Kitabu “Kisemacho” Lugha Zilizo Hai
Ikiwa lugha inayotumiwa kuandika kitabu inakufa, kwa kufaa kabisa kitabu hicho pia kinakufa. Ni watu wachache leo wawezao kusoma lugha za kale zilizotumiwa kuiandika Biblia. Hata hivyo hiyo iko hai. Imeokoka kwa sababu “imejifunza kusema” lugha za wanadamu zilizo hai. Nyakati nyingine wale watafsiri “walioifunza” kusema lugha nyingine walikabili vizuizi vilivyoonekana kutoshindika.
KUITAFSIRI Biblia—ikiwa na sura zayo zaidi ya 1,100 na mistari 31,000—ni kazi kubwa. Hata hivyo, muda wa karne zilizopita, watafsiri wenye kujitoa walianza kazi hiyo ngumu kwa mteremo. Wengi wao walikuwa tayari kupatwa na magumu na hata kufa kwa ajili ya kazi yao. Historia ya jinsi ambavyo Biblia ilikuja kutafsiriwa katika lugha za wanadamu ni simulizi lenye kutokeza la udumifu na ustadi. Chunguza sehemu ndogo tu ya rekodi hiyo yenye kuvutia sana.
Magumu Yanayokabili Watafsiri
Unatafsirije kitabu katika lugha ambayo haina herufi za kuiandika? Watafsiri wengi wa Biblia walikabili ugumu huo barabara. Kwa kielelezo, Ulfilas, wa karne ya nne W.K., alikusudia kuitafsiri Biblia katika lugha ambayo wakati huo ilikuwa ya kisasa lakini ambayo haikuwa imeandikwa—Kigothi. Ulfilas alishinda ugumu huo kwa kubuni alfabeti ya Kigothi yenye herufi 27, alizopata kutokana na alfabeti za Kigiriki na Kilatini. Tafsiri yake ya karibu Biblia nzima katika Kigothi ilikamilishwa kabla ya mwaka wa 381 W.K.
Katika karne ya tisa, ndugu wawili wa kimwili wenye kusema Kigiriki, Cyril (aliyeitwa Constantine hapo awali) na Methodius, wote wakiwa wasomi na wastadi wa lugha wenye kutokeza, walitaka kuwatafsiria Biblia watu wenye kusema Kislavi. Lakini Kislavoni—lugha iliyotangulia lugha za Kislavi za leo—haikuwa na herufi za kuiandika. Kwa hiyo hao ndugu wawili walibuni alfabeti ili kutokeza tafsiri ya Biblia. Hivyo Biblia iliweza sasa “kusema” na watu wengi zaidi, wale waliokuwa katika ulimwengu wa Kislavi.
Katika karne ya 16, William Tyndale alikusudia kuitafsiri Biblia katika Kiingereza kutoka lugha za awali, lakini alikabili upinzani mkali kutoka Kanisa na pia Serikali. Tyndale, aliyeelimishwa katika chuo kikuu cha Oxford, alitaka kutokeza tafsiri ambayo hata “kijana mkulima” angeweza kuielewa.1 Lakini ili kutimiza hilo, alilazimika kukimbilia Ujerumani, ambako tafsiri yake ya Kiingereza ya “Agano Jipya” ilichapwa mwaka wa 1526. Nakala zilipoingizwa Uingereza kisiri, wenye mamlaka walighadhibika sana hivi kwamba walianza kuziteketeza hadharani. Baadaye Tyndale alisalitiwa. Kabla tu ya kunyongwa na mwili wake kuteketezwa, alisema maneno haya kwa sauti kubwa: “Bwana, yafumbue macho ya Mfalme wa Uingereza!”2
Utafsiri wa Biblia uliendelea; watafsiri wasingekomeshwa. Kufikia mwaka wa 1800, angalau sehemu za Biblia zilikuwa “zimejifunza kusema” lugha 68. Kisha, Sosaiti za Biblia zilipofanyizwa—hasa Sosaiti ya Biblia ya Uingereza na Nchi za Kigeni, iliyoanzishwa mwaka wa 1804 —Biblia “ilijifunza” upesi lugha mpya zilizo nyingi hata zaidi. Mamia ya wanaume vijana walijitolea kwenda nchi za kigeni wakiwa wamishonari, wengi wakiwa na kusudi hasa la kuitafsiri Biblia.
