amepewa utume na Mungu atangaze “siku ya kisasi cha Mungu wetu; kuwafariji wote waliao.”—Isaya 61:2.

34, 35. (a) Nguvu na uvutano wa viongozi wa kidini vimekuwaje tangu malaika wa tatu aanze kupuliza tarumbeta yake? (b) Wakati ujao una nini kwa ajili ya viongozi wa kidini wa Jumuiya ya Wakristo?

³⁴ Tangu malaika wa tatu aanze kupuliza tarumbeta yake, cheo cha viongozi wa kidini cha utawala miongoni mwa aina ya binadamu kimekuwa kikichurupuka mpaka, leo hii na zamani hizi, ni wachache sana kati yao ambao wangali wana nguvu kama za mungu walizofurahia katika karne zilizopita. Kwa sababu ya Mashahidi wa Yehova kuhubiri, idadi kubwa-kubwa za watu wamekuja kung’amua kwamba mafundisho mengi ya kidini wanayofundisha viongozi wa kidini ni sumu ya kiroho—“pakanga.” Zaidi ya hilo, katika Ulaya kaskazini nguvu ya viongozi wa kidini inakaribia sana kwisha, huku katika mabara mengine, serikali inapunguza sana uvutano wao. Katika Ulaya ya Kikatoliki na katika mabara ya Amerika mwenendo wa aibu wa viongozi wa kidini katika mambo ya kifedha, kisiasa, na kiadili umechafua sifa yao. Tokea sasa na kuendelea, hali yao inaweza kuzidi tu kuwa mbaya, kwa maana karibuni watapatwa na kile kile kitakachopata wanadini bandia wengine wote.—Ufunuo 18:21; 19:2.

³⁵ Yehova hajamaliza bado kupiga Jumuiya ya Wakristo kwa tauni. Fikiria kinachokuwa baada ya mpigo wa nne wa tarumbeta.

Giza!

36. Baada ya malaika wa nne kupuliza tarumbeta yake kunakuwa nini?

³⁶ “Na malaika wa nne akapuliza tarumbeta yake. Na theluthi moja ya jua ikapigwa na theluthi moja ya mwezi na theluthi moja ya nyota, ili kwamba theluthi yazo ipate kutiwa giza na mchana usipate mmuliko kwa theluthi moja yao, na usiku vivyo hivyo.” (Ufunuo 8:12, NW) Tauni ya tisa juu ya Misri ilikuwa tauni ya giza halisi. (Kutoka 10:21-29) Lakini ni nini giza hili la mfano ambalo linakuja kusumbua watu?

37. Mitume Petro na Paulo waliielezaje habari ya hali ya kiroho ya wale walio nje ya kundi la Kikristo?

³⁷ Mtume Petro aliambia waamini wenzake kwamba walikuwa wamekuwa katika giza, kusema kiroho, kabla ya wao kuwa Wakristo. (1 Petro 2:9) Vilevile Paulo alitumia neno “giza” kueleza hali ya kiroho ya wale walio nje ya kundi la Kikristo. (Waefeso 5:8; 6:12; Wakolosai 1:13; 1 Wathesalonike 5:4, 5) Lakini namna gani wale walio katika Jumuiya ya Wakristo ambao hudai kuitikadi katika Mungu na ambao husema wao wanamkubali Yesu kuwa Mwokozi wao?

38. Malaika wa nne hupiga tarumbeta ya uhakika gani juu ya “nuru” ya Jumuiya ya Wakristo?

³⁸ Yesu alisema kwamba Wakristo wa kweli wangejulikana kwa matunda yao na kwamba wengi wenye kudai kuwa wafuasi wake wangekuwa “wafanya kazi wa uasi-sheria.” (Mathayo 7:15-23, NW) Hakuna mmoja anayetazama matunda ya “theluthi” ya ulimwengu inayokaliwa na Jumuiya ya Wakristo anaweza kukana kwamba hiyo haipapasipapasi katika giza kubwa la kiroho. (2 Wakorintho 4:4) Inastahili sana lawama, kwa kuwa hiyo inadai kuwa ya Kikristo. Kwa sababu hiyo, inafaa sana malaika wa nne apige tarumbeta ya uhakika wa kwamba “nuru” ya Jumuiya ya Wakristo, kwa kweli, ni giza, na kwamba vyanzo vya “nuru” yayo ni vya Kibabuloni—visivyo vya Kikristo.—Marko 13:22, 23; 2 Timotheo 4:3, 4.

39. (a) Azimio lililokubaliwa kwenye mkusanyiko katika 1925 lilielezaje nuru bandia ya Jumuiya ya Wakristo? (b) Ni mfichuo gani mwingine uliofanywa katika 1955?

