Nidhamu Inazaa Tunda Lenye Kuamanika

“Hakuna nidhamu kwa wakati uliopo inayoonekana kuwa yenye furaha, bali yenye kihoro; hata hivyo baadaye kwa wale ambao wamezoezwa nayo hiyo inazaa tunda lenye kuamanika, yaani, uadilifu.”—WAEBRANIA 12:11, NW.

1. (a) Neno la Yehova linasema nini juu ya uwezo wa mwanadamu kuongoza mwendo wake wa maisha, hata hivyo mwanadamu anasema nini? (b) Ni nani amethibitishwa kuwa wa kweli na nani asiye wa kweli?

NENO la Yehova linasema kwamba “kuelekeza hatua zake si katika uwezo wa mwanadamu.” (Yeremia 10:23) Mwanadamu anasema kufanya hivyo kumo ndani yake, na kutoka kishindo cha uasi katika Edeni, yeye amefanya hivyo. Kutoka wakati huo mpaka sasa, kwa watu wengi imekuwa kama ilivyokuwa katika zile siku za Waamuzi katika Israeli: “Kila mtu alifanya yaliyokuwa ni mema machoni pake mwenyewe.” (Waamuzi 21:25) Lakini maneno ya Yehova kwenye Mithali 14:12 yamethibitika kuwa kweli: “Iko njia ionekanayo kuwa sawa machoni pa mtu, lakini mwisho wake ni njia za mauti.” Kwa miaka 6,000, wanadamu wamefuata ile njia ambayo ilielekea kuwa inafaa kwao, na wakati wote huo imeongoza kwenye vita, njaa, ugonjwa, uhalifu, na kifo. Historia imethibitisha maneno ya Yehova kuwa ya kweli na njia za mwanadamu kuwa zisizo za kweli.

2. Ni msimamo gani ambao wanachukua wachunguzi wa matendo ya watoto yanayoongozwa na hali ya akilini juu ya kuchapa watoto, lakini ni tunda gani ambalo uendekevu wao umetokeza?

² Watu wasio wakamilifu wanahitaji nidhamu. Wanaihitaji kutoka utotoni na kuendelea. Neno la Mungu linasema: “Yule ambaye anazuia fimbo yake anachukia mwana wake, lakini yule ambaye anampenda ni yeye ambaye anamtafuta kwa nidhamu.” (Mithali 13:24, NW) Wachunguzi wengi wanaoangalia matendo ya watoto yanayoongozwa na hali yao ya akilini wanatoa ubishi juu ya hekima ya kimungu hiyo. Miaka kadha iliyopita mmoja aliuliza: “Je! ninyi akina mama mnang’amua kwamba kila wakati ambao ninyi mnachapa mtoto wenu mnaonyesha kwamba mnachukia mtoto wenu?” Hata hivyo wendekevu wao ulitokeza mfuriko mkubwa sana wa watoto wasiotii sheria mpaka hakimu mmoja wa mahakama ya Brooklyn alitoa elezo hili la kupuuza: “Mimi nafikiri tunahitaji kucharaza watoto fulani mpaka wacharazike sawasawa. Lakini jambo hilo halionwi kuwa lenye kulingana na mtindo wa sasa. Sasa sisi tunaambiwa ni lazima usipige mtoto; kwa kufanya hivyo huenda ukawa unamzuia asisitawi kuwa mtu mwenye ujuzi mwingi.” Lakini wendekevu wao haukutokeza zao lo lote la watu wenye ujuzi mwingi—ni wimbi tu la vijana-matineja wenye kuhalifu sheria.

