Kitabu Cha Biblia Namba 5—Kumbukumbu La Torati

Mwandikaji: Musa

Mahali Kilipoandikiwa: Nyanda za Moabu

Uandikaji Ulikamilishwa: 1473 K.W.K.

Wakati Uliohusishwa: Miezi 2 (1473 K.W.K.)

1. Ni maswali gani yawezayo kuulizwa kuhusiana na kuingia kwa Israeli katika Bara Lililoahidiwa?

KITABU cha Kumbukumbu la Torati kina ujumbe wenye nguvu sana kwa ajili ya watu wa Yehova. Baada ya kutanga-tanga jangwani kwa miaka 40, wana wa Israeli sasa wasimama kwenye ukingo wa Bara la Ahadi. Mbele yao kulikuwa nini? Ni matatizo gani ya kigeni wangekabili ng’ambo nyingine ya Yordani? Musa angeambia taifa nini mwishowe? Tungeweza pia kuuliza, Kwa nini kuna mafaa kwetu leo kujua majibu ya maswali hayo?

2. Kumbukumbu la Torati ni chenye maana katika njia gani yenye kutokeza?

² Majibu yapatikana katika maneno ambayo Musa alinena na kuandika katika kitabu cha tano cha Biblia, Kumbukumbu la Torati. Ingawa chaeleza tena mengi kutoka vitabu vya mapema zaidi, Kumbukumbu la Torati ni chenye maana katika njia yacho chenyewe inayotokeza. Kwa nini ndivyo? Chaongezea mkazo kwenye ujumbe wa kimungu, unaotolewa katika wakati wa historia ya watu wa Yehova ambapo wao wahitaji sana uongozi wenye nguvu na mwelekezo unaofaa. Walikuwa karibu kuingia Bara Lililoahidiwa chini ya kiongozi mpya. Wao walihitaji kitia-moyo cha kusonga mbele, na wakati uo huo walihitaji onyo la kimungu ili kuwawezesha wachukue mwendo ufaao unaoongoza kwenye baraka ya Yehova.

3. Musa akazia nini katika Kumbukumbu la Torati mwote, na kwa nini hilo ni la maana kwetu leo?

³ Kwa kulingana na uhitaji huo, Musa alichochewa sana na roho ya Yehova atoe ombi la moja kwa moja kwa Israeli wawe watiifu na waaminifu. Katika kitabu chote, yeye akazia kwamba Yehova ndiye Mungu Aliye Juu Zaidi, ambaye hudai ujitoaji kamili na atakaye watu wake ‘wampende kwa moyo wao wote na nafsi yao yote na nguvu-uhai yao yote.’ Yeye “ndiye Mungu wa miungu, na Bwana wa mabwana, Mungu mkuu, mwenye kuogofya, asiyependelea mtu yeyote, wala hakubali rushwa.” Havumilii ushindani wowote. Kumtii kwamaanisha uhai, kutokutii, kifo. Agizo la Yehova, kama lilivyotolewa katika Kumbukumbu la Torati, lilikuwa ndiyo matayarisho na mashauri waliyohitaji Israeli hasa kwa ajili ya kazi kubwa zilizokuwa mbele yao. Pia ndiyo aina ya kitia-moyo ambacho twahitaji leo ili tuendelee kutembea katika hofu ya Yehova, kutakasa jina lake katikati ya ulimwengu uliopotoka.—Kum. 5:9, 10; 6:4-6, NW; 10:12-22.

4. Ni nini maana ya jina Deuteronomy, na kusudi la kitabu hicho ni nini?

⁴ Jina Kumbukumbu la Torati (ambalo kwa Kiingereza ni Deuteronomy) latokana na kichwa cha tafsiri ya Septuagint ya Kigiriki, Deu·te·ro·noʹmi·on, ambalo launganisha deuʹte·ros, maana yake “ya pili,” na noʹmos, maana yake “sheria (torati).” Kwa hiyo lamaanisha “Sheria ya Pili; Mrudio wa Sheria.” Hilo latokana na tafsiri ya Kiebrania ya kifungu cha maneno katika Kumbukumbu la Torati 17:18, mish·nehʹ hat·toh·rahʹ, ambacho kwa usahihi hutafsiriwa ‘nakala ya sheria.’ Hata hivyo, ijapokuwa maana ya jina Deuteronomy, kitabu hiki cha Biblia si sheria ya pili wala kukariri tu Sheria. Badala yake, ni ufafanuzi wa Sheria, unaohimiza Israeli wapende na kutii Yehova katika Bara Lililoahidiwa ambalo karibuni wataingia.—1:5.

5. Ni nini chathitibisha kwamba Musa ndiye mwandikaji wa Kumbukumbu la Torati?

⁵ Hicho kikiwa kunjo, au buku la tano la Pentateuki, ni lazima mwandikaji awe alikuwa yule yule wa vile vitabu vinne vilivyotangulia, yaani, Musa. Taarifa ya ufunguzi hutambulisha Kumbukumbu la Torati kuwa “maneno Musa aliyowaambia Israeli wote,” na semi za baadaye, kama vile “Musa akaiandika torati hii” na “Musa akauandika wimbo huu,” zathibitisha wazi uandishi wake. Jina lake latokea karibu mara 40 katika kitabu hiki, kwa kawaida likiwa mamlaka ya taarifa zilizotolewa. Neno la kutaja nafsi ya kwanza likirejezea Musa, hutumiwa mwote kwa kadiri kubwa. Mistari ya kumalizia iliongezwa baada ya kifo cha Musa, yaelekea sana na Yoshua au Eleazari kuhani mkuu.—1:1; 31:9, 22, 24-26.

