Je, Kitabu Hiki Chaweza Kutumainiwa?

“Katika Biblia ninapata alama za hakika zaidi za uasilia kuliko katika historia yoyote ile isiyo ya kidini [ya kilimwengu].”—Sir Isaac Newton, mwana-sayansi maarufu Mwingereza.1

JE, KITABU hiki—Biblia—chaweza kutumainiwa? Je, kinarejezea watu halisi walioishi, mahali halisi palipokuwako, na mambo halisi yaliyotukia? Ikiwa ndivyo, lazima kuwe na uthibitisho wa kwamba iliandikwa na waandikaji waangalifu, wenye kufuatia haki. Ithibati iko. Kiasi kikubwa chayo kimepatikana kikiwa kimezikwa ardhini, na kiasi kikubwa hata zaidi kimo katika hicho kitabu chenyewe.

Kuchimbua Uthibitisho

Uvumbuzi wa vyombo vya kale vilivyozikwa katika nchi zilizotajwa katika Biblia umetegemeza usahihi wa kihistoria na wa kijiografia wa Biblia. Chunguza baadhi tu ya uthibitisho ambao waakiolojia wamechimbua.

Daudi, yule mchungaji mchanga mwenye moyo mkubwa aliyepata kuwa mfalme wa Israeli, anajulikana sana na wasomaji wa Biblia. Jina lake huonekana mara 1,138 katika Biblia, na maneno “Nyumba ya Daudi”—mara nyingi yakirejezea nasaba yake ya wafalme—hutukia mara 25. (1 Samweli 16:13; 20:16) Lakini, hadi majuzi, hakukuwa na uthibitisho wa wazi wa kwamba Daudi alikuwako isipokuwa ule wa Biblia. Je, Daudi alikuwa mtu wa kubuniwa tu?

Mwaka wa 1993 kikundi cha waakiolojia, chenye kuongozwa na Profesa Avraham Biran, kilivumbua jambo la kushangaza, lililoripotiwa katika jarida Israel Exploration Journal. Mahali pa kilima cha kale kiitwacho Tel Dan, katika sehemu ya kaskazini mwa Israeli, walichimbua jiwe la basalti. Maneno “Nyumba ya Daudi” na “Mfalme wa Israeli” yalikuwa yamechongwa katika hilo jiwe.² Mchoro huo, uliopewa tarehe ya karne ya tisa K.W.K., unasemwa kuwa sehemu ya nguzo ya ukumbusho ya ushindi iliyojengwa na Waaramae—maadui wa Israeli walioishi kuelekea mashariki. Kwa nini mchoro huo wa kale ni wa maana sana?

Kwa msingi wa ripoti ya Profesa Biran na mfanyakazi mwenzake, Profesa Joseph Naveh, makala katika Biblical Archaeology Review ilitaarifu hivi: “Hii ni mara ya kwanza ambayo jina Daudi limepatikana katika mchoro wowote wa kale zaidi ya Biblia.”3a Kuna jambo jingine lenye kutokeza juu ya huo mchoro. Maneno “Nyumba ya Daudi” yameandikwa yakiwa neno moja. Mstadi wa lugha Profesa Anson Rainey afafanua hivi: “Mara nyingi kitenganisha-maneno . . . hakitiwi ndani, hasa ikiwa maneno yaliyounganishwa ni jina pekee lililothibitishwa kabisa. ‘Nyumba ya Daudi’ lilikuwa kwa hakika jina pekee la aina hiyo kisiasa na kijiografia katikati ya karne ya tisa K.W.K.”⁵ Kwa hiyo ni wazi kwamba Mfalme Daudi na nasaba yake ya wafalme walijulikana sana katika ulimwengu wa kale.