3. Juu ya msingi wa taarifa za wajuzi kadha, ni elekeo gani linalokuwa wazi?

³ Sasa pepo za badiliko zimo katika hewa. Burton L. White, mjuzi wa ukuzi wa watoto, anasema kwamba kushikilia sana amri ulizoweka zifuatwe na mtoto wako hakutamfanya ‘akupende wewe kwa kiasi kidogo kuliko kama wewe ungalilegeza kidogo amri zako. . . . Hata kama wewe unawachapa wao kwa ukawaida, utapata kwamba wao wanaendelea kuja tena kwako.’ Yeye anakazia uhitaji wa msingi wa mtoto kuonyeshwa furiko la “upendo usio na kipimo.” Dakt. Joyce Brothers aliripoti juu ya uchunguzi mmoja uliofanywa kuhusu mamia ya watoto wa darasa la tano na sita wenye kufuatishwa sana nidhamu, nao waliamini kwamba sheria zenye kushikiliwa sana “zilikuwa wonyesho wa upendo wa wazazi.” Jarida Journal of Lifetime Living lilisema hivi: “Wakibishana-bishana juu ya ulishaji uliopangiwa ratiba na ule wa mtoto kudai mwenyewe, kuchapa na kutochapa, wachunguzi wa matendo ya watoto yanayoongozwa na hali ya akilini wamepata kwamba hakuna lo lote la mambo hayo linalofanyiza tofauti kubwa mradi mtoto yule anapendwa.” Hata Dakt. Benjamin Spock, mtungaji wa Baby and Child Care, alishiriki sehemu ya lawama kwa sababu wazazi hawana imara na hivyo watoto hawatii sheria. Yeye alisema lawama linawakalia wastadi, “madaktari wa akili, wachunguzi wa matendo yanayoongozwa na hali ya akilini, walimu, wafanya kazi wa kijamii na madaktari wa watoto kama mimi mwenyewe.”

Ile Fimbo ya Nidhamu

4. Fimbo ya nidhamu ni mfano wa nini, na ni jambo gani linaloonyeshwa na utumizi wayo unaofaa kwa kutofautishwa na uendekevu?

⁴ “Fimbo” kama inavyotumiwa juu haimaanishi kwa lazima kuchapa; inawakilisha njia ya kusahihisha, hata iwe ni ya namna gani. The New International Version inasema hivi juu ya mstari huu: “Fimbo. Labda ni mfano wa usemi wa kuonyesha nidhamu ya aina yo yote.” Fimbo ni mfano wa utawala au mamlaka—katika kisa hiki mamlaka ya wazazi. Mzazi hapati shukrani zo zote baadaye kwa kuendekeza na kuharibu mtoto: “Ikiwa mtu anaendekeza mtumishi [au mtoto] wake kutokea ujana na kuendelea, katika maisha yake ya baadaye atakuwa mtu asiye na shukrani.” (Mithali 29:21, NW) Kuachilia kwa wazazi mamlaka yao kwa uendekevu kunaleta aibu na hakuonyeshi upendo bali kutojali; kutumia fimbo ya nidhamu kwa fadhili lakini kwa imara kunaonyesha hangaikio la upendo. “Fimbo na maonyo [karipio, NW] hutia hekima; bali mwana aliyeachiliwa humwaibisha mamaye.”​—Mithali 29:15.

5. (a) Kitabu kimoja cha maelezo kinasema nini juu ya Mithali 13:24, na hilo linakubaliana na andiko gani jingine la Biblia? (b) Ni nani wale ambao Yesu na Yehova wanatia nidhamu?

⁵ Ikirejeza kwenye Mithali 13:24 Commenary on the Old Testament ya Keil-Delitzch inaeleza hivi: “Baba ambaye kwa kweli anamtakia mtoto wake mema anamweka mapema chini ya nidhamu yenye kufuatwa sana, kumpa yeye maadamu anaweza bado kuongozwa upande unaofaa, na kutoruhusu makosa yo yote yajitilie mizizi ndani yake; lakini yeye anayeachilia mno mtoto wake wakati ambapo anapaswa kufuata sana amri alizomwekea, anatenda kama kwamba anamtakia kweli kweli uangamivu.” New Translation of the Bible ya Moffatt inakubaliana na jambo hilo kwenye Mithali 19:18: “Adhibu vikali mwana wako, wakati kungali na tumaini kwake, na usiache yeye akimbie kwenye uangamivu.” Nidhamu yenye fadhili lakini iliyo imara kutoka utoto wa mwanzo-mwanzo inaonyesha wazazi wana upendo. Yesu alisema: “Wote wale ambao kwa ajili yao mimi nina shauku nakaripia na kutia nidhamu.” Kwa habari ya Yehova, “yule ambaye Yehova anapenda yeye anamtia nidhamu.”​—Ufunuo 3:19; Waebrania 12:6, NW.