6. (a) Kumbukumbu la Torati chahusisha kipindi gani? (b) Kitabu hicho kilikamilika kwa ujumla kufikia wakati gani?

⁶ Matukio ya Kumbukumbu la Torati yalitukia lini? Pale mwanzoni, kitabu chenyewe chaeleza kwamba “mwaka wa arobaini, mwezi wa kumi na moja, siku ya kwanza ya mwezi, Musa akawaambia wana wa Israeli.” Maandishi ya Kumbukumbu la Torati yakamilishwapo, kitabu cha Yoshua chaendelea na simulizi siku tatu kabla ya kuvuka Yordani, ambayo ilikuwa “siku ya kumi ya mwezi wa kwanza.” (Kum. 1:3; Yos. 1:11; 4:19) Hilo laachia matukio ya Kumbukumbu la Torati kipindi cha miezi miwili na juma moja. Hata hivyo, siku 30 za kipindi hiki cha majuma tisa zilitumiwa kuomboleza kifo cha Musa. (Kum. 34:8) Hiyo yamaanisha kwamba kwa ujumla matukio yote ya Kumbukumbu la Torati lazima yawe yalitukia katika mwezi wa 11 wa mwaka wa 40. Kufikia mwisho wa mwezi huo, kuandikwa kwa kitabu lazima pia kuwe kulikuwa kumekamilishwa kwa ujumla, kifo cha Musa kikitukia mapema katika mwezi wa 12 wa mwaka wa 40, au mapema katika 1473 K.W.K.

7. Ni nini chaonyesha kwamba Kumbukumbu la Torati ni asilia?

⁷ Vithibitisho vilivyotolewa tayari juu ya uasilia wa vitabu vinne vya kwanza vya Pentateuki vyahusu pia Kumbukumbu la Torati, kitabu cha tano. Pia ni kimojapo vitabu vinne katika Maandiko ya Kiebrania ambavyo hutajwa mara nyingi zaidi katika Maandiko ya Kigiriki ya Kikristo, vile vingine vikiwa ni Mwanzo, Zaburi, na Isaya. Kuna mitajo kama hiyo 83, na ni sita tu kati ya vitabu vya Maandiko ya Kigiriki ya Kikristo visivyoelekeza kwenye Kumbukumbu la Torati.a

8. Ni ushuhuda gani wa kukata maneno uliotolewa na Yesu ambao waonyesha wazi uasilia wa Kumbukumbu la Torati?

⁸ Yesu mwenyewe atoa ushuhuda wenye nguvu zaidi wa kuunga mkono Kumbukumbu la Torati. Mwanzoni mwa huduma yake, mara tatu alishawishwa na Ibilisi, na mara tatu akatoa jibu, “Imeandikwa.” Imeandikwa wapi? Katika kitabu cha Kumbukumbu la Torati (8:3; 6:16, 13), ambacho Yesu alinukuu kuwa mamlaka yake iliyopuliziwa na Mungu: “Mtu hataishi kwa mkate tu, ila kwa kila neno litokalo katika kinywa cha Mungu [Yehova, NW].” “Usimjaribu Bwana [Yehova, NW] Mungu wako.” “Msujudie Bwana [Yehova, NW] Mungu wako, umwabudu yeye peke yake.” (Mt. 4:1-11) Baadaye, wakati Mafarisayo walipokuja kumpa mtihani kuhusiana na amri za Mungu, katika kujibu Yesu alinukuu ‘amri iliyo kuu tena ya kwanza’ kutoka Kumbukumbu la Torati 6:5. (Mt. 22:37, 38; Mk. 12:30; Luka 10:27) Ushuhuda wa Yesu hutia muhuri ulio wazi kuwa Kumbukumbu la Torati ni asilia.

9. Ni ushuhuda gani wa nje unaotetea Kumbukumbu la Torati?

⁹ Zaidi ya hayo, matukio na taarifa katika kitabu hicho zafaa kabisa hali na mazingira ya kihistoria. Marejezo kwenye Misri, Kanaani, Amaleki, Amoni, Moabu, na Edomu yapatana na nyakati hizo, na majina ya mahali-mahali yametajwa kwa usahihi.b Akiolojia yaendelea kutokeza uthibitisho zaidi na zaidi juu ya ukamilifu wa maandishi ya Musa. Henry H. Halley aandika hivi: “Akiolojia imekuwa ikinena kwa sauti kubwa mno hivi karibuni kwamba inasababisha itikio la kuamua kuelekea maoni ya tangu zamani [kwamba Musa aliandika Pentateuki]. Nadharia ya kwamba uandikaji haukujulikana katika siku ya Musa imelipuliwa kabisa. Na kila mwaka vinachimbuliwa katika Misri, Palestina na Mesopotamia, vithibitisho mbalimbali, vya maandishi ya nakshi na tabaka za ardhi, kwamba masimulizi ya [Maandiko ya Kiebrania] ni kumbukumbu za kihistoria za kweli. Na bila shaka ‘usomi’ unafikia kustahi yale maoni ya tangu zamani kwamba mwandikaji ni Musa.”c Kwa hiyo, hata uthibitisho wa nje waunga mkono Kumbukumbu la Torati, na pia sehemu ile nyingine ya Pentateuki, kuwa ni maandishi halisi, yaliyo asilia yaliyofanywa na Musa nabii wa Mungu.