Je, Ninawi—lile jiji kubwa la Ashuru litajwalo katika Biblia—lilikuwako kwa kweli? Majuzi sana kufikia mapema karne ya 19, wachambuzi fulani wa Biblia walikataa kuamini hivyo. Lakini mwaka wa 1849, Sir Austen Henry Layard alifukua magofu ya jumba la mfalme la Mfalme Senakeribu katika Kuyunjik, mahali palipothibitika kuwa sehemu ya Ninawi la kale. Hivyo wachambuzi walinyamazishwa kwa habari hiyo. Lakini magofu hayo yalifunua habari zaidi. Kwenye kuta za kimojawapo cha vyumba vilivyohifadhiwa vizuri kulikuwa na mchoro ukionyesha kutekwa nyara kwa jiji lililozingirwa vizuri, mateka wakipelekwa kwa miguu mbele ya huyo mfalme mwenye kushambulia. Juu ya huyo mfalme kuna maandishi haya: “Senakeribu, mfalme wa ulimwengu, mfalme wa Ashuru, aliketi kwenye kiti cha ufalme cha nîmedu naye akakagua kirasmi nyara (zilizotekwa) kutoka Lakishi (La-ki-su).”⁶

Mchoro na maandishi hayo, yawezayo kuonwa katika British Museum, yaafikiana na simulizi la Biblia la kutekwa nyara kwa jiji la Yuda la Lakishi na Senakeribu, kulikorekodiwa kwenye 2 Wafalme 18:13, 14. Akieleza juu ya umaana wa uvumbuzi huo, Layard aliandika hivi: “Ni nani angaliamini kuwa yamkini au yawezekana, kabla ya mambo hayo kuvumbuliwa, kwamba chini ya fungu la udongo na takataka lililotia alama mahali pa Ninawi, kungepatikana historia ya vita kati ya Hezekia [mfalme wa Yuda] na Senakeribu, iliyoandikwa na Senakeribu mwenyewe wakati uleule ambapo vita hivyo vilitukia, na kuhakikisha hata katika mambo madogo-madogo sana rekodi ya Kibiblia?”⁷

Waakiolojia wamechimbua vyombo vingine vingi—vyombo vya udongo, magofu ya majengo, mabamba ya udongo, sarafu, hati, nguzo za ukumbusho, na michoro—vinavyohakikisha usahihi wa Biblia. Wachimbuaji wamefukua lile jiji la Ukaldayo la Uru, kitovu cha kibiashara na cha kidini alikoishi Abrahamu.⁸ (Mwanzo 11:27-31) Maandishi ya Tarehe ya Matukio ya Nabonido, yaliyofukuliwa katika karne ya 19, hufafanua anguko la Babiloni kupitia Sairasi Mkubwa mwaka wa 539 K.W.K., tukio lililosimuliwa katika Danieli sura ya 5.⁹ Mchoro (ambao vipande vyao vimehifadhiwa katika British Museum) uliopatikana katika njia inayopitia chini ya tao katika Thesalonike la kale lina majina ya watawala wa jiji wafafanuliwao kuwa “mapolitaki,” neno lisilojulikana katika fasihi bora kabisa ya Kigiriki lakini lililotumiwa na mwandikaji wa Biblia Luka.¹⁰ (Matendo 17:6, NW, kielezi-chini) Hivyo usahihi wa Luka ulitetewa katika jambo hilo dogo—kama vile ulivyokuwa tayari umetetewa katika mambo mengine madogo-madogo.—Linganisha Luka 1:3.

Hata hivyo, waakiolojia hawaafikiani kati yao sikuzote, wala hawaafikiani na Biblia sikuzote. Hata hivyo, ndani yayo yenyewe Biblia ina uthibitisho wenye nguvu kwamba ni kitabu kiwezacho kutumainiwa.

Masimulizi Yametolewa kwa Unyoofu

Wanahistoria wenye kufuatia haki wasingerekodi ushindi tu (kama ule mchoro kuhusu tendo la Senakeribu la kuteka nyara Lakishi) bali wangeripoti ushinde pia, si mafanikio tu bali kutofaulu pia, si nguvu tu bali udhaifu pia. Ni historia chache za kilimwengu zinazoonyesha ufuatiaji huo wa haki.

