Je, Jina Yehova Linapaswa Kuwa Katika Agano Jipya?

JE, NI muhimu kwa jina la Mungu kuwa katika Biblia? Mungu anaona kwamba ni lazima. Jina lake kama linavyowakilishwa na herufi nne za Kiebrania zinazojulikana kama Tetragramatoni, linapatikana karibu mara 7,000 katika maandishi ya awali ya Kiebrania ambayo kwa kawaida yanajulikana kama Agano la Kale.a

Wasomi wa Biblia wanakubali kwamba jina la kibinafsi la Mungu linapatikana katika Agano la Kale, au Maandiko ya Kiebrania. Hata hivyo, wengi wanahisi kwamba halikupatikana katika hati za awali za Kigiriki zinazojulikana kama Agano Jipya.

Wakati mwandishi wa Agano Jipya anaponukuu sehemu ya Agano la Kale iliyo na Tetragramatoni, yeye anafanya nini? Katika hali hizo, watafsiri wengi wanatumia neno “Bwana” badala ya jina la kibinafsi la Mungu. Biblia Takatifu—Tafsiri ya Ulimwengu Mpya haifanyi hivyo. Inatumia jina Yehova mara 237 katika Maandiko ya Kigiriki ya Kikristo, au Agano Jipya.

Watafsiri wa Biblia wanakabili matatizo gani wanapoamua ikiwa watatumia jina la Mungu katika Agano Jipya? Kuna msingi gani wa kutumia jina la Mungu katika sehemu hii ya Maandiko Matakatifu? Na matumizi ya jina la Mungu katika Biblia yanakuhusu jinsi gani?

Tatizo la Kutafsiri

Hati za Agano Jipya zinazopatikana leo zilinakiliwa kutoka hati za awali. Hati zilizoandikwa na Mathayo, Yohana, Paulo, na wengine zilitumiwa sana, na bila shaka zilizeeka haraka. Hivyo basi, nakala nyingine ziliandikwa, nazo zilipozeeka, nakala nyingine zaidi ziliandikwa. Kati ya maelfu ya nakala za Agano Jipya zinazopatikana leo, nyingi ziliandikwa karne mbili baada ya hati za awali. Inaonekana kwamba kufikia wakati huo wale waliokuwa wakinakili hati hizo, badala ya kuandika Tetragramatoni walitumia neno Kuʹri·os au Kyʹri·os, linalomaanisha “Bwana” katika Kigiriki, au labda walinakili kutokana na hati ambazo zilikuwa zimeondoa Tetragramatoni.b

Akitambua hilo, ni lazima mtafsiri aamue kama kuna uthibitisho wa kutosha kwamba Tetragramatoni ilitumiwa katika hati za awali za Kigiriki. Je, kuna uthibitisho wowote kama huo? Hebu ona hoja zifuatazo:

◼ Aliponukuu au kusoma Agano la Kale, Yesu alitumia jina la Mungu. (Kumbukumbu la Torati 6:13, 16; 8:3; Zaburi 110:1; Isaya 61:1, 2; Mathayo 4:4, 7, 10; 22:44; Luka 4:16-21) Katika siku za Yesu na wanafunzi wake, Tetragramatoni ilipatikana katika maandishi ya Kiebrania yanayoitwa Agano la Kale, na inapatikana leo pia. Hata hivyo, kwa karne nyingi wasomi walifikiri kwamba Tetragramatoni haikupatikana katika hati za tafsiri ya Agano la Kale ya Septuajinti ya Kigiriki, na pia katika hati za Agano Jipya. Kisha katikati ya karne ya 20, wasomi walipata jambo lenye kupendeza. Waligundua vipande vya zamani sana vya Septuajinti ya Kigiriki iliyokuwapo wakati wa Yesu. Vipande hivyo vina jina la Mungu la kibinafsi likiwa limeandikwa katika herufi za Kiebrania.

◼ Yesu alitumia na kuwajulisha wengine jina la Mungu. (Yohana 17:6, 11, 12, 26) Yesu alisema hivi waziwazi: “Nimekuja katika jina la Baba yangu.” Pia alikazia kwamba kazi zake zilifanywa “katika jina la Baba [yake].” Kwa kweli, jina la Yesu linamaanisha “Yehova ni wokovu.”—Yohana 5:43; 10:25.

