Hicho Kitabu Kiliokokaje?

Maandishi ya kale yalikuwa na maadui wa asili—moto, unyevu, ukungu. Biblia haikuepuka hatari hizo. Rekodi juu ya jinsi ambavyo Biblia imeokoka uharibifu usababishwao na upitaji wa wakati ikapata kuwa kitabu kipatikanacho zaidi sana ulimwenguni, inatokeza miongoni mwa maandishi ya kale. Historia hiyo yastahili kupewa upendezi mkubwa zaidi kuliko ule wa kijuujuu tu.

WAANDIKAJI wa Biblia hawakunakshi maneno yao kwenye jiwe; wala hawakuyachora kwenye mabamba ya udongo yenye kudumu. Yaonekana walirekodi maneno yao kwenye vifaa viwezavyo kuharibika—mafunjo (yaliyofanyizwa kutokana na mmea wa Misri wenye jina lilo hilo) na ngozi (za wanyama).

Ilikuwaje kwa maandishi ya awali? Labda yalichanguka muda mrefu uliopita, mengi yayo katika Israeli la kale. Msomi Oscar Paret afafanua hivi: “Vifaa vyote hivyo vilivyotumiwa kuandikia [mafunjo na ngozi] huhatarishwa kadiri ileile na unyevuanga, ukungu, na funza mbalimbali. Twajua kutokana na mambo tunayoona kila siku jinsi ambavyo karatasi, na hata ngozi yenye nguvu, huharibika kwa urahisi inapowekwa wazi nje au katika chumba chenye unyevunyevu.”¹

Ikiwa maandishi ya awali hayako tena, basi maneno ya waandikaji wa Biblia yaliokokaje hadi siku yetu?

Kuhifadhiwa na Wanakiliji Waangalifu Sana

Upesi baada ya maandishi ya awali kuandikwa, nakala zilizoandikwa kwa mkono zilianza kutokezwa. Kwa kweli kunakili Maandiko kulipata kuwa kazi ya kuajiriwa katika Israeli la kale. (Ezra 7:6; Zaburi 45:1) Hata hivyo, nakala hizo pia zilirekodiwa kwenye vifaa viwezavyo kuharibika. Hatimaye nakala nyingine zilizoandikwa kwa mkono zikahitaji kuchukua mahali pa nakala hizo. Maandishi ya awali yalipotoweka, nakala hizi zikawa msingi wa kufanyiza hati za wakati ujao. Kunakili nakala kulikuwa utaratibu ulioendelea kwa karne nyingi. Karne zilipopita, je, makosa ya wanakiliji yalibadili sana maandishi ya Biblia? Uthibitisho wasema la.

Wanakiliji wenye kuajiriwa walikuwa wenye kujitoa sana. Waliyastahi sana maneno waliyoyanakili. Pia walikuwa waangalifu sana. Neno la Kiebrania lifasiriwalo “mnakiliji” ni so·pherʹ, inayorejezea kuhesabu na kurekodi. Ili kutolea kielezi usahihi wa wanakiliji, fikiria Wamasora.a Kuhusu wao, msomi Thomas Hartwell Horne afafanua hivi: “Wao . . . walihesabu ni ipi iliyo herufi ya katikati ya Pentateuki [vitabu vitano vya kwanza vya Biblia], ni kipi kishazi cha katikati cha kila kitabu, na ni mara ngapi kila herufi ya alfabeti [ya Kiebrania] hutokea katika Maandiko yote ya Kiebrania.”³

Hivyo, wanakiliji wastadi walitumia njia kadhaa za kuchunguza kutoka pande mbalimbali. Ili kuepuka kuacha herufi hata moja katika maandishi ya Biblia, walifikia hatua ya kuhesabu si maneno tu yaliyonakiliwa bali pia na herufi. Fikiria ule uangalifu mwingi uliohusika katika hilo: Yaripotiwa kwamba walihesabu herufi mojamoja 815,140 katika Maandiko ya Kiebrania!⁴ Jitihada hizo nyingi zilihakikisha usahihi wa kadiri ya juu.

Hata hivyo, wanakiliji hawakuwa wasioweza kukosea. Je, kuna uthibitisho wowote wa kwamba, zijapokuwa karne kadhaa za kunakili upya, maandishi ya Biblia yameokoka katika namna ya kutegemeka?