Kuhusu wanahistoria Waashuri, Daniel D. Luckenbill afafanua hivi: “Mara nyingi ni wazi kwamba kiburi cha kifalme kilidai kwamba usahihi wa kihistoria ubadilishwe kwa udanganyifu.”¹¹ Zikitolea kielezi “kiburi [hicho] cha kifalme,” kumbukumbu za kihistoria za Mfalme Mwashuri Ashurnasirpali zajivuna hivi: “Mimi ni wa kifalme, mimi ni wa kibwana, mimi nimekwezwa, mimi ni mweza-yote, mimi ni mwenye kuheshimiwa, mimi ni mwenye kutukuzwa, mimi ni mashuhuri, mimi ni mwenye nguvu, mimi ni shujaa, mimi ni jasiri kama simba, na mimi ni hodari!”¹² Je, ungekubali mambo yote usomayo katika kumbukumbu hizo za kihistoria kuwa historia sahihi?

Kinyume cha hilo, waandikaji wa Biblia walionyesha unyoofu wenye kuburudisha. Musa, kiongozi wa Israeli, aliripoti kwa unyoofu kasoro za nduguye, Aroni, za dadaye Miriamu, za wapwa wake wa kiume Nadabu na Abihu, na za watu wake, pamoja na zake mwenyewe. (Kutoka 14:11, 12; 32:1-6; Mambo ya Walawi 10:1, 2; Hesabu 12:1-3; 20:9-12; 27:12-14) Makosa mazito ya Mfalme Daudi hayakufichwa bali yalirekodiwa—na rekodi hiyo iliandikwa Daudi alipokuwa angali akitawala akiwa mfalme. (2 Samweli, sura ya 11 na ya 24) Mathayo, mwandikaji wa kitabu chenye jina lake, atuambia jinsi mitume (ambao alikuwa mmoja wao) walivyobishania umaana wao wa kibinafsi na jinsi walivyomwacha Yesu usiku wa kukamatwa kwake. (Mathayo 20:20-24; 26:56) Waandikaji wa barua za Maandiko ya Kigiriki ya Kikristo walikiri kwa wazi matatizo, kutia na ukosefu wa adili katika ngono na mitengano, katika baadhi ya makutaniko ya Kikristo ya mapema. Na walisema mambo waziwazi katika kushughulikia matatizo hayo.—1 Wakorintho 1:10-13; 5:1-13.

Kuripoti huko kwa unyoofu, kuliko wazi kwaonyesha kuhangaikia kweli kwa moyo mweupe. Kwa kuwa waandikaji wa Biblia walikuwa tayari kuripoti habari mbaya juu ya wale waliowapenda, watu wao, na hata juu yao wenyewe, je, hakuna sababu nzuri ya kutumaini maandishi yao?

Sahihi Katika Mambo Madogo-Madogo

Katika kesi za mahakamani ustahilifu wa ushuhuda wa shahidi waweza mara nyingi kuamuliwa kwa msingi wa mambo madogo ya hakika. Mwafaka juu ya mambo madogo-madogo waweza kuuthibitisha ushuhuda kuwa sahihi na wa haki, ilhali tofauti kubwa zaweza kuufunua kuwa maneno ya kubuniwa. Kwa upande mwingine, simulizi lenye utaratibu mno—ambalo katika hilo kila jambo dogo limepangwa vizuri—laweza pia kufunua ushuhuda usio wa kweli.

