Maandiko ya Kikristo Yana Usahihi Gani?
KWA kuwa unaweza kusoma gazeti hili, inaelekea kwamba una nakala ya Maandiko ya Kikristo, yanayoitwa sana-sana “Agano Jipya.” Vitabu 27 vilivyo katika sehemu hiyo ya Biblia Takatifu vilimalizwa kuandikwa karibu miaka 1,879 iliyopita. Je! unaweza kuwa na hakika kwamba nakala yako inaeleza kwa usahihi mambo yaliyosemwa na waandikaji wa kwanza wa Biblia?
Huenda wengine wakatia shaka. Huenda wakawaza kwamba maandishi ya kwanza kabisa ya Biblia yamepotea kwa sababu ya kunakiliwa-nakiliwa karibu miaka elfu mbili.
Lakini sivyo ilivyo. Mwandikaji anayejulikana sana wa maandishi ya kwanza ya Biblia, Frederic G. Kenyon, anasema: “Ni wazi kwamba kwa ujumla maandishi ya Biblia ni hakika: Hasa ndivyo lilivyo Agano Jipya.”
Wanafunzi wanakuwaje na uhakika mwingi hivyo kwamba kwa ujumla Maandiko ya Kikristo tuliyo nayo leo yako kama yalivyoandikwa hapo kwanza? Wamekuwa na uhakika huo kwa sababu ya kuchunguza maelfu ya nakala zilizoandikwa kwa mkono za vitabu hivyo vya Biblia. Nakala hizo zilizoandikwa kwa mkono zinahakikisha kwamba Maandiko ya Kikristo yana usahihi mwingi ajabu.
TOFAUTI KUBWA SANA
Si jambo la kawaida maandishi ya kale kuungwa mkono na hati nyingi sana. Kwa mfano, kati ya vitabu vilivyoandikwa na mwandikaji Mrumi, Pliny Mdogo (aliyeishi kuanzia mwaka 61 mpaka 113 W.K.), ni nakala saba tu zinazopatikana leo. Iliyo ya zamani zaidi ni ya mwaka 850 W.K., yaani, ni ya zaidi ya karne saba baada ya wakati wa kutungwa. Vilevile historia iliyoandikwa na Herodotus mwandikaji Mgiriki imebaki katika nakala nane tu, na ile ya zamani zaidi ni ya miaka 1,300 baada ya wakati wa kuandikwa.
Lakini namna gani Maandiko ya Kikristo? Tofauti sana na vitabu hivyo, habari zilizochapwa karibuni zinaonyesha kwamba kuna jumla ya hati 5,269 za sehemu hiyo ya Biblia katika Kigiriki cha kwanza. Tena, hati nyingine kama 10,000 au zaidi za tafsiri za zamani za maandiko hayo zimepatikana zikiwa za Kisiria, Kirumi, Kikopti (lugha ya Misri), Kigothi (lugha fulani ya kale ya Ujeremani) na lugha nyingine, nazo zinazidi kuhakikisha kwamba Maandiko ya Kikristo yanafaa. Hakuna maandishi mengine yo yote katika historia ya kibinadamu yaliyopata kunakiliwa na kutafsiriwa kwa wingi hivyo. Maandiko yenye “pumzi ya Mungu” peke yake ndiyo yanayoweza kuwa hivyo.—2 Tim. 3:16.
Jambo linalostahili kuangaliwa ni kwamba, hati hizo za lugha ya kwanza ni za karibu sana na wakati ambao Biblia ilikuwa ikiandikwa. Visehemu fulani vya Maandiko ya Kikristo vilivyoandikwa kwa Kigiriki katika papyrus (karatasi iliyotengenezwa kwa namna fulani ya mafunjo au manyasi makubwa) vimetajwa kuwa vya mwanzoni mwa karne ya pili W.K., na labda hata vinaweza kuwa vya mwishoni mwa karne ya kwanza.
KWA SABABU GANI KUNA NJIA MBALIMBALI ZA KUSOMA MANENO?
Inatazamiwa kwamba maelfu ya nakala zilizofanywa muda wa karne nyingi zingetofautiana katika mambo fulani kwa sababu ya kunakiliwa mara nyingi. Kuna sababu za jambo hilo.
