Je! Kweli Sisi Twazihitaji Nakala za Awali?
KAMA miaka 3,500 iliyopita, mwanamume mmoja mzee-mzee katika Mashariki ya Kati alikusanya historia ya ulimwengu ya kufikia wakati wake. Maandishi hayo, ambayo yalikuja kujumlika kuwa vitabu vitano virefu, ni lazima yawe yalifanywa kwa jitihada kubwa sana. Mwanamume huyo alikuwa na miaka zaidi ya 80 alipoanza usimulizi wake. Yeye wala taifa lake hawakuwa na makao ya kulowea bali walitanga-tanga hapa na hapa katika Jangwa la Sinai. Hata hivyo, hatimaye mambo ambayo mwanamume huyo mzee-mzee aliandika yakawa sehemu ya kichapo cha maana kabisa kilichopata kutokezwa ulimwenguni.
Mwanamume huyo alikuwa Musa, aliyependelewa na Mungu kuongoza taifa la kale la Israeli kutoka kwenye utumwa katika bara la Misri. Vile vitabu vitano alivyoandika hujulikana leo kuwa Pentateuko, sehemu ya kwanza ya Biblia Takatifu. Musa aliongozwa na roho takatifu ya Mungu, au kani ya utendaji. Hivyo, hata leo twaweza kusoma miandiko yake kwa manufaa kubwa ya kibinafsi. Lakini nyakati fulani watu huuliza hivi: ‘Je! kweli sisi twaweza kuwa na uhakika katika maneno ya Musa na waandikaji wengine wa Biblia? Je! tuna hati-mkono zao za awali? Ikiwa sivyo, zilipatwa na nini? Nasi twaweza kuwaje na uhakika kwamba kwa kweli mambo yaliyo katika Biblia ndiyo yale waliyoyaandika waandikaji wayo wa awali?’
Vifaa Vilivyotumiwa
Kuna sababu nyingi za kuwa na uhakika wa kwamba asili ya Biblia haijabadilika tangu ilipoandikwa kwanza. Ni kweli kwamba sisi hatuna hati-mkono za awali za waandikaji wa Biblia. Lakini kwa kweli hatupaswi kutarajia kuwa na hati-mkono hizo. Kwa nini? Kwa sababu ya vifaa ambavyo waliandika juu yavyo, desturi fulani ya kale ya Kiyahudi, na historia ya nyakati za tangu ilipoandikwa.
Kwanza, tafadhali fikiria vifaa vilivyotumiwa. Vitu fulani vingali vipo ambavyo viliandikwa wakati Biblia ilipokusanywa. Lakini yaliyo mengi ya mambo haya yaliandikwa juu ya jiwe au udongo, ambao waweza kubaki kwa vipindi virefu. Hata hivyo, yaonekana kwamba Biblia iliandikwa hapo awali juu ya kitu fulani chenye kuharibika upesi zaidi. Kwa kielelezo, miandiko fulani ya mwandikaji wa Biblia Yeremia ilichomwa na Mfalme Yehoyakimu. (Yeremia 36:21-31) Mabamba ya mawe au udongo hayangekuwa yenye kuharibiwa kwa urahisi hivyo.
Kwa hiyo, ni vifaa gani vya kuandikia vilivyotumiwa na waandikaji wa Biblia? Sasa basi, ‘Musa alifundishwa hekima yote ya Wamisri,’ na mafunjo ndicho kifaa kilichotumiwa kikawaida kwa kuandikia katika Misri. (Matendo 7:22) Kwa hiyo, yawezekana kwamba Musa aliandika juu ya kifaa hiki kiwezacho kuharibika. Kifaa kingine kilichotumiwa kikawaida kwa kuandikia katika Mashariki ya Kati kilikuwa ngozi ya wanyama—ngozi iliyotengenezwa vizuri au ikatayarishwa kwa kuandikia. Labda Yeremia aliandika juu ya ngozi. Ngozi ama mafunjo yangalichomeka wakati Mfalme Yehoyakimu alipotupa kunjo la Yeremia ndani ya moto.
