Tafsiri ya Biblia Iliyoubadili Ulimwengu

Nabii wa Mungu Musa alipoanza kuandika Biblia zaidi ya miaka 3,500 iliyopita, ni taifa moja tu dogo lililoweza kuisoma. (Kumbukumbu la Torati 7:7) Ilikuwa hivyo kwa sababu Maandiko yalipatikana tu katika lugha ya awali ya Kiebrania ya taifa hilo. Hata hivyo, hilo lingebadilika hatimaye.

KUENEZWA kwa ujumbe wa Biblia na uvutano wake mzuri katika karne zote ulichangiwa kwa kiasi kikubwa na tafsiri yake ya kwanza—Septuagint. Kwa nini ikafanyizwa? Na je, yaweza kusemwa kwa usawa kwamba hii ndiyo Biblia iliyoubadili ulimwengu?

Je, Ilikuwa Tafsiri Iliyopuliziwa?

Baada ya uhamisho wao katika Babiloni katika karne ya saba na ya sita K.W.K., Wayahudi wengi walibaki nje ya bara la Israeli ya kale na Yuda. Kwa Wayahudi waliozaliwa uhamishoni, Kiebrania kilikuja kuwa lugha ya pili. Kufikia karne ya tatu K.W.K., kulikuwa na jumuiya ya Kiyahudi katika Aleksandria, Misri—kituo maarufu cha imani za Milki ya Ugiriki. Wayahudi hao waliona umaana wa kutafsiri Maandiko Matakatifu katika Kigiriki, ambacho kilikuwa lugha yao ya mama wakati huo.

Hadi wakati huo, ujumbe wa Biblia uliopuliziwa ulikuwa umerekodiwa katika Kiebrania, ukiwa na sehemu ndogondogo zilizohusiana kwa ukaribu sana na lugha ya Kiaramu. Je, kutafsiri Neno la Mungu katika lugha tofauti kungepunguza matokeo yenye nguvu ya upulizio wa Kimungu, pengine hata kuongoza kwenye ufasiri wenye makosa? Je, Wayahudi, waliokuwa wamekabidhiwa Neno lililopuliziwa wangejiruhusu wenyewe kujasiria kupotoa ujumbe huo kupitia kutafsiri?—Zaburi 147:19, 20; Waroma 3:1, 2.

Masuala hayo nyeti yalisababisha hali ya wasiwasi. Lakini, hangaiko la kwamba Wayahudi wasingeelewa tena Neno la Mungu hatimaye, lilizidi mambo mengine yote ya kufikiriwa. Uamuzi ulitolewa kutayarisha tafsiri ya Kigiriki ya Torati—vitabu vya kwanza vitano vya Biblia, vilivyoandikwa na Musa. Utaratibu wa utafsiri wenyewe hasa umefichika katika hekaya. Kulingana na Letter of Aristeas, mtawala wa Misri Ptolemy II (285-246 K.W.K.) alitaka nakala moja ya Pentateuki (au, Torati) itafsiriwe katika Kigiriki kwa ajili ya maktaba yake ya kifalme. Aliwapa utume wasomi 72 wa Kiyahudi, ambao walikuja Misri kutoka Israeli na kukamilisha kutafsiri huko kwa siku 72. Kisha tafsiri hii ilisomwa kwa jumuiya ya Kiyahudi, ambao waliitangaza kuwa nzuri na sahihi. Baadaye mambo yenye kutiwa chumvi ya hadithi hii, yalidai kwamba kila mtafsiri aliwekwa katika chumba chake mwenyewe, na bado tafsiri zao zilifanana, herufi kwa herufi. Kwa sababu ya imani juu ya watafsiri 72, tafsiri hiyo ya Biblia ya Kigiriki ilikuja kujulikana kuwa Septuagint ikitegemea neno la Kilatini limaanishalo “Sabini.”