Kujifunza Lugha za Afrika
Mwaka wa 1800, kulikuwa na karibu lugha 12 tu zilizoandikwa katika Afrika. Mamia ya lugha nyingine zilizosemwa zilihitaji kungojea mpaka mtu fulani alipobuni mfumo wa kuandika. Wamishonari walikuja wakajifunza hizo lugha, bila msaada wa vitabu vya kuwafunza au kamusi. Kisha wakajitahidi kusitawisha namna ya kuandika, na baada ya hilo walifunza wale watu jinsi ya kuzisoma herufi. Walifanya hayo ili siku fulani watu waweze kujisomea Biblia katika lugha yao wenyewe.3
Mishonari mmoja aliyefanya hivyo ni Mskochi aitwaye Robert Moffat. Mwaka wa 1821, akiwa na umri wa miaka 25, Moffat alianzisha misheni miongoni mwa watu wa kusini mwa Afrika wenye kusema Kitswana. Ili ajifunze lugha yao isiyoandikwa, alichangamana na hao watu, nyakati nyingine akisafiri sehemu za barani ili aishi miongoni mwao. “Watu walikuwa wenye fadhili,” aliandika baadaye, “na kukosea kwangu katika lugha kulitokeza kuangua kicheko mara nyingi. Hakuna wakati hata mmoja ambapo, mtu angesahihisha neno au sentensi, kabla ya mtu huyo kumwiga Moffat kwa matokeo sana, hivi kwamba akawafurahisha sana wengine.”4 Moffat alidumu na hatimaye akaijua kabisa hiyo lugha, akisitawisha namna ya kuiandika.
Mwaka wa 1829, baada ya kufanya kazi miongoni mwa Watswana kwa muda wa miaka minane, Moffat alimaliza kutafsiri Gospeli ya Luka. Ili kuichapa, alisafiri kilometa zaidi ya 900 kwa kutumia gari la kukokotwa na ng’ombe hadi pwani kisha akasafiri kwa meli hadi Cape Town. Huko gavana alimpa ruhusa ya kutumia matbaa ya serikali, lakini Moffat alilazimika kujipangia herufi za kupigia chapa na kujichapia, hatimaye akichapisha hiyo Gospeli mwaka wa 1830. Kwa mara ya kwanza, Watswana waliweza kusoma sehemu ya Biblia katika lugha yao wenyewe. Mwaka wa 1857, Moffat alimaliza tafsiri ya Biblia nzima katika Kitswana.
Baadaye Moffat alifafanua itikio la Watswana wakati Gospeli ya Luka ilipotolewa kwao kwa mara ya kwanza. Alisema hivi: “Nimejua juu ya watu ambao wamekuja mamia ya kilometa ili kujipatia nakala za Mtakatifu Luka. . . . Nimewaona wakipokea sehemu za Mtakatifu Luka, na kutoa machozi juu yazo, na kuzishika kifuani, na kububujika machozi ya shukrani nyingi, mpaka nikasema kwa zaidi ya mmoja, ‘Utaviharibu vitabu vyako kwa machozi yako.’”5
Hivyo watafsiri wenye kujitoa kama Moffat waliwapa Waafrika wengi—baadhi yao ambao mwanzoni hawakuona uhitaji wa kuwa na lugha yenye kuandikwa —fursa ya kwanza ya kuwasiliana kwa kuandika. Hata hivyo, hao watafsiri waliamini kwamba walikuwa wakiwapa watu wa Afrika zawadi yenye thamani hata zaidi—Biblia katika lugha yao wenyewe. Leo Biblia, nzima au kwa sehemu, “husema” katika lugha zaidi ya 600 za Afrika.
Kujifunza Lugha za Asia
Huku watafsiri katika Afrika waking’ang’ana ili kusitawisha namna za kuandika lugha zilizosemwa, ule upande mwingine wa ulimwengu, watafsiri wengine walikabili kizuizi kilicho tofauti kabisa—kutafsiri katika lugha ambazo tayari zilikuwa na herufi tata. Huo uliokuwa ndio ugumu uliokabili wale waliotafsiri Biblia katika lugha za Asia.