Ni kweli kwamba, katika tabia-nchi ya Misri iliyo na joto na ukavu, hati-mkono nyingi za mafunjo zimebakia kwa maelfu ya miaka. Lakini hiyo si kawaida. Kwa kawaida, vyote viwili mafunjo na ngozi huzorota kwa urahisi. Asema hivi mwanachuo Oscar Paret: “Vifaa vyote hivi viwili vyenye kutumiwa kuandikia huhatarishwa sana kwa kadiri ile ile na unyevu, kuvu, na mabuu fulani. Sisi twajua kutokana na mambo tunayojionea kila siku jinsi karatasi, na hata ngozi imara, huzorota kwa urahisi katika hewa ya peupe au katika chumba chenye uchepechepe.”
Katika Israeli ya kale, ambako vingi vya vitabu vya Biblia vilitokezwa, tabia-nchi haikuwa nzuri kwa kuhifadhia hati-mkono. Hivyo, labda nyingi za hati-mkono za awali za Biblia zilimomonyoka zamani za kale. Hata kama hazikufanya hivyo, kuna desturi moja ya kale ya Wayahudi ambayo hufanya isielekee kwamba zingebakia hadi siku yetu. Desturi gani hiyo?
Maziko ya Hati-Mkono
Katika 1896 mwanachuo mmoja aliyekuwa akipekua-pekua geniza moja katika Cairo aligundua hati-mkono 90,000 za kale ambazo zilileta mabadiliko makubwa ya uchunguzi wa historia ya Mashariki ya Kati. Geniza ni nini? Nayo yahusianaje na hati-mkono za awali za Biblia?
Geniza ni chumba ambamo Wayahudi wa nyakati za mapema waliweka hati-mkono zilizochakaa kwa kutumiwa. Aandika hivi mwanachuo Paul E. Kahle: “Wayahudi walikuwa wakiweka namna zote za maandishi yaliyoandikwa na kuchapwa katika vyumba hivyo ambavyo viliandaliwa katika au karibu na masinagogi yao; hayakukusudiwa yawekwe kama vile katika majumba ya kuhifadhi maandishi ya kale, bali yalipasa kubaki humo bila kuvurugwa kwa muda fulani. Wayahudi waliogopa kwamba miandiko hiyo ambayo ingeweza kuwa ina jina la Mungu isije ikanajisiwa kwa kutumiwa vibaya. Kwa hiyo habari hizo zilizoandikwa—na kuchapwa pia katika nyakati za baadaye—zilipelekwa mara kwa mara kwenye ardhi iliyowakifishwa na kuzikwa; hivyo ziliharibika. Ni kwa nasibu tu kwamba Geniza ya Cairo ilisahauliwa na mambo yaliyomo yakaepuka kupatwa na mkasa ule uliopata Geniza nyinginezo.”—The Cairo Geniza, ukurasa wa 4.
Namna gani ikiwa hati-mkono fulani ya awali ya Biblia ilikuwa imebakia mpaka wakati ambapo desturi hii ilisitawi? Bila shaka, hati-mkono hiyo ingalikuwa imechakaa kwa kutumiwa na ingalikuwa imetolewa ikazikwe.
Matukio ya Kihistoria
Katika kufikiria jambo ambalo huenda likawa lilipata hati-mkono za awali za Biblia, jambo la mwisho lipasalo kukumbukwa ni ile historia yenye msukosuko ya mabara ya Biblia. Kwa kielelezo, fikiria jambo lililovipata vitabu vilivyoandikwa na Musa yule mwanamume aliyekuwa akizeeka. Twaambiwa hivi: “Basi ikawa hapo Musa alipomaliza kuandika maneno ya torati hii katika chuo, hata yakaisha, ndipo Musa akawaamuru Walawi waliokuwa wakilichukua sanduku la agano la BWANA [Yehova, NW], akawaambia, Twaeni chuo hiki cha torati, mkiweke kando ya sanduku la agano la BWANA [Yehova, NW], Mungu wenu.”—Kumbukumbu 31:24-26.