³⁹ Kupatana na mbiu hiyo ya kimbingu, halaiki ya watu wa Mungu, walikusanyika katika mkusanyiko katika Indianapolis, Indiana, U.S.A., Agosti 29, 1925, na wakakubali lichapwe azimio lenye kusema mambo wazi likiwa na kichwa “Ujumbe wa Tumaini.” Kwa mara nyingine tena, nakala milioni 50 zilienezwa katika lugha kadhaa. Lilieleza kwamba kwa sababu ya nuru bandia inayotolewa na muungano wa wachumaji-faida wa kibiashara, viongozi wa kisiasa, na viongozi wa kidini, “vikundi vya watu vimeanguka ndani ya giza.” Nalo lilielekeza kwenye Ufalme wa Mungu kuwa ndio tumaini halisi kwa ajili ya kupokea “baraka za amani, ufanisi, afya, na uhai, uhuru na furaha ya milele.” Ilihitaji ushujaa kwa kikosi kidogo cha Wakristo wapakwa-mafuta kupiga mbiu ya jumbe kama hizo dhidi ya tengenezo kubwa mno la Jumuiya ya Wakristo. Lakini bila ugeugeu kutoka miaka ya mapema ya 1920 mpaka sasa, wamefanya hivyo. Katika nyakati za majuzi zaidi, katika 1955, kufichuliwa zaidi kwa jamii ya viongozi wa kidini kulifanywa na ugawanyaji wa ulimwenguni pote katika lugha nyingi wa kijitabu chenye kichwa Jumuiya ya Wakristo au Ukristo—Ni Kipi Kilicho “Nuru ya Ulimwengu”? Leo, unafiki wa Jumuiya ya Wakristo umekuwa wazi sana hivi kwamba wengi katika ulimwengu wanaweza kujionea wenyewe. Lakini watu wa Yehova hawajaacha kuifichua kuonyesha ilivyo hasa: ufalme wa giza.

Tai Anayeruka

40. Ile mipigo minne ya tarumbeta ilionyesha Jumuiya ya Wakristo kuwa nini?

⁴⁰ Mipigo minne hii ya tarumbeta ilitokeza kugubuliwa kikweli kwa hali yenye ukiwa na yenye kuleta kifo ya Jumuiya ya Wakristo. Sehemu yayo ya “dunia” ilifichuliwa kuwa inastahili kupokea hukumu za Yehova. Serikali za kimapinduzi zilizozuka katika mabara yayo na kwingineko zilionyeshwa kuwa zenye kudhuru uhai wa kiroho. Ile hali iliyoanguka ya viongozi wa kidini wayo ililazwa wazi, na lile giza lote la hali yayo ya kiroho lilifichuliwa wote waone. Kwa kweli Jumuiya ya Wakristo ndiyo sehemu yenye kulaumika zaidi sana ya mfumo wa mambo wa Shetani.

41. Wakati wa kituo katika mfululizo wa mipigo ya tarumbeta, Yohana anaona na kusikia nini?

⁴¹ Kuna nini zaidi cha kufunua? Kabla ya kupata jibu kwa swali hili, kuna kituo kifupi katika mfululizo wa mipigo ya tarumbeta. Yohana anaeleza kile anachofuata kuona: “Na mimi nikaona, na mimi nikasikia tai mmoja akiruka katikati ya mbingu akisema kwa sauti kubwa: ‘Ole, ole, ole, kwa wale wanaokaa juu ya dunia kwa sababu ya mipigo inayobaki ya tarumbeta ya malaika watatu ambao wako karibu kupuliza tarumbeta zao!’”—Ufunuo 8:13, NW.

42. Ni nini linaloashiriwa na tai anayeruka na ujumbe wake ni upi?

⁴² Tai huruka juu katika anga, hivi kwamba watu katika eneo pana wanaweza kumwona. Ana mwono mkali isivyo kawaida naye anaweza kuona mbali sana na mahali alipo. (Ayubu 39:29) Mmoja wa viumbe wanne wenye uhai wa kimakerubi kuzunguka kiti cha ufalme cha Yehova alionyeshwa kwa picha ya tai anayeruka. (Ufunuo 4:6, 7) Awe ni kerubi huyu au ni mtumishi mwingine wa Mungu mwenye kuona mbali, yeye anapiga kwa sauti kubwa mbiu ya ujumbe wenye nguvu-msukumo: “Ole, ole, ole”! Acheni wakaaji wa dunia waangalie, wakati ile mipigo mitatu inayobaki ya tarumbeta inaposikiwa, kila mmoja wayo ukiwa unafungamanishwa na mmoja wa ole hizi.

[Maelezo ya Chini]

[Picha katika ukurasa wa 139]

Maji ya Jumuiya ya Wakristo Yafunuliwa Kuwa Pakanga

[Picha katika ukurasa wa 132]

Kufunguliwa kwa vifungo saba huongoza kwenye kuvumishwa kwa tarumbeta saba

[Picha katika ukurasa wa 140]

“Sai kwa Waongoza Ulimwengu” (1922)

Azimio hili lilisaidia kutangaza peupe tauni ya Yehova dhidi ya “dunia”

[Picha katika ukurasa wa 140]

“Onyo kwa Wakristo Wote” (1923)

Hukumu kali ya Yehova dhidi ya “theluthi ya bahari” ilipigiwa mbiu kusambazwa kote kupitia azimio hili

[Picha katika ukurasa wa 141]

“Viongozi wa Kanisa Washtakiwa” (1924)

Mwenezo mpana wa trakti hii ulisaidia kujulisha watu kwamba “nyota” ya makasisi wa Jumuiya ya Wakristo ilikuwa imeanguka

[Picha katika ukurasa wa 141]

“Ujumbe wa Tumaini” (1925)

Azimio hili la wazi lilitumiwa kufichua vyanzo vya Jumuiya ya Wakristo vinavyodhaniwa kuwa nuru kuvionyesha kuwa vyanzo vya giza kweli kweli