◼ Jina la Mungu linapatikana katika ufupisho wake katika Maandiko ya Kigiriki. Katika andiko la Ufunuo 19:1, 3, 4, 6, jina la Mungu ni sehemu ya usemi “Haleluya.” Kihalisi usemi huo unamaanisha “Msifuni Yah!” Yah ni ufupisho wa jina Yehova.

◼ Maandishi ya awali ya Wayahudi yanaonyesha kwamba Wakristo waliokuwa Wayahudi walitumia jina la Mungu katika maandishi yao. Kitabu kimoja (The Tosefta) ambacho kilikuwa na mkusanyo wa sheria kilichokamilishwa karibu 300 W.K., kinasema hivi kuhusu maandishi ya Kikristo yaliyoteketezwa siku ya Sabato: “Wanaviteketeza vitabu vya Waevanjeli na vitabu vya minim [wanaodhaniwa kuwa Wakristo Wayahudi]. Vinaruhusiwa viteketee mahali vinapopatikana, . . . hivyo pamoja na marejeo ya Jina la Mungu lililo ndani ya vitabu hivyo.” Kitabu hichohicho kinamnukuu Mgalilaya anayeitwa Rabi Yosé aliyeishi mwanzoni mwa karne ya pili W.K., akisema kwamba katika siku nyingine za juma “mtu anakata marejeo ya Jina la Mungu lililo ndani ya hayo [maandishi ya Kikristo] na kuyahifadhi, kisha anateketeza yanayobaki.” Hivyo, kuna uthibitisho thabiti kwamba Wayahudi walioishi katika karne ya pili W.K., waliamini kwamba Wakristo walitumia jina la Yehova katika maandishi yao.

Watafsiri Wameshughulikia Jambo Hilo Jinsi Gani?

Je, Tafsiri ya Ulimwengu Mpya ndiyo Biblia pekee inayotumia jina la Mungu inapotafsiri Maandiko ya Kigiriki? Hapana. Kutokana na uthibitisho uliotajwa, watafsiri wengi wa Biblia wameonelea kwamba jina la Mungu linapaswa kutumiwa katika kutafsiri Agano Jipya.

Kwa mfano, tafsiri nyingi za Agano Jipya katika lugha za Afrika, Asia, Marekani, na Visiwa vya Pasifiki, zimetumia jina la Mungu mara nyingi. (Ona chati kwenye ukurasa wa 21.) Baadhi ya tafsiri ni za karibuni kwa mfano, Biblia ya Rotuman (1999), inatumia jina Jihova mara 51 katika mistari 48 ya Agano Jipya, na tafsiri ya Batak-Toba (1989) kutoka Indonesia, inatumia jina Jahowa mara 110 katika Agano Jipya. Jina la Mungu linapatikana pia katika tafsiri za Kifaransa, Kihispania, na Kijerumani. Kwa mfano, Pablo Besson alitafsiri Agano Jipya katika Kihispania mapema katika karne ya 20. Tafsiri yake inatumia jina la Jehová kwenye Yuda 14, na maelezo ya chini 100 hivi yanapendekeza kwamba jina la Mungu lilipaswa kutumiwa.

Zifuatazo ni baadhi ya tafsiri za Kiingereza ambazo zimetumia jina la Mungu katika Agano Jipya:

A Literal Translation of the New Testament . . . From the Text of the Vatican Manuscript, ya Herman Heinfetter (1863)

The Emphatic Diaglott, ya Benjamin Wilson (1864)

The Epistles of Paul in Modern English, ya George Barker Stevens (1898)

St. Paul’s Epistle to the Romans, ya W. G. Rutherford (1900)

The Christian’s Bible—New Testament, ya George N. LeFevre (1928)

The New Testament Letters, ya J.W.C. Wand, Askofu wa London (1946)

Hivi karibuni, katika toleo la 2004 la tafsiri moja inayojulikana sana (New Living Translation), kulikuwa na maelezo haya katika utangulizi wake chini ya kichwa: “Kutafsiriwa kwa Majina ya Mungu”: “Kwa ujumla tumetafsiri tetragramatoni (YHWH) kila mahali kuwa ‘BWANA,’ tukitumia herufi kubwa zinazotumiwa kwa kawaida katika tafsiri za Kiingereza. Hilo litaitofautisha na jina ʹadonai, ambalo tumetafsiri ‘Bwana.’” Kisha ikizungumzia kuhusu Agano Jipya inasema: “Neno la Kigiriki kurios limetafsiriwa kila mahali ‘Bwana,’ isipokuwa linapotafsiriwa ‘BWANA’ mahali ambapo Agano Jipya linanukuu waziwazi kutoka kwa Agano la Kale, na maandishi hayo yako katika herufi kubwa.” (Italiki ni zetu.) Kwa hiyo, watafsiri wa Biblia hiyo wanakubali kwamba Tetragramatoni (YHWH) inapaswa kupatikana katika manukuu hayo ya Agano Jipya.