YALIYOMO KATIKA KUMBUKUMBU LA TORATI

10. Kumbukumbu la Torati ni mjumlisho wa nini?

¹⁰ Kitabu hicho hasa chajumlisha mfululizo wa hotuba ambazo Musa alitolea wana wa Israeli kwenye Nyanda za Moabu mkabala (kuangaliana) wa Yeriko. Ya kwanza kati yazo yamalizikia katika sura ya 4, ya pili yaendelea hadi mwisho wa sura ya 26, ya tatu yaendelea hadi sura ya 28, na hotuba nyingine yaendelea hadi mwisho wa sura ya 30. Kisha, baada ya Musa kufanya mipango ya mwisho kwa sababu ya kifo chake kinachokaribia, kutia na kumpa Yoshua utume wa kuwa mwandamizi wake, yeye aandika wimbo mzuri sana wa kusifu Yehova, ukifuatwa na baraka juu ya makabila ya Israeli.

11. Musa atangulizaje hotuba yake ya kwanza?

¹¹ Hotuba ya kwanza ya Musa (1:1–4:49). Hii yatoa utangulizi wa kihistoria wa yale yafuatayo. Kwanza Musa apitia shughuli za uaminifu za Yehova pamoja na watu Wake. Musa anawaambia waingie wakamiliki bara waliloahidiwa babu zao Abrahamu, Isaka, na Yakobo. Asimulia jinsi Yehova alivyoratibu utendaji wa hii jumuiya ya kitheokrasi pale mwanzo wa safari ya jangwani kwa kumwagiza yeye, Musa, achague wanaume wenye hekima, wenye busara, na wenye ujuzi watende wakiwa wakuu wa maelfu, wa mamia, wa hamsini, na wa makumi. Kulikuwako tengenezo zuri ajabu, likilindwa na Yehova, wakati Israeli walipokuwa wakipita “katikati ya jangwa lile kubwa la kutisha.”—1:19.

12. Kisha akumbusha juu ya matukio gani yazungukayo upelelezi wa kwanza wa Kanaani?

¹² Sasa Musa akumbusha dhambi yao ya uasi waliposikia ripoti ya wale wapelelezi waliorejea kutoka Kanaani na kulalamika kwamba Yehova aliwachukia kwa sababu Yeye alikuwa amewatoa Misri kumbe tu awaache kwa Waamori, ndivyo wakashtaki. Kwa sababu ya ukosefu wao wa imani, Yehova aliambia kizazi hicho kiovu kwamba hakuna yeyote wao, isipokuwa Kalebu na Yoshua, ambaye angeona bara zuri hilo. Hapo wakatenda tena kwa uasi, wakawaka hasira na kushambulia adui kwa kujitegemea wao wenyewe, kumbe wapate tu kufukuzwa na Waamori kama bumba la nyuki na kutawanywa.

13. Musa alihakikishia Yoshua ushindi juu ya msingi gani?

¹³ Walisafiri katika jangwa kushuka kuelekea Bahari ya Shamu, na wakati wa miaka 38, kizazi chote cha wanaume wa vita kikafa. Ndipo Yehova awaamuru wavuke na kumiliki bara lililo kaskazini mwa Arnoni, akisema: “Hivi leo nitaanza mimi kutia utisho wako na kuhofiwa kwako juu ya watu walio chini ya mbingu kila mahali, watakaosikia uvumi wako, na kutetemeka, na kuingiwa na uchungu kwa sababu yako.” (2:25) Sihoni na bara lake walishindwa na Waisraeli, kisha ufalme wa Ogu ukatwaliwa. Musa alihakikishia Yoshua kwamba Yehova angepigania Israeli katika njia ile ile katika kushinda falme zote. Kisha Musa akamwuliza Mungu kama yeye mwenyewe kwa vyovyote angeweza kuvuka kuingia bara zuri ng’ambo ya Yordani, lakini Yehova akaendelea kukataa, akimwambia ampe Yoshua utume, amtie moyo na kumtia nguvu.

14. Musa aweka mkazo gani juu ya Sheria ya Mungu na juu ya ujitoaji kamili?

¹⁴ Sasa Musa akazia sana Sheria ya Mungu, akionya juu ya kuongeza au kuondoa amri Zake. Kutokutii kutaleta msiba: “Lakini, jihadhari nafsi yako, ukailinde roho yako kwa bidii, usije ukayasahau mambo yale uliyoyaona kwa macho yako, yakaondoka moyoni mwako siku zote za maisha yako; bali uwajulishe watoto wako na watoto wa watoto wako.” (4:9) Hawakuona umbo lolote wakati Yehova aliposema yale Maneno Kumi kwao chini ya hali zenye kuhofisha katika Horebu. Utakuwa uangamivu kwao ikiwa sasa watageukia ibada ya sanamu na mifano, kwa maana, kama Musa asemavyo, “BWANA [Yehova, NW], Mungu wenu, ni moto ulao, Mungu mwenye wivu.” (4:24) Yeye ndiye aliyekuwa amependa mababu wao na kuwachagua. Hakuna mungu mwingine juu katika mbingu wala chini katika dunia. Mtii Yeye, Musa ahimiza, “siku zako ziwe nyingi katika nchi ile akupayo BWANA [Yehova, NW], Mungu wako, milele.”—4:40.