Wasomi wengi wa kisiku-hizi hukubaliana kwamba Letter of Aristeas ni maandishi ya kiapokrifa. Pia waliamini kwamba hatua ya kwanza ya kutafsiri haikutokana na Ptolemy II, bali na viongozi wa jumuiya ya Kiyahudi wa Aleksandria. Hata hivyo, maandishi ya mwanafalsafa Myahudi wa kutoka Aleksandria Philo na mwanahistoria Myahudi Yosefo kutia na Talmud, yote yaonyesha imani ya kijumla miongoni mwa Wayahudi wa karne ya kwanza, kwamba Septuagint ilikuwa imepuliziwa kwa kiwango kilekile cha Maandiko ya awali. Imani kama hizo bila shaka zilikuwepo kutokana na jitihada za kuifanya Septuagint ikubalike kwa jumuiya ya Kiyahudi ulimwenguni pote.

Ijapokuwa tafsiri za awali zilihusisha vitabu vitano tu vya Biblia vya Musa, jina Septuagint lilikuja kurejezea Maandiko yote ya Kiebrania yaliyotafsiriwa katika Kigiriki. Vitabu vilivyobaki vilitafsiriwa yapata miaka mia moja au zaidi iliyofuata. Badala ya kuwa jitihada ya pamoja, Septuagint nzima ilitokezwa visehemu-sehemu. Watafsiri walitofautiana katika uwezo na ujuzi wa lugha ya Kiebrania. Vitabu vingi vilitafsiriwa kihalisi, wakati mwingine kupita kiasi, hali watafsiri wengi walitafsiri walivyopenda. Vitabu vichache vimo katika tafsiri ndefu na fupi pia. Kufikia mwisho wa karne ya pili K.W.K., vitabu vyote vya Maandiko ya Kiebrania vingeweza kusomwa katika lugha ya Kigiriki. Kujapokuwa matokeo yasiyopatana, athari za kutafsiri Maandiko ya Kiebrania katika Kigiriki zilizidi zile ambazo watafsiri wangetarajia.

Yafethi Katika Hema za Shemu?

Ikizungumza kuhusu Septuagint, Talmud hunukuu Mwanzo 9:27: ‘Yafethi na akae katika hema za Shemu.’ (Megillah 9b, Talmud ya Kibabiloni) Talmud hudokeza kitamathali kwamba kupitia urembo wa lugha ya Kigiriki ya Septuagint, Yafethi (baba ya Yavani, ambaye Wagiriki hutokana naye) alikaa katika hema za Shemu (babu wa taifa la Israeli). Hata hivyo, ingeweza kusemwa pia kwamba kupitia Septuagint, Shemu alikaa katika hema za Yafethi. Vipi hivyo?

Baada ya ushindi wa Aleksanda Mkubwa, katika sehemu ya mwisho ya karne ya nne K.W.K., jitihada kubwa ilifanywa ili kueneza lugha ya Kigiriki na imani yake kotekote katika mabara yaliyoshindwa. Sera hiyo iliitwa Utamaduni wa Kigiriki. Wayahudi walihisi wakishambuliwa daima kitamaduni. Endapo imani na falsafa za Kigiriki zingeenea, dini ya Wayahudi ingefanywa kuwa hafifu. Ni kitu gani kingekomesha tisho la shambulio hilo?

Kuhusu nia mojawapo ya Wayahudi katika kuitafsiri Septuagint, mtafsiri wa Biblia Myahudi Max Margolis aeleza hivi: “Ikiwa tutachukulia kwamba jumuiya ya Kiyahudi ndiyo iliyotokeza dhana ya kutafsiri huko, basi yaelekea nia nyingine ingehusishwa pia, yaani, Sheria ya Kiyahudi ingetumika miongoni mwa watu wa Mataifa na kuusadikishia ulimwengu kwamba Wayahudi walikuwa na imani iliyoshinda hekima ya [Wagiriki].” Kufanya Maandiko ya Kiebrania yapatikane kwa ulimwengu unaosema Kigiriki kungekuwa basi namna ya kujikinga wenyewe, na shambulio pia dhidi ya adui.

Sera ya Aleksanda ya kueneza Utamaduni wa Kigiriki, ilikuwa imefanya Kigiriki kiwe lugha ya kimataifa ya ulimwengu. Hata enzi yake iliposhindwa vibaya na Waroma, Kigiriki (au, Kikoine) cha kawaida kilibaki kikiwa lugha ya biashara na mawasiliano kati ya mataifa. Kama hilo lilitokana na jitihada za watu au lilitokea lenyewe tu, tafsiri ya Septuagint ya Maandiko ya Kiebrania ilikubalika kwa wasio Wayahudi wengi ambao hapo awali hawakumfahamu Mungu na sheria ya Wayahudi. Matokeo yalikuwa ya kushangaza.