“Ushuhuda” wa Biblia unafaanaje kwa habari hiyo? Waandikaji wa Biblia walionyesha upatano wa ajabu. Kuna mwafaka wa karibu hata juu ya mambo madogo-madogo sana. Hata hivyo, upatano huo si wenye kupangwa kimakusudi, ambao ungezusha shaka kwamba kulikuwa na maafikiano ya kisiri. Ni wazi kwamba hakukuwa na mpango wa kisiri katika hali za sadfa, mara nyingi waandikaji walikuwa wakiafikiana bila kukusudia. Chunguza baadhi ya vielelezo.

Mwandikaji wa Biblia Mathayo aliandika hivi: “Na Yesu, alipokuja ndani ya nyumba ya Petro, aliona mama-mkwe wake amelala chini akiwa mgonjwa akiwa na homa.” (Mathayo 8:14) Hapo Mathayo aliandaa jambo dogo lenye kupendeza lakini lisilo muhimu: Petro alikuwa ameoa. Jambo hilo dogo la hakika linategemezwa na Paulo aliyeandika hivi: “Je, hatuna ruhusa kumchukua mke Mkristo katika ziara zetu, kama vile wafanyavyo mitume wengine . . . na Kefa?”b (1 Wakorintho 9:5, BHN) Muktadha unaonyesha kwamba Paulo alikuwa akijitetea dhidi ya uchambuzi usio wa haki. (1 Wakorintho 9:1-4) Kwa wazi, jambo hilo dogo la hakika—kwamba Petro alikuwa ameoa —halitokezwi na Paulo ili kutegemeza usahihi wa simulizi la Mathayo bali linatolewa kwa kutukia tu.

Waandikaji wote wanne wa Gospeli—Mathayo, Marko, Luka, na Yohana —wanarekodi kwamba usiku wa kukamatwa kwa Yesu, mmoja wa wanafunzi wake alitoa upanga akampiga mtumwa wa kuhani wa cheo cha juu, akikatilia mbali sikio la huyo mtu. Ni Gospeli ya Yohana pekee inayoripoti jambo dogo hili lionekanalo kutohitajika: “Jina la mtumwa huyo lilikuwa ni Malko.” (Yohana 18:10, 26) Kwa nini Yohana pekee ndiye atoaye jina la huyo mtu? Mistari michache baadaye simulizi laandaa jambo dogo la hakika lisilotaarifiwa kwingine kokote: Yohana “alijulikana na kuhani wa cheo cha juu.” Alijulikana pia na watu wa nyumbani mwa kuhani wa cheo cha juu; watumishi walimfahamu, naye aliwafahamu. (Yohana 18:15, 16) Basi, lilikuwa jambo la asili tu kwamba Yohana ataje jina la huyo mtu aliyejeruhiwa, ilhali wale waandikaji wengine wa Gospeli, ambao huyo mtu hakujulikana kwao, hawalitaji.

Nyakati nyingine, mafafanuzi yenye mambo madogo-madogo hayatiwi ndani katika simulizi moja lakini yanaandaliwa kwingineko kwa taarifa za kutukia tu. Mathalani, simulizi la Mathayo la kesi ya Yesu mbele ya Sanhedrini ya Kiyahudi lasema kwamba watu fulani waliokuwapo “wakampiga makofi usoni, wakisema: ‘Tutolee unabii, wewe Kristo. Ni nani aliyekupiga?’” (Mathayo 26:67, 68) Kwa nini wangemwomba Yesu ‘awatolee unabii’ ni nani aliyekuwa amempiga, ilhali mwenye kumpiga alikuwa amesimama hapo mbele yake? Mathayo hafafanui. Lakini waandikaji wengine wawili wa Gospeli wanatoa lile jambo dogo ambalo halikutiwa ndani: Wanyanyasi wa Yesu waliufunika uso wake kabla ya yeye kupigwa makofi. (Marko 14:65; Luka 22:64) Mathayo atoa habari yake bila kuhangaika kama kila jambo dogo liliandaliwa.