Kwa mfano, hati za zamani zaidi za Biblia, katika Kigiriki, ziliandikwa kwa namna ya mwandiko wa mkono unaoitwa “uncials” kwa Kiingereza. Neno hilo limetokana na neno la Kirumi lililo na maana ya “sehemu ya kumi na mbili,” na labda linataja herufi pana ambazo hapo kwanza zilichukua sehemu ya kumi na mbili (12th) ya mstari zilipoandikwa. Hati zilizoandikwa kwa namna hiyo zina herufi kubwa kila mahali, na katika karibu sehemu zote hazitenganishi maneno.
Wanafunzi wa Biblia wameonyesha tatizo linaloweza kutokea katika maandiko ya namna hiyo kwa kutoa mfano wa neno la Kiingereza “GODISNOWHERE.” Neno hilo linaweza kuwa na maana ya kwamba “MUNGU HAYUKO KO KOTE,” au “SASA MUNGU YUPO HAPA.” Lakini, hata wakati tatizo la namna hiyo linapotokea katika hati za Maandiko ya Kikristo, tofauti haiwi kubwa sana katika maana.
Mfano: Kulingana na kitabu Encountering New Testament Manuscripts, watu wenye maoni mbalimbali juu ya kutenganisha maneno na kuyatia alama za vituo (; ,.?:) katika maandishi ya kwanza ya Kigiriki wanaeleza kwamba Yohana 1:3, 4 inaweza kutafsiriwa kwa njia mbili hizi:
a. “Vitu vyote vilipata kuwako kupitia kwa Yeye; wala bila Yeye hakuna kitu kilichopata kuwako ambacho kimepata kuwako. Katika Yeye ulikuwamo uzima; nao uzima ulikuwa ndiyo nuru ya wanadamu.”
b. “Vitu vyote vilipata kuwako kupitia kwa Yeye; wala bila Yeye hakuna kitu kilichopata kuwako. Kile ambacho kimepata kuwako kilikuwa uzima katika Yeye; nao uzima huo ulikuwa ndiyo nuru ya wanadamu.”
Inaonekana wazi kwamba maana kubwa ya kifungu hicho cha Biblia inakuwa ile ile hata kinaposomwa kwa njia yo yote kati ya hizo mbili.
Sababu nyingine inayofanya hati za kale za Kigiriki za Biblia zitofautiane kidogo ni kwamba, herufi fulani kubwa za Kigiriki zinafanana. Kwa hiyo, hati mbili au vikundi viwili vya hati vinaweza kuwa na maneno yanayofanana katika sehemu fulani, lakini yakiwa na maana tofauti. Vilevile, nyakati nyingine waandishi walinakili maneno kwa kuyasikiliza wakisomewa. Hati fulani zinaonyesha kwamba katika sehemu fulani waandishi walivurugwa na maneno fulani yaliyosikika yakiwa na matamko mamoja (kwa mfano maneno ya Kiswahili “shati” [nguo] na “sharti” [jambo la lazima]).
Kikiendelea kueleza sababu nyingine za kutofautiana kwa maneno ya hati za Biblia, kitabu The Zondervan Pictorial Encyclopedia of the Bible kinasema: “Macho ya mwandishi yangeweza kuruka neno safari ya kwanza na kuja kuliona neno hilo hilo mahali pengine baadaye, kwa hiyo angeweza kuacha zile habari zilizokuwa katikati; angeweza kurudia kusoma neno au kifungu kile kile cha maneno mara mbili; au angeweza kuvurugwa na neno fulani lililofanana na jingine lenye maana tofauti. . . . ”
Basi, mwanzoni sana hati za Wakati wa Kawaida zilizonakiliwa katika maeneo mbalimbali zilianza kutofautiana. Maandishi hayo yalipoendelea kunakiliwa mara nyingi, kulitokea jamii jamii za hati zenye hali zake zenyewe. Kwa hiyo, leo wanafunzi wanataja nyingine kuwa maandishi ya kwanza ya Alexandria, maandishi ya kwanza ya Magharibi, maandishi ya kwanza ya Kaisaria, na maandishi ya kwanza ya Byzantine.