6. Mara kwa mara nidhamu inakuwa ya namna gani, na ni mifano gani inayounga mkono jibu lako?

⁶ Huenda nyakati nyingine nidhamu ikatia ndani kuchapa, lakini mara nyingi haitii ndani. Mithali 8:33 (NW) haisemi, “hisi” nidhamu bali, “sikiliza nidhamu na uwe mwenye hekima.” Mara nyingi nidhamu inakuja kwa namna ya maneno, si michapo: “Makaripio ya nidhamu ndiyo njia ya uzima.” “Shika nidhamu; usiiache. Ikinge salama, kwa maana hiyo yenyewe ni uzima wako.” (Mithali 4:13; 6:23, NW) Wakati Ayubu mtumishi wa Yehova alipohitaji kutiwa nidhamu, hilo lilifanywa kwa maneno ya kukaripia, kwanza na Elihu halafu na Yehova mwenyewe. (Ayubu, sura 32-41) Ayubu alilikubali karipio na kusema kwa Yehova hivi: “Mimi nalifanya mtanguo, na mimi natubu kwa mavumbi na majivu.”—Ayubu 42:6, NW.

7. Ni nini maana ya neno la Kigiriki lililotafsiriwa “nidhamu,” inapasa kufikilizwaje, na inatimiza nini?

⁷ Pai·deiʹa ndilo neno la Kigiriki lililotafsiriwa “nidhamu.” Katika namna zalo mbalimbali linamaanisha kuzoeza, kuelimisha, kuwa ‘wanafundisha kwa upole.’ (2 Timotheo 2:25, NW) Linahusiana zaidi na kuzoeza katika mwenendo kuliko kuhusiana na kujipatia maarifa. Huko kutia nidhamu kunapasa kuwe “kwa ustahimilivu wote na ustadi wa kufundisha.” (2 Timotheo 4:2 NW) Mfano wa jambo hilo unaonyeshwa vizuri katika lile onyo la upole kwa akina baba: “Na ninyi, akina baba, msiwe mkiwaudhi watoto wenu, bali endeleeni kuwalea katika nidhamu na rekebisho la akilini la Yehova.” (Waefeso 6:4, NW) Nidhamu hiyo inapasa kurekebisha-rekebisha vijana katika njia ya kufikiri ya Yehova, kwa fadhili lakini kwa imara.

Kile Chanzo cha Nidhamu

8. Ni kutoka chanzo gani na kwa njia gani sisi tunaweza kujitia wenyewe nidhamu?

⁸ Kanuni zinazohusika katika kutia watoto nidhamu zinatumika pia kwa watu wazima. Biblia ndicho chanzo cha habari juu ya kile ambacho tunapaswa na hatupaswi kuwa. Tunapoisoma, tunaweza kujijaribu wenyewe na kutumia sahihisho ambapo linahitajiwa. (2 Wakorintho 13:5) Tunaporudia kufikiria miongozo ya Yehova, hisi za hatia huenda zikakorogwa ndani yetu. zikisaidia kutambulisha mabadiliko yanayohitajiwa kwetu. Zilifanya hivyo kwa mtunga.zaburi: “Mimi nitabariki Yehova, ambaye amenipa shauri. Kwa kweli, wakati wa usiku figo zangu [“maoni ya moyoni yangu yaliyo ya kina kirefu zaidi”] zimenisahihisha.” (Zaburi 16:7, NW) Sisi tunaweza kujitia nidhamu wenyewe kama vile Paulo alivyofanya: “Mimi naupiga-piga ngumi mwili wangu na kuufanya kama mtumwa, ili, nikiisha kuhubiria wengine, mimi mwenyewe nisije nikakataliwa kwa njia fulani.”​—1 Wakorintho 9:27, NW.

9. Ni njia gani nyingine ambazo zipo za utiaji nidhamu wenye manufaa?

⁹ Huenda nidhamu ikaja kutoka kwa mtu fulani mwingine. Huenda ikaja kama mtazamo, mkunjo wa uso, neno, ishara ya mwili, karipio la maneno. Yesu alimpa Petro mtazamo ambao ulimkumbusha juu ya ule utabiri wa dhambi yake nzito. na yeye akaenda nje na kulia machozi kwa uchungu, (Luka 22:61, 62) Wakati mwingine ilikuwa kemeo kwa maneno manne ambayo yaliponda moyo wa Petro: “Nenda nyuma yangu, Shetani!” (Mathayo 16:23) Kusoma vichapo vya Mnara wa Mlinzi, kuhudhuria mikutano, kusema pamoja na wengine, kuvumilia magumu yanayotupata—utendaji wote huo huenda ukafungua macho yetu tuone maeneo ambapo sisi tunahitaji kufanya mabadiliko. Hata hivyo, chanzo kilicho cha maana kuliko vyote na mwongozo wa kutilia nidhamu ni Neno la Mungu lenyewe.—Zaburi 119:105.