Wageuzwa-Imani na Wenye Kumhofu Mungu

Kufikia karne ya kwanza W.K., Philo angeweza kuandika kwamba “urembo na fahari ya mtungo wa sheria za Musa ni wa kuheshimika, si kati ya Wayahudi pekee, bali pia kwa mataifa mengine yote.” Kuhusu Wayahudi walioishi nje ya Palestina katika karne ya kwanza, mwanahistoria Myahudi Joseph Klausner asema hivi: “Ni vigumu kuamini kwamba mamilioni haya yote ya Wayahudi yalijikusanya yenyewe kwa kuhama kutoka Palestina hiyo ndogo tu. Mtu hawezi kupinga kwamba ongezeko hilo la idadi ya Wayahudi lilitokana na kule kupokea idadi kubwa ya wageuzwa imani wa kiume na wa kike.”

Hata hivyo, hoja hizi zenye kuvutia haziandai habari zote waziwazi. Mwandikaji vitabu Shaye J. D. Cohen, profesa wa historia ya Kiyahudi ataarifu hivi: “Wasio Wayahudi wengi, wanaume kwa wanawake waligeuzwa na kuwa wa dini ya Kiyahudi katika karne za mwisho mwisho K.W.K. na karne mbili za kwanza W.K. Hata hivyo, idadi kubwa zaidi ilikuwa ya wasio Wayahudi waliokubali mambo fulani ya Dini ya Kiyahudi lakini hawakugeuzwa kuifuata.” Klausner na Cohen hurejezea wasiogeuzwa kuwa wenye kumhofu Mungu, mtajo uonekanao mara nyingi katika fasihi ya Kigiriki ya wakati huo.

Ni nini tofauti kati ya mgeuzwa-imani na mwenye kumhofu Mungu? Wageuzwa-imani walikuwa waongofu kikamili, walioonwa kuwa Wayahudi kikamili kwa sababu walimkubali Mungu wa Israeli (wakikatalia mbali miungu mingine yote), walitahiriwa, na kujiunga na taifa la Israeli. Kwa kutofautisha Cohen asema hivi kuhusu wenye kumhofu Mungu: “Ijapokuwa wasio Wayahudi hawa walishika mengi ya mazoea ya Kiyahudi na kutukuza kwa njia moja au nyingine Mungu wa Wayahudi, wao hawakujiona kuwa Wayahudi wala hawakuonwa na wengine kuwa Wayahudi.” Klausner huwafafanua hawa kuwa “waliosimama kwenye wadhifa wa katikati,” kwa kuwa wao waliikubali Dini ya Kiyahudi na “kushika sehemu fulani ya imani zake, lakini . . . hawakuja kuwa Wayahudi kikamili.”

Huenda wengine walikuja kupendezwa na Mungu kwa sababu ya mazungumzo pamoja na Wayahudi waliojihusisha katika utendaji wa mishonari au kwa kuona namna wao walivyokuwa tofauti katika mwenendo, desturi, na tabia. Lakini, Septuagint ndiyo iliyokuwa chombo chenyewe hasa kilichowasaidia wenye kumhofu Mungu hawa, wajifunze juu ya Yehova Mungu. Ijapokuwa hakuna namna ya kujua idadi kamili ya wenye kumhofu Mungu wa karne ya kwanza, ni wazi kwamba Septuagint ilieneza ujuzi juu ya Mungu kotekote katika Milki ya Kiroma. Kupitia Septuagint, msingi wa maana ulikuwa ukiwekwa.

Septuagint Ilisaidia Kutayarisha Njia

Kuenezwa kwa ujumbe wa Ukristo kulihusishwa kwa njia kubwa na Septuatint. Wayahudi wengi wenye kusema lugha ya Kigiriki walikuwa kati ya wale waliokuwepo katika kuanzishwa kwa kutaniko la Kikristo katika Pentekoste ya 33 W.K. Wageuzwa-imani walikuwa pia kati ya wale ambao walikuja kuwa wanafunzi wa Kristo katika pindi hiyo ya mapema. (Matendo 2:5-11; 6:1-6; 8:26-38) Kwa kuwa maandishi yaliyopuliziwa ya mitume wa Yesu na wanafunzi wengine wa mapema yalikusudiwa yafikie watu wengi iwezekanavyo, yalirekodiwa katika Kigiriki.a Hivyo, manukuu mengi kutoka katika Maandiko ya Kiebrania yapatikanayo katika Maandiko ya Kikristo ya Kigiriki yalitegemea Septuagint.