15. Ni mpango gani wa majiji ya makimbilio wafanywa upande wa mashariki wa Yordani?

¹⁵ Baada ya kumalizia hotuba hiyo yenye nguvu, Musa achukua hatua ya kutenga Bezeri, Ramothi, na Golani kuwa majiji ya makimbilio upande wa mashariki wa Yordani.

16. Hotuba ya pili ya Musa yakazia nini?

¹⁶ Hotuba ya pili ya Musa (5:1–26:19). Hii ni mwito kwa Israeli wasikie Yehova, aliyenena nao uso kwa uso kwenye Sinai. Angalia jinsi Musa aeleza tena Sheria ikiwa na marekebisho fulani ya lazima, kwa njia hiyo kuifanya ifaane na maisha yao mapya ng’ambo ya Yordani. Hii si kusimulia matakwa na amri tu. Kila neno laonyesha kwamba moyo wa Musa umejaa bidii na ujitoaji kwa Mungu wake. Yeye anena kwa ajili ya hali njema ya taifa. Utii kwa Sheria wakaziwa mwote—utii kutoka moyo wenye upendo, si kwa kulazimishwa.

17. Ni lazima Israeli warudisheje upendo ambao Yehova amewaonyesha?

¹⁷ Kwanza, Musa arudia yale Maneno Kumi, Amri Kumi, na kuambia Israeli wazitii, bila kugeuka kulia wala kushoto, ili warefushe siku zao katika bara na ili wawe wengi sana. “Sikiza, Ee Israeli; BWANA [Yehova, NW], Mungu wetu, BWANA [Yehova, NW] ndiye mmoja.” (6:4) Moyo, nafsi, na nguvu-uhai lazima vitolewe katika kumpenda Yeye, na Israeli lazima wafundishe wana wao na kuwaambia juu ya ishara kuu na miujiza ambayo Yehova alifanya katika Misri. Kusiwe mapatano ya ndoa pamoja na Wakanaani wenye kuabudu sanamu. Yehova amechagua Israeli kuwa mali yake maalumu, si kwa sababu wao ni wengi, bali kwa sababu awapenda na atatimiza taarifa ya kuapa aliyofanya pamoja na mababu wao. Israeli ni lazima waepuke mtego wa dini ya roho waovu, waangamize mifano itoke kwenye bara, na kuambatana na Yehova, aliye “Mungu mkuu, mwenye utisho” kweli kweli.—7:21.

18. Musa ahimiza Waisraeli wajilinde na nini?

¹⁸ Yehova aliwanyenyekeza kwa miaka 40 katika jangwa, akiwafundisha kwamba binadamu huishi, si kwa mana wala mkate, bali kwa kila usemi wa kinywa cha Yehova. Wakati wa miaka yote hiyo ya usahihisho, mavazi yao hayakuchakaa, wala nyayo zao hazikufura. Sasa wao wakaribia kuingia bara lenye utajiri na utele! Hata hivyo, ni lazima wajilinde na mitego ya kupenda mali na ya kujitafutia uadilifu na kukumbuka kwamba Yehova ndiye ‘apaye nguvu za kupata utajiri’ na mnyang’anyaji wa mali za mataifa maovu. (8:18) Kisha Musa arudia pindi ambazo Israeli walichokoza Mungu. Lazima wakumbuke jinsi kasirani ya Yehova ilivyowawakia jangwani, kukawa na tauni na moto na machinjo! Ni lazima wakumbuke ibada yao haribifu ya ndama wa dhahabu, ambayo ilitokeza kasirani kali ya Yehova na kutengenezwa upya kwa mabamba ya Sheria! (Kut. 32:1-10, 35; 17:2-7; Hes. 11:1-3, 31-35; 14:2-38) Hakika ni lazima sasa wamtumikie Yehova na kuambatana naye, yeye ambaye aliwapenda kwa ajili ya baba zao na aliyewafanya “kama nyota za mbinguni kwa wingi.”—Kum. 10:22.

19. Ni uchaguzi gani waelezwa waziwazi, na ni sheria gani zapangiliwa muhtasari kwa ajili ya taifa?

¹⁹ Ni lazima Israeli washike “maagizo yote,” na ni lazima wamtii Yehova bila kuacha, wakimpenda kuwa Mungu wao na kumtumikia kwa moyo wao wote na nafsi yao yote. (11:8, 13) Yehova atawategemeza na kuwathawabisha wakimtii. Hata hivyo, ni lazima washike sana na kufundisha wana wao kwa bidii ya uendelevu. Uchaguzi ulio mbele ya Israeli waelezwa waziwazi: Utii huongoza kwenye baraka, ukosefu wa utii kwenye laana. Hawapaswi “kuandama miungu mingine.” (11:26-28) Kisha Musa atoa muhtasari wa sheria za waziwazi zinazohusu Israeli waingiapo kumiliki Bara la Ahadi. Kuna (1) sheria zinazohusu dini na ibada; (2) sheria zinazokamatana na ufikilizaji wa haki, serikali, na vita; na (3) sheria zinazoongoza maisha ya watu hao ya kifaragha na ya kijamii.