Msingi Thabiti wa Kuwa na Uhakika

Kuna sababu nzuri ya kuamini kwamba Biblia imepitishwa kwa usahihi hadi siku yetu. Uthibitisho watia ndani hati zilizoko zilizoandikwa kwa mkono—hati zikadiriwazo kuwa 6,000 za Maandiko ya Kiebrania yote au sehemu-sehemu na hati zipatazo 5,000 za Maandiko ya Kikristo katika Kigiriki. Miongoni mwazo ni hati ya Maandiko ya Kiebrania iliyovumbuliwa mwaka wa 1947 inayotoa kielelezo cha kadiri ambavyo kunakili Maandiko kulivyokuwa sahihi. Tangu wakati huo hiyo imeitwa “uvumbuzi wa hati ulio mkubwa kupita wote katika nyakati za kisasa.”⁵

Alipokuwa akichunga vikundi vyake mapema mwaka huo, mchungaji mchanga Mbeduini alivumbua pango karibu na Bahari Iliyokufa. Ndani yayo alipata mitungi kadhaa ya udongo, mingi yayo ikiwa mitupu. Hata hivyo, katika mmojawapo mitungi hiyo, iliyokuwa imefungwa ndindindi, alipata hatikunjo ya ngozi iliyokuwa imefungwa kwa uangalifu katika kitani na ilikuwa na kitabu kamili cha Isaya cha Biblia. Hatikunjo hiyo yenye kuhifadhiwa vizuri lakini iliyochakaa ilionyesha ishara za kuwa imetengenezwa. Huyo mchungaji mchanga hakutambua hata kidogo kwamba ile hatikunjo ya kale aliyokuwa akishika mikononi mwake hatimaye ingekaziwa uangalifu ulimwenguni pote.

Ni nini juu ya hati hiyo hasa kilichokuwa cha maana sana? Mwaka wa 1947 hati kamili za Kiebrania za zamani zaidi kupatikana zilikuwa za tarehe ya karibu karne ya kumi W.K. Lakini hatikunjo hii ilikuwa ya tarehe ya kufikia karne ya pili K.W.K.b—muda wa miaka zaidi ya elfu moja mapema.c Wasomi walipendezwa sana kupata matokeo ya kulinganisha hatikunjo hiyo na hati zilizotokezwa baadaye.

Katika uchunguzi mmoja, wasomi walilinganisha sura ya 53 ya Isaya katika Hatikunjo ya Bahari Iliyokufa na maandishi ya Kimasora yaliyotokezwa miaka elfu moja baadaye. Kitabu A General Introduction to the Bible, chafafanua matokeo ya uchunguzi huo: “Kati ya yale maneno 166 katika Isaya 53, kuna herufi kumi na saba tu zinazotilika shaka. Kumi kati ya herufi hizo zinahusu tu kuendelezwa kwa maneno, ambako hakuathiri maana. Herufi nyingine nne ni mabadiliko madogo katika mtindo, kama viunganishi. Herufi tatu zinazobaki zafanyiza neno ‘nuru,’ ambalo limeongezwa katika mstari wa 11, na haliathiri maana sana. . . . Hivyo, katika sura moja yenye maneno 166, kuna neno moja tu (herufi tatu) linalotilika shaka baada ya miaka elfu moja ya kupitishwa—na neno hilo halibadili sana maana ya hilo fungu.”⁷

Profesa Millar Burrows, aliyefanyia kazi hizo hatikunjo kwa miaka kadhaa, akichanganua yaliyomo, alifikia mkataa uo huo: “Tofauti zilizo nyingi kati ya . . . hatikunjo ya Isaya na maandishi ya Kimasora yaweza kufafanuliwa kuwa makosa katika kunakili. Kando na hayo, kwa ujumla kuna mwafaka wenye kutokeza na maandishi yapatikanayo katika hati za enzi ya kati. Mwafaka wa aina hiyo katika hati iliyo ya zamani zaidi sana watoa ushuhuda wenye kuhakikishia wa usahihi wa ujumla wa maandishi ya zamani.”⁸