Wengine mbali na Wayahudi wa asili na wageuzwa-imani walikuwa tayari kuupokea ujumbe wa Ufalme. Kornelio asiye Myahudi alikuwa “mstahifu na mwenye kumhofu Mungu pamoja na watu wa nyumbani mwake wote, naye aliwafanyia watu zawadi nyingi za rehema na kuomba dua kwa Mungu kwa kuendelea.” Katika 36 W.K., Kornelio, familia yake, na wengine waliokusanyika nyumbani mwake walikuwa wasio-Wayahudi wa kwanza kubatizwa na kuwa wafuasi wa Kristo. (Matendo 10:1, 2, 24, 44-48; linganisha Luka 7:2-10.) Mtume Paulo aliposafiri kotekote katika Asia Ndogo na Ugiriki, yeye alihubiria wasio Wayahudi wengi ambao tayari walikuwa wenye kumhofu Mungu kutia na “Wagiriki waliomwabudu Mungu.” (Matendo 13:16, 26; 17:4) Ni kwa nini Kornelio na wale wasio Wayahudi wengine walikuwa tayari kukubali habari njema? Septuagint ilikuwa imesaidia kutayarisha njia. Msomi mmoja aiona Septuagint kuwa “kitabu chenye umaana mkubwa sana hivi kwamba bila hicho, Jumuiya ya Wakristo pamoja na imani za Magharibi hazingeeleweka.”

Septuagint Yapoteza “Upulizio” Wake

Utumizi wenye kuenea sana wa Septuagint hatimaye ulikuwa na matokeo mabaya kati ya Wayahudi. Kwa kielelezo katika mazungumzo pamoja na Wakristo, Wayahudi walidai kwamba Septuagint ilikuwa tafsiri yenye makosa. Kufikia karne ya pili W.K., jumuiya ya Kiyahudi ilikatalia mbali kabisa tafsiri hiyo ambayo ilikuwa imeisifu wakati mmoja ikisema kuwa imepuliziwa. Marabi walikataa ile hekaya ya watafsiri 72, wakitaarifu hivi: “Ilitukia wakati mmoja kwamba wazee watano waliitafsiri Torati kwa ajili ya Mfalme Ptolemy katika Ugiriki, na kwamba siku hiyo ilikuwa yenye kuashiria mabaya kwa Israeli kama ilivyokuwa siku ambayo ndama wa dhahabu alifanyizwa, kwani Torati haingeweza kutafsiriwa kwa usahihi.” Ili kuwezesha tafsiri yenye kupatana kwa ukaribu sana na maoni ya Kirabi, marabi hao waliamuru tafsiri mpya ifanywe katika Kigiriki. Ilitafsiriwa katika karne ya pili W.K. na mgeuzwa-imani Myahudi aliyeitwa Akila, mwanafunzi wa rabi, Akiba.

Ijapokuwa Septuagint ilikoma kutumiwa na Wayahudi, lakini ilikuja kuwa “Agano la Kale” la Kanisa Katoliki lililokuwa likichipuka, hadi mahali pake palipochukuliwa na ile Vulgate ya Kilatini ya Jerome. Ijapokuwa tafsiri haiwezi kamwe kuchukua mahali pa nakala-awali, Septuagint ilitimiza mengi sana katika kueneza ujuzi juu ya Yehova Mungu na Ufalme wake kupitia Yesu Kristo. Kwa kweli, Septuagint ni tafsiri ya Biblia iliyoubadili ulimwengu.

[Maelezo ya Chini]

[Picha katika ukurasa wa 31]

Watu wengi ambao Paulo alihubiria waliielewa “Septuagint”

[Hisani ya Picha katika ukurasa wa 29]

Courtesy of Israel Antiquities Authority