20. Ni mambo gani yakaziayo sheria zinazohusu ibada?

²⁰ (1) Dini na ibada (12:1–16:17). Waisraeli waingiapo bara hilo, kila baki la dini bandia—sehemu zayo za juu, madhabahu, nguzo, vigingi vitakatifu, na mifano—ni lazima kuangamizwa kabisa. Ni lazima Israeli waabudu tu katika mahali ambapo Yehova Mungu wao achagua kuweka jina lake, na humo lazima wamwonee shangwe, wote. Matakwa juu ya kula nyama na dhabihu yahusisha vikumbusho vyenye kurudiwa-rudiwa kwamba hawapaswi kula damu. “Ila ujihadhari kwamba usile damu . . . Usiile; ili upate kufanikiwa, na watoto wako baada yako, utakapofanya yaliyoelekea machoni pa BWANA [Yehova, NW].” (12:16, 23-25, 27; 15:23) Sasa Musa aingilia kulaani waziwazi ibada ya sanamu. Ni lazima Israeli hata wasiulizie njia za dini bandia. Kama nabii athibitishwa kuwa bandia, ni lazima auawe, na waasi imani—hata mpendwa wa ukoo au rafiki, ndiyo, hata majiji mazima-mazima—ni lazima pia yatolewe yawe ya uangamivu. Kisha yafuata matakwa juu ya chakula safi na kichafu, malipo ya mafungu ya kumi, na kutunza Walawi. Hali njema ya wadeni, maskini, na watumwa wa dhamana yapasa kulindwa kwa upendo. Hatimaye, Musa apitia tena miadhimisho ya kila mwaka kuwa nyakati za kushukuru Yehova kwa ajili ya baraka yake: “Mara tatu kwa mwaka na watokee wanawaume wako wote mbele za BWANA [Yehova, NW], Mungu wako, mahali atakapochagua; katika idi ya mikate isiyotiwa chachu, na katika idi ya majuma, na katika idi ya vibanda; wala wasitokee mbele za BWANA [Yehova, NW] mikono mitupu.”—16:16.

21. Ni sheria gani zinazotolewa kuhusu haki, na Musa atamka unabii gani wa maana?

²¹ (2) Haki, serikali, na vita (16:18–20:20). Kwanza kabisa, Musa atoa sheria zinazohusu mahakimu na maofisa. Haki ndilo jambo la maana, rushwa na hukumu iliyopotoshwa vyachukiza Yehova. Taratibu za kuthibitisha ushuhuda na kuendesha kesi za kisheria zapangiliwa muhtasari. “Huyo atakayeuawa na auawe kwa midomo ya mashahidi wawili, au mashahidi watatu.” (17:6) Sheria zatolewa kuhusu wafalme. Mpango wafanywa kwa ajili ya makuhani na Walawi. Uwasiliani-roho waharamishwa kuwa “chukizo kwa BWANA [Yehova].” (18:12) Akiangalia mbele sana wakati ujao, Musa atangaza rasmi hivi: “BWANA [Yehova, NW], Mungu wako, atakuondokeshea nabii miongoni mwa ndugu zake kama nilivyo mimi; msikilizeni.” (18:15-19) Hata hivyo, ni lazima nabii bandia afe. Kisehemu hiki chafunga kwa sheria zinazohusu majiji ya makimbilio na kulipiza kisasi cha damu, na pia matakwa yahusikayo katika kutoingia jeshini na kanuni za vita.

22. Ni sheria gani zinazozungumzwa za kuongoza mambo ya faragha na ya jamii?

²² (3) Maisha ya faragha na ya kijamii (21:1–26:19). Sheria zinazohusu maisha ya kila siku ya Waisraeli zatokezwa kuhusu mambo kama vile mtu apatikanaye ameuawa, ndoa kwa wanawake waliotekwa nyara, haki ya mzaliwa wa kwanza, mwana mwasi, kunyongwa kwa mhalifu juu ya mti, ushuhuda wa ubikira, visa vya uhalifu wa ngono, kuhasiwa (kuharibiwa mapumbu), wana haramu, kutendea wageni, kutunza usafi, malipo ya riba na nadhiri, talaka, kutorosha mtu, mikopo, mishahara, na kuokota masazo ya mavuno. Hadi ya kupiga mtu ni mapigo 40. Fahali hapasi kufumbwa mdomo apurapo. Utaratibu wa ndoa ya ndugu-mkwe wapangiliwa muhtasari. Mizani sahihi ni lazima itumiwe, kwa maana kukosa haki ni chukizo kwa Yehova.

23. Musa aonyesha tokeo litakuwa nini watu wa Mungu watiipo amri Zake?

²³ Kabla ya kumalizia hotuba hii yenye bidii nyingi, Musa akumbusha jinsi Amaleki walivyowapiga Waisraeli wachovu dharuba ya nyuma walipokuwa wakitoroka Misri, na Musa aamuru Israeli ‘wafute ukumbuko wa Amaleki chini ya mbingu.’ (25:19) Waingiapo bara hilo, ni lazima watoe malimbuko ya ardhi kwa kushangilia, na pia ni lazima watoe zaka kwa sala hii ya kutolea Yehova shukrani: “Uangalie kutoka makazi yako matakatifu mbinguni, uwabarikie watu wako Israeli, na nchi uliyotupa kama ulivyowaapia baba zetu, nchi imiminikayo maziwa na asali.” (26:15) Wakitimiza amri hizo kwa moyo na nafsi yao yote, Yehova, kwa upande wake, ‘atawatukuza juu ya mataifa yote aliyoyafanya, kwa sifa, na jina, na heshima, nao wawe taifa takatifu kwa Yehova, Mungu wao, kama alivyosema.’—26:19.