Sanduku la agano lilikuwa sanduku takatifu lililo ufananisho wa kuwapo kwa Mungu miongoni mwa Waisraeli. Lilipelekwa ndani ya Bara Lililoahidiwa (pamoja na hati-mkono za Musa), ambako liliwekwa mahali mbalimbali. Kwa muda, lilikamatwa na Wafilisti. Baadaye, Daudi mfalme wa Israeli alileta Sanduku hilo ndani ya Yerusalemu, na mwishowe likawekwa katika hekalu ambalo Mfalme Sulemani alijenga huko. Lakini Mfalme Ahazi alijenga madhabahu ya kipagani katika hekalu na hatimaye akalifunga. Mfalme Manase alilijaza ibada ya kipagani.
Wakati uo huo, ni jambo gani lililopata sanduku la agano na miandiko ya Musa? Hatujui, lakini angalau baadhi yayo ilipotea. Katika wakati wa Mfalme Yosia, wafanya kazi wa hekaluni walikipata bila kutarajia “kitabu chenyewe cha sheria,” labda ile hati yenyewe iliyoandikwa na Musa. (2 Wafalme 22:8, NW) Sehemu kubwa ya yaliyokuwamo hayakujulikana na mfalme hapo kwanza, na kusomwa kwayo kulichochea upya utendaji mwingi wa kiroho.—2 Wafalme 22:11–23:3.
Baada ya kifo cha Yosia, watu wa Yuda wakawa wasioaminika kwa mara nyingine tena na hatimaye wakahamishwa kupelekwa Babuloni. Hekalu liliharibiwa, na kila kitu chenye thamani kilichomo kilipelekwa Babuloni. Hakuna maandishi ya kuonyesha ni jambo gani wakati huo lilipata lile Sanduku au ile hati yenye thamani iliyogunduliwa wakati wa Yosia. Hata hivyo, miaka kadhaa baadaye wakati Wayahudi waliokuwa wamerudi makwao walipokuwa wakitiwa moyo wajenge upya Yerusalemu na kurudisha ibada safi, kuhani Ezra na wengine waliwasomea peupe kutokana na “kitabu cha sheria ya Musa.” (Nehemia 8:1-8, NW) Hivyo, kulikuwako nakala za miandiko ile ya awali. Zilitoka wapi?
Kunakili Neno la Mungu
Musa aliutabiri wakati ambapo Israeli wangetawalwa na mfalme na akatia katika maandishi amri hii maalumu: “Na iwe, zamani aketipo juu ya kiti cha ufalme wake, ajiandikie nakala ya torati hii katika chuo, kufuata hicho kilicho mbele ya makuhani Walawi.” (Kumbukumbu 17:18) Hivyo, nakala fulani za Maandiko zilipasa kufanywa.
Kunakili Maandiko hatimaye kukawa kazi ya muda wote katika Israeli. Kwa kweli, Zaburi 45:1, NW, husema: “Ulimi wangu upate kuwa stailasi [kalamu] ya mnakili stadi.” Wanakili kama vile Shafani na Sadoki walitajwa kwa jina. Lakini mnakili wa nyakati za kale ajulikanaye kuliko wote alikuwa Ezra, ambaye pia alichanga miandiko ya awali kwenye Biblia. (Ezra 7:6; Nehemia 13:13; Yeremia 36:10) Hata wakati visehemu vya baadaye vya Biblia vilipokuwa vikiandikwa, vitabu vile vilivyokuwa tayari vimemalizwa vilikuwa vikinakiliwa na kugawanywa.