Mwanzoni mwa karne ya 19, William Carey na Joshua Marshman walikwenda India wakapata kujua sana lugha zayo nyingi zilizoandikwa. Kwa msaada wa William Ward, aliyekuwa mchapaji, walitokeza tafsiri za angalau sehemu za Biblia katika karibu lugha 40.6 Kuhusu William Carey, mtungaji J. Herbert Kane afafanua hivi: “Alibuni mtindo mzuri wa kimazungumzo, wenye kutiririka kama maji [wa lugha ya Kibengali] iliyochukua mahali pa ule mtindo bora wa zamani, hivyo akiifanya iwe yenye kueleweka zaidi na yenye kuwavutia wasomaji wa kisasa.”7
Adoniram Judson, aliyezaliwa na kulelewa Marekani, alisafiri kwenda Burma, na mwaka wa 1817 alianza kuitafsiri Biblia katika Kiburma. Akifafanua ugumu wa kujua sana lugha ya Mashariki kwa kadiri ya kutosha ili kuitafsiri Biblia, aliandika hivi: ‘Tunapojifunza lugha inayosemwa na watu sehemu ile nyingine ya dunia, ambao njia zao za kufikiri ni tofauti kabisa na zetu, na ambao kwa hiyo hatufahamu misemo yao, na herufi na maneno hayafanani hata kidogo na yale ya lugha yoyote ile ambayo tumeona; wakati ambapo hatuna kamusi wala mkalimani na ni lazima tuielewe lugha hiyo kidogo kabla hatujaweza kujipatia msaada wa mwalimu wa mahali hapo—hilo lamaanisha kazi!’8
Katika kisa cha Judson, hilo lilimaanisha miaka ipatayo 18 ya kazi yenye kujitahidi. Sehemu ya mwisho ya Biblia ya Kiburma ilichapwa mwaka wa 1835. Hata hivyo, kukaa kwake Burma kulimgharimu sana. Alipokuwa akifanyia kazi hiyo tafsiri, alishtakiwa kuwa mpelelezi na kwa sababu hiyo alitumia karibu miaka miwili katika jela iliyojaa mbu. Muda mfupi baada ya kuachiliwa, mke na binti yake mchanga walikufa kutokana na homa.
Robert Morrison mwenye umri wa miaka 25 alipowasili China mwaka wa 1807, alianza ile kazi ngumu sana ya kuitafsiri Biblia katika Kichina, mojawapo ya lugha tata zaidi zilizoandikwa. Alijua kiasi kidogo tu cha Kichina, alichokuwa ameanza kujifunza miaka miwili tu mapema. Morrison alilazimika pia kushindana na sheria ya Kichina, iliyojaribu kudumisha hali ya kujitenga ya China. Wachina walikatazwa, chini ya adhabu ya kifo, kuwafunza wageni hiyo lugha. Lilikuwa kosa lenye adhabu ya kifo kwa mgeni kuitafsiri Biblia katika Kichina.
Bila hofu bali mwenye uangalifu, Morrison aliendelea kujifunza hiyo lugha, akijifunza upesi. Katika miaka miwili alipata kazi akiwa mtafsiri wa kampuni iitwayo East India Company. Mchana, aliifanyia kazi kampuni, lakini sirini na akiwa na tisho la daima la kupatikana, alifanya kazi ya kuitafsiri Biblia. Mwaka wa 1814, miaka saba baadaye ya kuwasili China, alikuwa ametayarisha Maandiko ya Kigiriki ya Kikristo kwa uchapaji.9 Miaka mitano baadaye, kwa msaada wa William Milne, aliyakamilisha Maandiko ya Kiebrania.
Huo ulikuwa utimizo mkubwa mno—sasa Biblia iliweza “kusema” katika lugha iliyotumiwa na watu wengi zaidi kuliko lugha nyingine yoyote ulimwenguni. Kwa sababu ya watafsiri wastadi, tafsiri katika lugha nyingine za Asia zilifuata. Leo, sehemu za Biblia zinapatikana katika lugha zaidi ya 500 za Asia.
Kwa nini watu kama Tyndale, Moffat, Judson, na Morrison walijitahidi kwa miaka mingi—baadhi yao hata wakihatarisha maisha zao —ili kutafsiri kitabu kwa ajili ya watu wasiowajua na, katika visa fulani, kwa ajili ya watu ambao hawakuwa na lugha iliyoandikwa? Kwa hakika, si ili kupata utukufu au faida ya kifedha. Waliamini kwamba Biblia ndiyo Neno la Mungu na kwamba yapaswa “kusema” na watu—watu wote—katika lugha yao wenyewe.
Uwe unahisi kwamba Biblia ndiyo Neno la Mungu au la, labda ungeafiki kwamba aina ya roho ya kujidhabihu iliyoonyeshwa na watafsiri hao wenye kujitoa ni haba sana katika ulimwengu wa leo. Je, kitabu ambacho huchochea hali hiyo ya kutokuwa na ubinafsi hakistahili uchunguzi?
[Chati katika ukurasa wa 12]
(Ona mpangilio kamili katika nakala iliyochapishwa)
Idadi ya lugha ambazo sehemu za Biblia zimechapwa tangu 1800
68 107 171 269 367 522 729 971 1,199 1,762 2,123
1800 1900 1995
[Picha katika ukurasa wa 10]
Tyndale akiitafsiri Biblia
[Picha katika ukurasa wa 11]
Robert Moffat
[Picha katika ukurasa wa 12]
Adoniram Judson
[Picha katika ukurasa wa 13]
Robert Morrison