24. Ni baraka na laana gani ziwekwazo mbele ya Israeli na hotuba ya tatu?

²⁴ Hotuba ya tatu ya Musa (27:1–28:68). Katika hii wanaume wazee wa Israeli na makuhani washirikishwa na Musa akumbushapo kirefu juu ya laana za Yehova kwa sababu ya ukosefu wa utii, na baraka za uaminifu. Maonyo makali sana, yatolewa kuhusu matokeo yenye kuhofisha ya ukosefu wa uaminifu. Ikiwa Israeli wakiwa watu wake watakatifu waendelea kusikiliza sauti ya Yehova Mungu wao, wataonea shangwe baraka nzuri ajabu, na vikundi vyote vya watu wa dunia wataona kwamba jina la Yehova laitwa juu yao. Hata hivyo, wakishindwa katika hilo, Yehova atapeleka juu yao “laana na mashaka, na kukemewa.” (28:20) Watapigwa kwa maradhi yenye kuchukiza, ukavu, na njaa kubwa; maadui wao watawafuatia na kuwatumikisha, nao watatawanywa na kuangamizwa watoke kwenye bara. Laana hizo, na zaidi, zitakuja juu yao kama hawataki “kutunza kufanya maneno yote ya torati [sheria] hii yaliyoandikwa katika kitabu hiki, upate kulicha jina hili la fahari na utisho, BWANA [Yehova, NW], MUNGU [wao].”—28:58.

25. (a) Ni agano gani ambalo sasa Yehova afanya pamoja na Israeli? (b) Musa aweka uchaguzi gani mbele ya watu?

²⁵ Hotuba ya nne ya Musa (29:1–30:20). Sasa Yehova afanya agano pamoja na Israeli kule Moabu. Hilo lashirikisha Sheria, kama ilivyosemwa tena na kuelezwa na Musa, ambayo itaongoza Israeli waingiapo Bara la Ahadi. Kiapo kizito kinachoambatana na agano hilo chakazia kikiki madaraka ya taifa hilo. Hatimaye, Musa aita mbingu na dunia ziwe mashahidi awekapo mbele ya watu uhai na kifo, baraka na laana, na kuhimiza hivi: “Basi chagua uzima, ili uwe hai, wewe na uzao wako; kumpenda BWANA [Yehova, NW], kuitii sauti yake, na kushikamana naye; kwani hiyo ndiyo uzima wako, na wingi wa siku zako; upate kukaa katika nchi BWANA [Yehova, NW] aliyowaapia baba zako, Ibrahimu, na Isaka, na Yakobo, kuwa atawapa.”—30:19, 20.

26. Ni mipango gani ya mwisho ambayo Musa afanya kabla ya kifo chake?

²⁶ Kupewa utume kwa Yoshua, na wimbo wa Musa (31:1–32:47). Sura ya 31 yasimulia jinsi, baada ya kuandika Sheria na kutoa maagizo kuhusu usomaji wayo wa peupe wa kawaida, Musa ampa Yoshua utume, akimwambia awe na moyo mkuu na mwenye nguvu, na kisha jinsi Musa anavyotayarisha wimbo wa ukumbusho na kukamilisha uandishi wa maneno ya Sheria na kupanga uwekwe kando ya sanduku la agano la Yehova. Baada ya hilo, Musa anena maneno ya wimbo huo kwa kundi lote kuwa kitia-moyo cha mwisho.

27. Ni ujumbe gani wenye nguvu uliomo katika wimbo wa Musa?

²⁷ Jinsi Musa anavyofungua wimbo huo kwa uthamini, akitambulisha Chanzo chenye kuburudisha cha agizo lake! “Mafundisho yangu yatadondoka kama mvua, maneno yangu yatatona-tona kama umande; kama manyunyu juu ya majani mabichi; kama matone ya mvua juu ya mimea. Maana nitalitangaza Jina la BWANA [Yehova, NW].” Ndiyo, sifu ukuu wa “Mungu wetu,” “yeye Mwamba.” (32:2-4) Julisha utendaji wake mkamilifu, njia zake za haki, na uaminifu wake, uadilifu, na unyoofu. Lilikuwa jambo la aibu kwamba Israeli walitenda kwa kuharibu, ingawa Yehova aliwazingira katika jangwa tupu, lenye kupiga kilio, akiwatunza salama kama mboni ya jicho lake na kuambaa juu yao kama tai juu ya makinda yake. Yeye alifanya watu wake wanenepe, akiwaita Yeshuruni, “Aliyenyooka,” lakini walimchochea aone wivu kwa sababu ya miungu migeni na wakawa “watoto wasio imani ndani yao.” (32:20) Kisasi na malipo ni ya Yehova. Yeye hufisha na hupa uhai. Anoapo upanga wake unaomeremeta na mkono wake kushika hukumu, hakika atawalipa kisasi wapinzani wake. Jinsi hayo yapasavyo kutia uhakika ndani ya watu wake! Kama vile wimbo huo usemavyo katika tamati, ni wakati wa ‘kufurahi, enyi mataifa, pamoja na watu wake.’ (32:43) Ni mshairi gani wa kilimwengu angeweza kupata kukaribia uzuri adhimu, nguvu, na kina cha maana ya wimbo huo kwa Yehova?