Kwa kupendeza, chini ya kichwa “Tetragramatoni katika Agano Jipya,” kamusi moja (The Anchor Bible Dictionary), inaeleza hivi: “Kuna uthibitisho kwamba Tetragramatoni, Jina la Mungu, Yahweh, lilipatikana katika baadhi au manukuu yote ya Agano la Kale katika Agano Jipya wakati maandishi ya Agano Jipya yaliandikwa kwa mara ya kwanza.” Na msomi George Howard anasema hivi: “Kwa kuwa bado Tetragram iliandikwa katika nakala za Biblia ya Kigiriki [Septuajinti] iliyofanyiza Maandiko ya kanisa la awali, ni jambo linalopatana na akili kuamini kwamba waandishi wa Agano Jipya walihifadhi Tetragram katika Biblia waliponukuu Maandiko.”

Sababu Mbili Zenye Kusadikisha

Hivyo, ni wazi kwamba Tafsiri ya Ulimwengu Mpya haikuwa Biblia ya kwanza kuwa na jina la Mungu katika Agano Jipya. Kama hakimu anayeitwa kortini ili aamue kesi ambayo haina mashahidi wowote wanaoishi, Halmashauri ya Kutafsiri Biblia ya Ulimwengu Mpya ilifikiria kwa uangalifu uthibitisho wote uliopo. Wakitumia uthibitisho huo, waliamua kutumia jina la Yehova katika tafsiri yao ya Maandiko ya Kigiriki ya Kikristo. Ona sababu mbili zenye kusadikisha zilizowachochea.

(1) Watafsiri waliamini kwamba kwa kuwa Maandiko ya Kigiriki ya Kikristo yaliongezwa katika sehemu ya Maandiko ya Kiebrania yaliyoongozwa na roho, ni vigumu kwamba sehemu hiyo ingekosa jina la Yehova.

Kwa nini kauli hiyo inapatana na akili? Katikati ya karne ya kwanza W.K., mwanafunzi Yakobo aliwaambia hivi wazee huko Yerusalemu: “Simioni ameeleza kikamili jinsi Mungu kwa mara ya kwanza alivyoelekeza uangalifu wake kwa mataifa ili achukue kutoka kwao watu kwa ajili ya jina lake.” (Matendo 15:14) Je, ingepatana na akili kwa Yakobo kusema jambo kama hilo ikiwa hakuna mtu katika karne ya kwanza aliyejua au kutumia jina la Mungu?

(2) Nakala za Septuajinti zilipogunduliwa ambazo zilitumia jina la Mungu badala ya Kyʹri·os (Bwana), ilikuwa wazi kwa watafsiri kwamba katika siku za Yesu nakala za mapema za Maandiko ya Kigiriki na bila shaka ya Kiebrania, zilikuwa na jina la Mungu.

Inaonekana kwamba zoea linalomvunjia Mungu heshima la kuondoa jina la Mungu katika hati za Kigiriki lilianza baadaye. Una maoni gani? Je, Yesu na mitume wake wangeendeleza zoea kama hilo?—Mathayo 15:6-9.

‘Liitie Jina la Yehova’

Kwa kweli, Maandiko yanatoa “ushahidi” unaothibitisha waziwazi kwamba bila shaka Wakristo wa mapema walitumia jina la Yehova katika maandishi yao, hasa waliponukuu maandiko ya Agano la Kale yaliyo na jina hilo. Basi, hapana shaka kwamba Tafsiri ya Ulimwengu Mpya ina msingi thabiti wa kutumia jina la Mungu, Yehova, katika Maandiko ya Kigiriki ya Kikristo.