Yesu Kristo alipokuwa duniani, nakala za Maandiko ya Kiebrania (Mwanzo hadi Malaki) vilipatikana si katika Yerusalemu tu bali yaonekana pia katika masinagogi ya Galilaya. (Luka 4:16, 17) Naam, katika Beroya ya mbali katika Makedonia, Wayahudi wenye akili za kiungwana waliweza ‘kuyachunguza Maandiko kila siku’! (Matendo 17:11, NW) Leo kuna nakala za hati-mkono 1,700 za vitabu vya Biblia vilivyoandikwa kabla ya kuzaliwa kwa Yesu, na pia nakala kama 4,600 ya zile zilizokusanywa na wanafunzi wake (Mathayo hadi Ufunuo).
Je! nakala hizo zilikuwa sahihi? Ndiyo, sahihi kabisa. Wanakili wenye kazi ya unakili wa Maandiko ya Kiebrania (walioitwa Soferimu) walihangaikia sana kuepuka makosa yoyote. Ili kuchunguza kazi yao, walihesabu maneno na hata herufi za kila hati-mkono waliyonakili. Kwa hiyo, Yesu, mtume Paulo, na wengine waliowanukuu mara nyingi waandikaji wa kale wa Biblia hawakuwa na shaka juu ya usahihi wa nakala walizotumia.—Luka 4:16-21; Matendo 17:1-3.
Ni kweli kwamba wanakili Wayahudi na wanakili Wakristo wa baadaye hawakuwa wasioweza kufanya kosa. Makosa yalipenya, lakini zile nakala nyingi ambazo zingali zipo hutusaidia kufuatilia na kuyaona makosa haya. Jinsi gani? Basi, wanakili tofauti-tofauti walifanya makosa tofauti-tofauti. Hivyo, kwa kulinganisha kazi ya wanakili tofauti-tofauti, twaweza kutambua mengi ya makosa yao.
Kwa Nini Twaweza Kuwa na Uhakika
Katika 1947 kulikuwako gunduo lisilotarajiwa la makunjo fulani ya kale katika mapango karibu na Bahari ya Chumvi. Makunjo haya yalionyesha jinsi hasa unakili wa Maandiko ulivyokuwa umekuwa sahihi. Miongoni mwa makunjo hayo ilikuwamo nakala moja ya kitabu cha Biblia cha Isaya ambayo umri wayo wazidi kwa karibu miaka elfu moja ule wa hati-mkono yoyote iliyokuwapo kabla ya hapo. Hata hivyo, ulinganisho ulionyesha kwamba tofauti za pekee kati ya ile hati-mkono ya Bahari ya Chumvi na nakala za baadaye zilikuwa katika mambo kama vile mpangilio wa maneno na sarufi. Maana ya maandishi haikubadilika baada ya miaka elfu moja ya kunakili! Kwa hiyo, mwanachuo William Henry Green angeweza kusema hivi kuhusu maandishi ya Maandiko ya Kiebrania: “Yaweza kusemwa kwa usalama kwamba hakuna kazi yoyote nyingine ya kale ambayo imepitishwa kwa usahihi hivyo.” Maelezo kama hayo yametolewa pia juu ya usahihi wa kupitishwa kwa Maandiko ya Kigiriki ya Kikristo.
Ni kweli kwamba ingesisimua kupata ile hati ya kweli aliyoiandika Musa au Isaya. Lakini kwa kweli hatuzihitaji nakala za awali. Jambo la maana siyo hati bali ni yaliyomo. Na kwa mwujiza, zijapopita karne nyingi za msukosuko na kadiri kubwa ya kunakili na kunakili upya, twaweza kuwa na uhakika kwamba Biblia ingali ina habari zipatikanazo katika hati-mkono zile za kale za awali. Hivyo, taarifa hii ya Kimaandiko imethibitika kuwa ya kweli: “Mwili wote ni kama majani, na fahari yake yote ni kama ua la majani. Majani hukauka na ua lake huanguka; bali Neno la Bwana [Yehova, NW] hudumu hata milele.”—1 Petro 1:24, 25.