28. Yehova akwezwaje katika baraka ya mwisho ya Musa?

²⁸ Baraka ya mwisho ya Musa (32:48–34:12). Sasa Musa apewa maagizo ya mwisho kuhusu kifo chake, lakini bado hajamaliza utumishi wake wa kitheokrasi. Kwanza, ni lazima abariki Israeli, na katika kufanya hilo, ahimidi tena Yehova, Mfalme katika Yeshuruni, kuwa aangaza pamoja na makumi ya maelfu yake ya watakatifu. Kwa kutajwa jina makabila yale yapokea baraka zayo moja moja, na kisha Musa asifu Yehova kuwa Mmoja aliye mwadhamu: “Mungu wa milele ndiye makazi yako, na mikono ya milele i chini yako.” (33:27) Kutoka moyo uliojaa kabisa uthamini, ndiposa anena maneno yake ya mwisho kwa taifa: “U heri, Israeli. Ni nani aliye kama wewe, taifa lililookolewa na BWANA [Yehova, NW]!”—33:29.

29. Musa alikuwa mwenye kutokeza katika njia zipi?

²⁹ Baada ya kuangalia Bara la Ahadi kutoka Mlima Nebo, Musa afa, na Yehova amzika katika Moabu, kaburi lake likiwa halijulikani na kutopewa heshima hadi leo hii. Yeye aliishi kufikia miaka 120, lakini “jicho lake halikupofuka, wala nguvu za mwili wake hazikupunguka.” Yehova alikuwa amemtumia kufanya ishara na miujiza mikubwa, na kama vile sura ya mwisho yaripoti, hakukuwa kumepata ‘kuinuka tena katika Israeli nabii kama Musa, ambaye Yehova alimjua uso kwa uso.’—34:7, 10.

KWA NINI NI CHENYE MAFAA

30. Kumbukumbu la Torati chatoaje umalizio unaofaa wa Pentateuki?

³⁰ Kikiwa ndicho kitabu cha kumalizia cha Pentateuki, Kumbukumbu la Torati chaunganisha yote yaliyotukia mbele katika kutangaza rasmi na kutakasa jina kuu la Yehova Mungu. Yeye pekee ndiye Mungu, anayedai ujitoaji kamili na asiyevumilia ushindani wowote wa miungu roho waovu ya ibada bandia ya kidini. Katika siku hii, Wakristo wote ni lazima watoe uangalifu wenye bidii kwa kanuni kuu zilizo msingi wa sheria za Mungu na kumtii yeye ili wawe huru na laana yake anoapo upanga wake unaomeremeta wa kutekeleza kisasi juu ya wapinzani wake. Amri yake kubwa zaidi na ya kwanza ni lazima iwe kielekezaji katika maisha zao: “Ni lazima umpende Yehova Mungu wako kwa moyo wako wote na nafsi yako yote na nguvu-uhai yako yote.”—6:5, NW.

31. Maandiko mengine yaliyopuliziwa na Mungu hurejezeaje kwenye Kumbukumbu la Torati katika kuzidisha uthamini kwa makusudi ya Mungu?

³¹ Maandiko yanayobaki hurejezea Kumbukumbu la Torati pindi nyingi ili kuongezea uthamini kwa makusudi ya kimungu. Kuongezea manukuu yake katika kumjibu Mshawishi, Yesu alifanya marejezo mengine mengi. (Kum. 5:16—Mt. 15:4; Kum. 17:6—Mt. 18:16 na Yn. 8:17) Hayo yaendelea hadi Ufunuo, ambapo Yesu aliyetukuzwa aonya mwishowe juu ya kuongeza au kuondoa katika hati-kunjo ya unabii wa Yehova. (Kum. 4:2—Ufu. 22:18) Petro anukuu kutoka Kumbukumbu la Torati kwa kukazia hoja yake yenye nguvu kwamba Yesu ndiye Kristo na Nabii aliye mkubwa zaidi ya Musa ambaye Yehova aliahidi angeinua katika Israeli. (Kum. 18:15-19—Mdo. 3:22, 23) Paulo anukuu kutoka kwacho kwa kurejezea thawabu kwa wafanya kazi, uchunguzi wa kweli kweli kwa kinywa cha mashahidi, na kuagiza watoto.—Kum. 25:4—1 Kor. 9:8-10 na 1 Tim. 5:17, 18; Kum. 13:14 na 19:15—1 Tim. 5:19 na 2 Kor. 13:1; Kum. 5:16—Efe. 6:2, 3.