10. Ni za thamani gani mithali za Sulemani za kutia nidhamu, hata hivyo ni mwendo gani ambao watu fulani wanasisitiza kuufuata?

¹⁰ Mithali za Sulemani zilitolewa kwa ajili ya watu wa marika yote, ili wao [wajue] “hekima na nidhamu, kutambua zile semi za ufahamu, kupokea ile nidhamu ambayo inatoa mwono wa ndani, uadilifu na hukumu na uwima, kuwapa uelekevu wale wasio na ujuzi wa maisha, kupa mwanamume kijana maarifa na uwezo wa kufikiri.” Lakini labda mtu “hatajiacha mwenyewe asahihishwe kwa maneno tu, kwa maana yeye anafahamu lakini yeye hajali.” (Mithali 1:2-4; 29:19, NW) Watu fulani wasio na ujuzi wa maisha wanasisitiza juu ya kujifunza mambo baada tu ya kugotwa-gotwa na kuona “chamoto” katika magumu ya maisha, kama alivyofanya yule mwana mpotevu kabla ya “kurudiwa na hisi zake.”—Luka 15:11-17, NW.

11. (a) Ni jinsi gani kundi la Korintho na Yona walitiwa nidhamu? (b) Ni adhabu gani za nidhamu ambazo zililetwa juu ya Daudi kwa uzinzi wake na jitihada za kuufunika? (c) Ni maneno gani ya Zaburi 51 yaliyoandikwa na Daudi ambayo yanaonyesha kina cha toba yake?

¹¹ Akieleza juu ya barua ambayo yeye alitangulia kuandikia kundi la Kikristo katika Korintho, Paulo alisema hivi: “Ninyi mlihuzunishwa kuingia katika kutubu; kwa maana ninyi mlihuzunishwa kwa njia ya kutii Mungu, . . . [nayo ikatokeza] kusawazisha lile kosa.” (2 Wakorintho 7:9-11, NW) Yona alitiwa nidhamu kwa njia ya dhoruba ya bahari kuu na samaki mkubwa. (Yona 1:2, 3, 12, 17; 2:10; 3:1-4) Uzinzi wa Daudi na majaribio ya kuufunika ulileta adhabu zenye nidhamu juu yake, kama inavyoonyeshwa kwenye 2 Samweli 12:9-14. Toba yake ilielezwa kwa njia yenye kugusa moyo katika maneno haya kutoka ile Zaburi ya 51: “Osha mimi kutoka kosa langu, takasa mimi kutoka dhambi yangu. Dhambi yangu iko mbele yangu mimi daima. Futa makosa yangu yote, umba katika mimi moyo uliotakata, tia ndani yangu mimi roho mpya. Usitupe mimi mbali kutoka mbele za uso wako. Moyo uliovunjika na kupondwa, O Mungu, wewe hutadharau.”—Mistari 2, 3, 9-11, 17, NW.

12. Ni hatua gani za nguvu zaidi zinazohitajiwa kwa watu fulani, na tokeo ni nini kwa wale ambao wanakataa makaripio yaliyorudiwa-rudiwa?

¹² Huenda hatua za nguvu zaidi zikahitajiwa kabisa kuchukuliwa kwa watu fulani, kama vile Mithali 26:3 (NW) inavyoonyesha: “Kiboko ni kwa ajili ya farasi, lijamu ni kwa ajili ya punda, na fimbo ni kwa ajili ya mgongo wa watu wapumbavu.” Nyakati nyingine Yehova aliacha taifa lake la Israeli litiishwe na taabu ambazo wao walileta juu yao wenyewe “kwa sababu waliyaasi maneno ya Mungu, wakalidharau shauri lake Aliye juu. Hata akawadhili moyo kwa taabu, wakajikwaa wala hakuna msaidizi. Wakamlilia BWANA [Yehova, NW] katika dhiki zao, akawaponya na shida zao.” (Zaburi 107:11-13) Hata hivyo, wapumbavu fulani wanajifanya wagumu kwa kadiri ambayo hawawezi kufikiwa na aina yo yote ya nidhamu inayoponya: “Mtu mwenye kukaripiwa kwa kurudia-rudia lakini anafanya shingo yake ngumu atavunjwa kwa ghafula, na hilo bila maponyo.”—Mithali 29:1, NW.