Habari hii inakuathiri jinsi gani? Akinukuu Maandiko ya Kiebrania, mtume Paulo aliwakumbusha hivi Wakristo huko Roma: “Kila mtu anayeliitia jina la Yehova ataokolewa.” Kisha akauliza: “Watawezaje kumwitia yeye ambaye hawajamwamini? Nao watamwaminije yeye ambaye hawajamsikia?” (Waroma 10:13, 14; Yoeli 2:32) Tafsiri za Biblia zinazotumia jina la Mungu inapofaa, zinakusaidia kumkaribia Mungu. (Yakobo 4:8) Kwa kweli, ni heshima kama nini kuruhusiwa kujua na kuliitia jina la Mungu la kibinafsi, Yehova.

[Maelezo ya Chini]

[Sanduku katika ukurasa wa 21]

ORODHA YA LUGHA 99 ZINAZOTUMIA TETRAGRAMATONI KATIKA LUGHA ZA KIENYEJI KATIKA AGANO JIPYA

CHIHOWA: Kichoctaw

IÁHVE: Kireno

IEHOUA: Kimer

IEHOVA: Gilbertese; Kihawaii; Kihiri Motu; Kikerewo; Kimarquesa; Kimotu; Kipanaieti (Misima); Kirarotonga; Kitahiti; Kitoaripi; Kiwai

IEHOVAN: Kisaibai

IEOVA: Kikuanua; Kiwedau

IHOVA: Kianeityum

IHVH: Kifaransa

IOVA: Kimalekula (Kuliviu); Kimalekula (Pangkumu); Kimalekula (Uripiv)

JAHOWA: Kibatak-Toba

JAHUÈ: Kichacobo

JAKWE: (Ki)Sukuma

JAHVE: Kihungaria

JEHOBA: Kimentawai; Kipsigis

JEHOFA: Kitswana

JEHOVA: Kijerumani; Kikélé (Gabon); Kikroatia; Kinandi; Kinauruan; Kinukuoro; Kilele; (Kisiwa cha Manus)

JEHOVÁ: Kihispania

JEHÔVA: Kifang; Kitsimihety

JEHOVAH: Kiefik; Kiholanzi; Kiingereza; Kikalenjin; Kimalagasi; Kinarrinyeri; Kiojibwa

JEOVA: Kikusaie (Kikosraea)

JIHOVA: Kinaga (Angami); Kinaga (Konyak); Kinaga (Lotha); Kinaga (Mao); Kinaga (Ntenyi); Kinaga (Sangtam); Kirotuman

JIOUA: Kimortlock

JIOVA: Kifiji

JIWHEYẸWHE: Kigu (Alada)

SIHOVA: Kitonga

UYEHOVA: Kizulu

YAHOWA: Kithai

YAHVE: Kiila

YAVE: Kikongo

YAWE: Kibobangi; Kibolia; Kijaluo; Kimongo (Lolo); Lingala; (Lo)Ngandu; (Lo)Ntumba; (Ke)Sengele

YEHÓA: Kiawabakal

YEHOFA: Sotho Kusini

YEHOVA: (Ki)Kalanga; Kichokwe; Kichuana (Tlapi); Kilogo; Kiluba; Kilugbara; Kisanto (Bandari ya Hog); Kitiv; Kiumbundu; (Chi)Luimbi; (Chi)Lunda (Ndembu); (Chi)Luvale; (Isi)Xhosa

YEHOVAH: Kibube; Kimohawk; Kinguna (Efate); Kinguna (Tongoa)

YEHOWA: Kiga; Kilaotia; Kitshiluba; (Ki)Songe

YEKOVA: Kizande

YEOBA: Kikuba (Inkongo)

YEOHOWA: Kikorea

YHWH: Kiebrania

YOWO: Kilomwe

ZAHOVA: Kichin (Haka-Lai)

[Sanduku/Picha katika ukurasa wa 23]

MTAFSIRI ALIYEHESHIMU JINA LA MUNGU

Mnamo Novemba (Mwezi wa 11) 1857, Hiram Bingham wa Pili, mmishonari aliyekuwa na umri wa miaka 26, aliwasili pamoja na mke wake katika Visiwa vya Gilbert (vinavyojulikana sasa kama Kiribati). Meli ya wamishonari waliyotumia kusafiri ilifadhiliwa na michango midogo ya watoto Wamarekani waliohudhuria mafundisho ya kidini ya watoto yanayofanywa Jumapili (Siku ya Yenga). Meli hiyo iliitwa Morning Star na wafadhili wake ili kuonyesha kwamba wanaamini kuwa Kristo atatawala kwa miaka elfu.