“Ushuhuda wenye kuhakikishia” waweza kutolewa pia kuhusu unakiliji wa Maandiko ya Kigiriki ya Kikristo. Kwa kielelezo, uvumbuzi wa karne ya 19 wa Codex Sinaiticus, hati ya kufanyizwa kwa ngozi nyororo ya mwana-kondoo iliyopewa tarehe ya karne ya nne W.K., ilisaidia kuhakikisha usahihi wa hatikunjo za Maandiko ya Kigiriki ya Kikristo zilizotokezwa karne kadhaa baadaye. Kipande cha mafunjo ya Gospeli ya Yohana, kilichovumbuliwa katika wilaya ya Faiyūm, Misri, kimepewa tarehe ya nusu ya kwanza ya karne ya pili W.K., miaka isiyozidi 50 baada ya ile Gospeli ya awali kuandikwa. Kilikuwa kimehifadhiwa kwa karne kadhaa katika mchanga mkavu. Maandishi hayo yanaafikiana na yale yapatikanayo katika hati za baadaye sana.⁹

Hivyo uthibitisho unahakikisha kwamba kwa hakika, wanakiliji walikuwa sahihi sana. Hata hivyo, walifanya makosa. Hakuna hati moja isiyo na makosa—kutia ndani Hatikunjo ya Isaya ya Bahari Iliyokufa. Hata hivyo, wasomi wameweza kupata na kusahihisha tofauti kati ya nakala na maandishi ya awali.

Kusahihisha Makosa ya Wanakiliji

Tuseme watu 100 wangeombwa kunakili hati ndefu kwa mkono. Bila shaka angalau baadhi ya hao wanakiliji wangefanya makosa. Hata hivyo, wote wasingefanya makosa yaleyale. Ikiwa ungechukua nakala zote 100 na kuzilinganisha kwa uangalifu sana, ungeweza kutenga makosa na kuamua ni yapi yaliyo maandishi barabara ya hati ya awali, hata ikiwa hukuiona kamwe.

Vivyo hivyo, wanakiliji wote wa Biblia hawakufanya makosa yaleyale. Kukiwa na maelfu ya hati za Biblia zinazopatikana sasa kihalisi za kutumiwa katika uchanganuzi wa kulinganisha, wasomi wa maandishi wameweza kutenga makosa, kuamua ni yapi yaliyo maandishi ya awali, na kurekodi masahihisho yanayohitajiwa. Kwa sababu ya uchunguzi huo mwangalifu, wasomi wa maandishi wametokeza maandishi makuu katika lugha za awali. Chapa hizo zilizosahihishwa za maandishi ya Kiebrania na Kigiriki zinatumia maneno yaliyoafikiwa kwa ujumla kuwa ya awali, mara nyingi zikiorodhesha katika vielezi-chini namna mbalimbali au maandishi mengine ambayo huenda yakawamo katika hati fulani-fulani. Chapa zilizosahihishwa na wasomi wa maandishi ndizo hutumiwa na watafsiri wa Biblia ili kuitafsiri Biblia katika lugha za kisasa.

Kwa hiyo usomapo tafsiri ya Biblia ya kisasa, kuna sababu za kutosha za kuwa na uhakika kwamba maandishi ya Kiebrania na ya Kigiriki ambayo ndiyo msingi wa tafsiri hiyo yanawakilisha maneno ya waandikaji wa awali wa Biblia kwa unyoofu wenye kutokeza.d Kwa kweli, rekodi ya jinsi Biblia ilivyookoka maelfu ya miaka ya kunakiliwa upya kwa mkono si ya kawaida. Sir Frederic Kenyon, aliyekuwa msimamizi wa British Museum kwa muda mrefu, aliweza basi kutaarifu hivi: “Si kusisitiza mno kusema kwamba kwa msingi maandishi ya Biblia ni hakika . . . Haiwezi kusemwa hivyo juu ya kitabu kingine chochote cha kale katika ulimwengu.”¹⁰

[Maelezo ya Chini]

[Picha katika ukurasa wa 8]

Biblia ilihifadhiwa na wanakiliji wastadi

[Picha katika ukurasa wa 9]

Hatikunjo ya Isaya ya Bahari Iliyokufa (picha imeonyeshwa) ni karibu sawasawa na maandishi ya Kimasora yaliyotokezwa miaka elfu moja baadaye