Kutoa na Kupokea Karipio

13. Inatupasa sisi tuepuke nini katika kutoa karipio, na ni jinsi gani linapasa kutolewa?

¹³ Hata kama nidhamu itakuwa ya namna gani, haipasi kamwe kutolewa kwa hasira. Kwa kweli, badala ya kusaidia, “hasira hukoroga gombano.” Tunashauriwa hivi pia: “Yeye ambaye ni wa polepole kuwa na hasira ni mwingi katika utambuzi, lakini mmoja ambaye ni mkosefu wa subira anakweza upumbavu.” Zaidi ya hilo, “mwono wa ndani wa mtu kwa uhakika unafanya hasira yake iende polepole na ni haiba kwa upande wake kupita juu ya kosa.” (Mithali 29:22; 14:29; 19:11, NW) Wakati inapohitajiwa, nidhamu haipasi kamwe kupita kiasi. Itoe katika wakati unaofaa na kwa kadiri inayofaa—si upesi mno, si kwa kuchelewa mno, si kidogo mno, si nyingi mno.

14. Ni miongozo gani mingine inayopewa kwa ajili ya wale wanaotoa karipio?

¹⁴ Hapa pana miongozo fulani kwa wale wanaotoa karipio: “Usichambue kwa ukali mwanamume mwenye umri mkubwa zaidi. Tofauti na hilo sihi yeye kama baba, wanaume wenye umri mdogo zaidi kama akina ndugu, wanawake wenye umri mkubwa zaidi kama akina mama, wanawake wenye umri mdogo zaidi kama akina dada kwa usafi wote.” (1 Timotheo 5:1, 2, NW) Je! wewe unasihi, si kugombeza kwa macho makavu? “Ndugu, hata ingawa mtu achukua hatua fulani ya uwongo kabla ya yeye kuijua, ninyi mlio na sifa za kiroho jaribuni kumrekebisha upya mtu huyo katika roho ya upole, huku kila mtu akijiangalia mwenyewe, usije wewe pia ukashawishwa.” (Wagalatia 6:1, NW) Je! sisi tunashauri kwa upole, sikuzote tukiwa tunajua udhaifu mbalimbali wetu wenyewe? “Sikuzote tendea wengine kama vile wewe ungependa wao watendee wewe.” (Mathayo 7:12, The New English Bible) Je! wewe unajitia mwenyewe katika mahali pa mtu yule mwingine, ukionyesha hisia-mwenzi?

15. Kupokea karipio kunataka nini, na ni shauri gani la ziada ambalo wanapewa wale wanaokaripiwa?

¹⁵ Kupokea karipio kunataka unyenyekevu. Je! linaonekana kama la kukupambanua wewe, la kuonea, lisilo haki? Usifanye haraka haraka. Lifikirie. Usiwe na mwelekeo mbaya. Lifikirie kwa mwelekeo unaofaa. Ikiwa si mambo yote yanayoonekana kama yalifaa kusemwa, je! sehemu ya hayo ilifaa? Fungua akili yako ikubali kupokea mambo; kadiria jambo hilo ukiwa na lengo zuri. Je! hisi yako ya hasira inagusika upesi kupita kiasi, ukiudhika haraka mno? Huenda ikachukua wakati kuona hilo kwa mwelekeo unaofaa, baada ya umizo au udhia wo wote wa mwanzoni-mwanzoni kupoa. Kwa hiyo ngoja. Zuia ulimi wako. Kadiria kwa utulivu mambo yaliyosemwa. Je! inawezekana kwamba wewe una ubaguzi dhidi ya yule anayetoa shauri hilo, na wewe ulilikataa juu ya msingi huo? Hata hivyo, lione kama lililomaanishwa vizuri na lisilopasa kukataliwa kwa haraka-haraka.

16. (a) Ni maandiko na maswali gani yanayohusiana ambayo sisi tunapaswa kufikiria wakati tunapopokea shauri? (b) Ni hisia gani iliyoelezwa na mtunga zaburi ambayo sisi tunaweza kuiga?