32. Yoshua, Gideoni, na manabii ni vielelezo vizuri kwetu katika jambo gani?

³² Si waandikaji wa Maandiko ya Kikristo pekee bali pia watumishi wa Mungu wa kabla ya nyakati za Ukristo waliteka maagizo na kitia-moyo kutoka Kumbukumbu la Torati. Twafanya vema kufuata kielelezo chao. Chunguza utii kamili wa Yoshua, mwandamizi wa Musa, katika kuyatoa majiji yaliyoshindwa ili yawe ya uangamivu wakati wa mvamio juu ya Kanaani, asichukue nyara yoyote kama alivyofanya Akani. (Kum. 20:15-18 na 21:23—Yos. 8:24-27, 29) Kuondoa kwa Gideoni wale ‘wenye kuogopa na kutetemeka’ kutoka kwenye jeshi lake kulikuwa ni kutii Sheria. (Kum. 20:1-9—Amu. 7:1-11) Ilikuwa kwa sababu ya uaminifu kwa sheria ya Yehova kwamba manabii katika Israeli na Yuda wakanena kwa ujasiri na kwa moyo mkuu katika kulaani mataifa yenye kupotoka. Amosi atoa kielelezo kizuri sana cha hilo. (Kum. 24:12-15—Amosi 2:6-8) Kweli kweli, kwa uhalisi kuna mamia ya vielelezo vinavyounganisha Kumbukumbu la Torati na sehemu iliyobaki ya Neno la Mungu, kwa njia hiyo kuonyesha kwamba ni sehemu muhimu sana na yenye mafaa ya ujumla wote wenye upatani.

33. (a) Kumbukumbu la Torati chatoaje sifa kwa Yehova? (b) Jedwali iliyoambata inaonyeshaje juu ya kutambua kwa mataifa ya kilimwengu kanuni za sheria ya Mungu?

³³ Kiini chenyewe cha Kumbukumbu la Torati hutoa sifa kwa Mungu Mwenye Enzi Kuu, Yehova. Chakazia mwote: ‘Abudu Yehova; mtolee ujitoaji kamili.’ Ingawa Sheria haifungi Wakristo tena, kanuni zayo za msingi hazikutanguliwa. (Gal. 3:19) Wakristo wa kweli waweza kujifunza mengi kama nini kutoka kwa kitabu hiki chenye nguvu cha sheria ya Mungu, chenye fundisho lenye kuendelea, uwazi, na wepesi wa maelezo! Naam hata, mataifa ya ulimwengu yametambua ubora wa sheria kuu ya Yehova, yakaandika mengi ya matakwa ya Kumbukumbu la Torati katika vitabu vyao wenyewe vya sheria. Jedwali inayoambata yatoa vielelezo vya kupendeza vya sheria ambazo yameziteka au yakazitumia kikanuni.

34. Kuna uhusiano gani kati ya “Mrudio wa Sheria” na Ufalme wa Mungu?

³⁴ Na zaidi, maelezo hayo ya Sheria yaelekeza na kuongeza uthamini kwa Ufalme wa Mungu. Jinsi gani? Alipokuwa duniani Mfalme-Mteule, Yesu Kristo, alikizoelea kweli kweli kitabu hicho na alikitumia, kama ambavyo marejezo yake ya ustadi kwacho yaonyeshavyo. Katika kueneza utawala wake wa Ufalme juu ya dunia yote, yeye ataongoza kwa kulingana na kanuni zifaazo za ‘sheria’ ii hii, na wote watakaojibariki katika yeye akiwa “mbegu” ya Ufalme watapaswa kutii kanuni hizo. (Mwa. 22:18; Kum. 7:12-14) Kuna mafaa na faida kuanza kuzitii sasa. Kuliko kuwa imechakaa, ‘sheria’ hii yenye miaka 3,500 hunena nasi leo kwa sauti yenye nguvu sana, na itaendelea kunena hadi ndani ya ulimwengu mpya chini ya Ufalme wa Mungu. Jina la Yehova na liendelee kutakaswa miongoni mwa watu wake kwa kutimiza maagizo yote yenye mafaa ya Pentateuki, ambayo kwa utukufu yafikia tamati yake katika Kumbukumbu la Torati—hakika ni sehemu iliyopuliziwa na Mungu na yenye kutia nguvu ya “kila andiko”!

[Maelezo ya Chini]

[Chati katika ukurasa wa 41]

VITANGULIZI FULANI VYA KISHERIA KATIKA KUMBUKUMBU LA TORATId

I. Sheria za kibinafsi na za familia Sura na Mistari

A. Mahusiano ya kibinafsi

1. Wazazi na watoto 5:16

2. Mahusiano ya ndoa 22:30; 27:20, 22, 23

3. Sheria za talaka 22:13-19, 28, 29

B. Haki za mali 22:1-4

II. Sheria za kikatiba

B. Matakwa ya kijeshi

2. Maofisa wadogo 20:9

III. Mfumo wa kimahakama

A. Wajibu mbalimbali wa mahakimu 16:18, 20

B. Mahakama kuu ya rufani 17:8-11

IV. Sheria za jinai

A.Uhalifu juu ya serikali

1. Rushwa, kupotoa haki 16:19, 20

2. Kutoa ushuhuda wa uwongo 5:20

B.Uhalifu juu ya adili

1. Uzinzi 5:18; 22:22-24

2. Ndoa isiyo halali 22:30; 27:20, 22, 23

C.Uhalifu juu ya mtu

2. Kulala kinguvu na utongozi 22:25-29

V. Sheria za huruma ya kibinadamu

A. Fadhili kuelekea wanyama 25:4; 22:6, 7

[Maelezo ya Chini]