Ni ajabu kwamba hati zilizo nyingi zina maandishi “yenye mchanganyiko” au “yenye kubadilika-badilika.” Kwa sababu gani? Sababu moja ni kwamba mara nyingi waandishi walikuwa wakinakili sehemu fulani (kwa mfano, zile barua za injili) kutoka hati moja, halafu wananakili sehemu nyingine (kwa mfano, barua za mtume Paulo) kutoka hati nyingine tofauti. Vilevile, baada ya kumaliza nakala mpya, wangeweza kuisahihisha kwa kuilinganisha na hati iliyo tofauti na ile waliyotumia wakati wa kunakili.
CHAPA ZA MAANDISHI YA KWANZA YA KIGIRIKI
Mwaka 1514 ndipo Maandiko yote ya Kikristo yalipopigwa chapa kwa mara ya kwanza katika Kigiriki. Yalichapwa katika sehemu ya tano ya kitabu kinachoitwa “Complutensian Polyglot.” Lakini, chapa hiyo ya Maandiko ya Kikristo katika Kigiriki ilikawizwa kuuzwa mpaka mwaka 1522. Haijulikani ni hati gani zilizotegemewa wakati wa kuchapa maandishi hayo ya Kigiriki.
Mwaka 1516, Desiderius Erasmus, mwanafunzi Mholandi, alitokeza chapa ya Maandiko ya Kikristo katika Kigiriki. Ingawa yalichapwa miaka miwili baada ya Polyglot iliyotajwa juu, maandishi ya Erasmus ndiyo yaliyotangulia kuuzwa. Yalienea sana kwa sababu yalikuwa madogo na ya bei ya chini. Wakati wa karne ya kumi na nane maandishi ya Erasmus yalipata kujulikana kama “maandishi yaliyokubaliwa.” Tafsiri zote kubwa za Kiprotestanti za Maandiko ya Kikristo zilizofanywa Ulaya kabla ya mwaka 1881, kutia na Authorized au King James Version inayoheshimiwa sana, zilitafsiriwa kwa kutegemea maandishi hayo ya Kigiriki.
Walakini, Erasmus alitunga maandishi yake ya Kigiriki kwa kutegemea hati zisizozidi sita, na hakuna yo yote kati yazo iliyokuwako kabla ya karne ya kumi W.K. Hasa, nakala yake iliyotumiwa na wachapaji ili kutokeza nakala nyingi ilitokana na hati mbili za karibu karne ya kumi na mbili. Hivyo, maandishi hayo yaliyokubaliwa hayakuhakikishwa na hati nyingi, tena yaliandikwa karne nyingi sana baada ya kuandikwa kwa vitabu hivyo vya Biblia vilivyoongozwa na Mungu.
Hati nyingi sana za zamani zaidi zilipopatikana, wanafunzi walianza kuyachapa yale maandishi yaliyokubaliwa na kuandika maelezo chini yake ili kuonyesha mahali na jinsi maandishi hayo yaliyokubaliwa yalivyotofautiana na nakala hizo zilizoandikwa zamani zaidi. Nyakati za kisasa, chapa nyingi za Maandiko ya Kikristo katika Kigiriki zimetolewa, nazo zinatofautiana sana na maandishi yaliyochapwa kwanza na Erasmus.
Sababu ni nyepesi kufahamika. Ijapokuwa Erasmus alikuwa na hati chache tu za kutumia, wanafunzi wa leo wana maelfu ya hati. Kwa ukawaida watu wenye ujuzi mwingi wanaweza kufanya uchunguzi waijue historia ya tafsiri mbalimbali na kukaribia sana kuonyesha mambo halisi ambayo mwandikaji wa kitabu cha Biblia aliandika kwa uongozi wa Mungu. Kwa sababu wanafunzi wa maandiko wamefanya kazi ngumu sana yenye uchunguzi mwingi, imewezekana kuwa na chapa za maandishi ya Kigiriki zinazoeleza habari zilizoandikwa na waandikaji Wakristo wa Biblia kwa usahihi kuliko yale maandishi yaliyokubaliwa.