¹⁶ Hapa pana maandiko fulani ya kufikiria wakati wewe unapokaripiwa: “Azuiaye maneno yake ni mwenye maarifa; na mwenye roho ya utulivu ana busara.” (Mithali 17:27) Je! wewe unasikiliza na kubaki mtulivu? “Njia ya mpumbavu imenyooka machoni pake mwenyewe; bali yeye aliye na hekima husikiliza shauri.” (Mithali 12:15) Je! wewe unaamua kwa haraka kwamba wewe ndiwe uliye sawa, au je! wewe unasikiliza kwa kupokea unayoambiwa? “Kila mtu na awe mwepesi wa kusikia, bali si mwepesi wa kusema; wala kukasirika.” (Yakobo 1:19) Je! wewe unafuata maneno hayo wakati unaposhauriwa? “Usifanye haraka kukasirika rohoni mwako, maana hasira hukaa kifuani mwa wapumbavu.” (Mhubiri 7:9) Je! wewe una haraka ya kuudhika? Linaweza kuwa jambo la kupendeza kama nini ikiwa sisi tunaweza kuhisi kama alivyofanya mtunga zaburi: “Ikimpasa mwadilifu kupiga mimi, ingekuwa fadhili za upendo; na ikimpasa kukaripia mimi, ingekuwa mafuta kichwani, ambayo kichwa changu hakingetaka kukataa.”—Zaburi 141:5, NW.

Vumilia Nidhamu na Uvune Tunda la Kuamanika

17. Kwa sababu gani si rahisi sikuzote kukubali nidhamu, hata hivyo ni jinsi gani kuzingatia Waebrania 12:7, 11 kutatusaidia kuivumilia?

¹⁷ Si rahisi sikuzote kukubali nidhamu. Huenda ikatia ndani kupatwa na aibu fulani na kuleta vizuizi fulani. Huenda hata ikaletea wewe kihoro fulani. Lakini vumilia yote hayo. Yatapita; furaha inakuja baadaye. Kumbuka: “Ni kwa ajili ya nidhamu ninyi mnavumilia. Mungu anashughulika pamoja na ninyi kama pamoja na wana. Kwa maana ni mwana gani ambaye baba hatii nidhamu? Kweli, hakuna nidhamu kwa wakati uliopo inayoonekana kuwa yenye furaha, bali yenye kihoro; hata hivyo baadaye kwa wale ambao wamezoezwa nayo hiyo inazaa tunda la kuamanika, yaani, uadilifu.”—Waebrania 12:7, 11, NW.

18, 19. Ni hisia gani zenye nguvu ambazo wote wawili Yeremia na mtunga zaburi walionyesha zikatuwekea mwendo unaofaa kufuata wakati sisi tunapokuwa tukitiwa nidhamu?

¹⁸ Kwa hiyo ikiwa nidhamu ile ni yenye kihoro na ngumu kuvumilia, ngoja lile tunda la kuamanika ambalo linakuja baadaye. Ngojea Yehova, kama alivyofanya Yeremia: “Bila kushindwa nafsi yako itakumbuka na kuinama chini juu ya mimi. Hili ndilo jambo ambalo mimi nitarudisha kwenye moyo wangu. Hiyo ndiyo sababu mimi nitaonyesha mwelekeo wa kungoja.” (Maombolezo 3:20, 21, NW) Kumbuka jambo ambalo mtunga zaburi alisema kwake mwenyewe akiwa katika taabu kubwa: “Kwa nini unakata tamaa, 0 nafsi yangu, na ni kwa nini unapiga kelele ndani yangu? Mngojee Mungu, kwa kuwa bado nitamsifu akiwa wokovu wangu mkuu.”—Zaburi 42:5, 11; 43:5, NW.

¹⁹ Kwa hiyo wakati tunapotiwa nidhamu, acheni kila mmoja wa sisi angojee Mungu. Baada ya sisi kuwa tumezoezwa nayo, sisi tutavuna yale mavuno ya tunda lenye kuamanika, yaani, uadilifu.

Je! Wewe Unakumbuka?

◻ Ni nini thamani ya kutumia fimbo ya nidhamu?

◻ Ni nini chanzo kikuu cha nidhamu? Ni nini vyanzo vingine vya nidhamu?

◻ Zaidi ya maneno ya karipio, ni hatua gani za nguvu zaidi huenda zikahitajiwa?

◻ Ni nini baadhi ya miongozo ya kutoa karipio?

◻ Ni shauri gani ambalo litasaidia sisi kukubali karipio?

[Picha katika ukurasa wa 17]

Je! wewe kwa hekima ‘unasikiliza nidhamu’?

[Picha katika ukurasa wa 18]

Kanuni zinazohusika katika kutia watoto nidhamu zinatumika pia kwa watu wazima