Gospeli ya Yohana yasimulia juu ya pindi ambayo umati mkubwa ulikusanyika ili kumsikia Yesu akifundisha. Kulingana na hiyo rekodi, Yesu alipouona umati, “alimwambia Filipo: ‘Tutainunua wapi mikate ili hawa wale?’” (Yohana 6:5) Kati ya wanafunzi wote waliokuwapo, kwa nini Yesu alimwuliza Filipo ni wapi wangenunua mikate? Mwandikaji hasemi. Lakini, katika simulizi linalolingana na hilo, Luka aripoti kwamba hilo lilitukia karibu na Bethsaida, jiji lililoko katika ukingo wa kaskazini wa Bahari ya Galilaya, na mapema katika Gospeli ya Yohana inasema kwamba “Filipo alikuwa wa kutoka Bethsaida.” (Yohana 1:44; Luka 9:10) Kwa hiyo Yesu kwa kupatana na akili alimwuliza mtu ambaye mji aliotoka ulikuwa karibu. Mwafaka kati ya mambo hayo madogo-madogo ni wa ajabu, hata hivyo si wa kukusudia.

Katika visa vingine kutotiwa ndani kwa mambo fulani madogo-madogo kwaongezea tu ustahilifu wa mwandikaji wa Biblia. Mwandikaji wa kitabu cha 1 Wafalme husema juu ya ukame mkali katika Israeli. Ulikuwa mkali sana hivi kwamba mfalme hakuweza kupata maji ya kutosha wala nyasi za kuokoa uhai wa farasi na nyumbu zake. (1 Wafalme 17:7; 18:5) Hata hivyo, simulizi hilohilo laripoti kwamba nabii Eliya aliamuru aletewe maji ya kutosha akiwa juu ya Mlima Karmeli (ili yatumiwe kuhusiana na dhabihu) kujaza mtaro uliotia ndani eneo la labda meta 1,000 za mraba. (1 Wafalme 18:33-35) Maji hayo yote yalitoka wapi katikati ya huo ukame? Mwandikaji wa kitabu cha 1 Wafalme hakujitahidi kufafanua hilo. Hata hivyo, mtu yeyote aliyeishi Israeli alijua kwamba Karmeli ulikuwa katika pwani ya Bahari ya Mediterania, kama vile maneno ya baadaye ya kutukia tu yaonyeshavyo katika hilo simulizi. (1 Wafalme 18:43) Hivyo, maji ya bahari yangepatikana kwa urahisi. Ikiwa kitabu hiki ambacho vinginevyo hutia ndani mambo madogo-madogo kingekuwa kitabu cha kubuniwa tu kinachojifanya kuwa cha kweli, kwa nini mwandikaji wacho, ambaye basi angekuwa mwandishi mdanganyifu stadi, angeacha katika maandishi jambo hili lionekanalo kuwa hitilafu?

Kwa hiyo je, Biblia yaweza kutumainiwa? Waakiolojia wamechimbua vyombo vya kutosha kuhakikisha kwamba Biblia hurejezea watu halisi, mahali halisi, na matukio halisi. Hata hivyo, jambo la kuvutia zaidi ni ule uthibitisho unaopatikana katika Biblia yenyewe. Waandikaji wanyoofu hawakuficha habari za yeyote yule—hata zao wenyewe —katika kurekodi mambo barabara yaliyotendeka. Upatano wa kindani wa maandishi, kutia na hali za sadfa zisizopangwa kimbele, zatolea huo “ushuhuda” sifa ya wazi ya kuwa kweli. Kukiwa na ‘alama hizo za hakika za uasilia,’ kwa kweli Biblia ni kitabu uwezacho kutumaini.

[Maelezo ya Chini]

[Picha katika ukurasa wa 15]

Kipande cha Tel Dan

[Picha katika ukurasa wa 16]

Maandishi ya Ashuru yaliyochongwa ukutani yakionyesha kuzingiwa kwa Lakishi, kulikotajwa kwenye 2 Wafalme 18:13, 14