‘HAKIWEZI KUWA ZAIDI YA KISEHEMU KIMOJA KWA ELFU’
Ni kwa kadiri gani hati za Maandiko ya Kikristo zinavyotofautiana? Inakadiriwa kwamba hesabu ya mambo yanayotofautiana katika hati za Kigiriki na tafsiri za kale ni zaidi ya 200,000. Je! hiyo inaonyesha kwamba Maandiko ya kwanza ya Kikristo yamegeuzwa yasiweze kujulikana yalivyokuwa? Kwa kweli hesabu hiyo iliyotolewa inapoteza watu. Namna gani?
Katibu kitabu A General Introduction to the Bible, Norman L. Geisler na William E. Nix wanaonyesha hivi: “Kusema kwamba hati zilizopo za Agano Jipya zina mambo karibu 200,000 yaliyo tofauti si kueleza mambo waziwazi, kwa maana hesabu hiyo inasimamia mahali 10,000 tu katika Agano Jipya. Neno moja tu likiendelezwa vibaya katika hati mbalimbali 3,000, hayo yanahesabiwa kama mambo 3,000 yaliyo tofauti.”
Zaidi ya hilo, mengi ya mambo hayo yaliyo tofauti yamesababishwa na mashine tu, nayo yanahusu mambo kama uendelezaji wa maneno (unaoweza kulinganishwa na tofauti kati ya “adhabu” na “azabu”) pamoja na mpango wa maneno. Mwanafunzi mmoja alitamka kwamba kati ya tofauti 150,000 za usomaji, zile zinazoweza kuleta mashaka juu ya maana ni 400 tu. Kati ya hesabu hiyo, tofauti zilizo kubwa ni 50 tu. Vivyo hivyo, Fenton John Anthony Hort, mwanafunzi wa maandishi ya kwanza ya Kigiriki ya Maandiko ya Kikristo, anaandika hivi:
“Maneno [yaliyo katika maandishi ya kwanza ya Kigiriki ya Maandiko ya Kikristo] yanayokubaliwa kila upande kwamba hayawezi kutiliwa shaka ni mengi sana, na kadiri yake ni kama kiasi cha saba kwa nane cha maandiko yote. Basi, ile sehemu iliyobaki ya moja kwa nane iliyotokea kwa sababu ya mabadiliko ya mpango na mambo mengineyo madogo ndiyo inayolaumiwa peke yake. . . . kiasi cha maneno yanayoweza kuitwa tofauti halisi . . . hakiwezi kuwa zaidi ya kisehemu kimoja kwa elfu cha maandishi yote.”
Hata uwe una tafsiri gani ya Maandiko ya Kikristo, ni wazi kabisa kwamba maandishi ya kwanza ya Kigiriki ambayo yametegemewa kuitafsiri yanaonyesha kwa uaminifu mwingi sana mambo yaliyoandikwa hapo kwanza na waandikaji wa vitabu hivyo vya Biblia kwa uongozi wa Mungu. Ingawa sasa karibu miaka 2,000 imepita tangu yaandikwe hapo kwanza, maandishi ya kwanza ya Kigiriki ya Maandiko ya Kikristo yamenakiliwa mpaka sasa kwa usahihi mwingi ajabu.
[Picha katika ukurasa wa 17]
Hii ni sehemu ya Hati ya Vatican Na. 1209 (ya karne ya nne W.K.). Maneno yote yameandikwa kwa herufi kubwa, nayo maneno yametenganishwa kidogo sana
[Picha katika ukurasa wa 18]
Haya ni maandishi ya Kigiriki yaliyochapwa na Erasmus pamoja na tafsiri yake ya Kirumi. Maandishi haya ya Kigiriki (yaliyo na tofauti ndogo ndogo) ndiyo yakawa “maandishi yaliyokubaliwa”
[Picha katika ukurasa wa 19]
Hii ni chapa ya karibuni ya Maandiko ya Kikristo katika Kigiriki, iliyofanywa na Eberhard Nestle. Maelezo ya chini yanaonyesha mambo yaliyo tofauti katika usomaji