“Bingham alikuwa na matatizo ya kiafya,” anasema Barrie Macdonald katika kitabu chake (Cinderellas of the Empire). “Alikuwa na matatizo ya tumbo mara nyingi, na tatizo la muda mrefu la koo ambalo liliathiri uwezo wake wa kuongea hadharani; uwezo wake wa kuona ulikuwa dhaifu hivi kwamba angeweza kusoma tu kwa muda wa saa mbili au tatu kwa siku.”

Hata hivyo, Bingham alikuwa ameazimia kujifunza lugha ya Gilbertese. Hilo halikuwa jambo rahisi. Alianza kwa kuuliza majina ya vitu mbalimbali. Baada ya kukusanya maneno kama elfu mbili hivi, alimlipa mmoja wa wageuzwa-imani dola moja kwa kila maneno mapya 100 ambayo angeongezea kwenye orodha hiyo.

Ustahimilivu wa Bingham ulikuwa na matokeo mazuri. Kufikia wakati alipolazimika kuondoka kwenye Visiwa vya Gilbert mnamo 1865 kwa sababu ya afya yake iliyokuwa ikizorota, alikuwa ameanzisha mbinu ya kuandika lugha hiyo na pia alikuwa ametafsiri vitabu vya Mathayo na Yohana. Aliporudi tena kwenye visiwa hivyo mwaka wa 1873, alikuja na tafsiri iliyokamilishwa ya Agano Jipya katika lugha ya Gilbertese. Alikaa tena kwa miaka mingine 17, na kufikia mwaka wa 1890 alikuwa ametafsiri Biblia nzima katika lugha hiyo.

Tafsiri ya Biblia ya Bingham bado inatumika huko Kiribati mpaka leo. Wale wanaoisoma wanatambua kwamba alitumia jina la Yehova (Iehova katika Gilbertese) mara elfu kadhaa katika Agano la Kale na pia mara zaidi ya 50 katika Agano Jipya. Kwa kweli, Hiram Bingham alikuwa mtafsiri aliyeheshimu jina la Mungu!

[Picha]

Hiram Bingham wa Pili

Biblia ya Bingham katika Lugha ya Gilbertese

[Hisani]

Top photos from Alfred M. Bingham’s book: “The Tiffany Fortune”

[Chati/Picha katika ukurasa wa 18, 19]

(Ona mpangilio kamili katika nakala iliyochapishwa)

200

KUMBUKUMBU LA TORATI 6:4

MAFUNJO YA NASH

Karne ya 2 au ya 1 K.W.K.

[Picha]

Maandishi ya Kiebrania ya awali yakiwa na jina la Mungu likionekana mara mbili

100

MAFUNJO YA KUMBUKUMBU LA TORATI 18:15, 16

P. FOUAD INV. 266

Karne ya 1 K.W.K.

[Picha]

Tafsiri ya Septuajinti ya Kigiriki iliyo na jina la Mungu katika herufi za Kiebrania

[Hisani]

Société Royale de Papyrologie du Caire

↑

K.W.K.

W.K.

↓

100

300

400

KUMBUKUMBU LA TORATI 18:15, 16

KODEKSI YA ALEKSANDRIA

Karne ya 5 W.K.

[Picha]

Jina la Mungu limeondolewa na mahali pake pakaandikwa K̇Ċ na KY, ufupisho wa neno la Kigiriki Kyʹri·os (“Bwana”)

[Hisani]

From The Codex Alexandrinus in Reduced Photographic Facsimile, 1909, by permission of the British Library

500

1900

1950

MATENDO 3:22, IKINUKUU KUMBUKUMBU LA TORATI 18:15

TAFSIRI YA ULIMWENGU MPYA

Karne ya 20 W.K.

[Picha][

“Tafsiri ya Ulimwengu Mpya” inatumia jina la Mungu

2000

[Picha katika ukurasa wa 20]

Jina la Mungu kama linavyopatikana katika Waroma 10:13 katika tafsiri mbalimbali

Biblia ya Hutter ya Kiebrania, Kigiriki, Kilatini, na Kijerumani

Biblia ya Rotuman

Biblia ya Batak-Toba

Tafsiri ya Ulimwengu Mpya