DHAMBI

Jambo lolote ambalo halipatani, na basi linalopingana na, utu, viwango, njia, na mapenzi ya Mungu; jambo lolote linaloharibu uhusiano wa mtu na Mungu. Linaweza kuwa ni katika maneno (Ayu 2:10; Zb 39:1), katika vitendo (kufanya matendo mabaya [Law 20:20; 2Ko 12:21] au kukosa kufanya lile linalopaswa kufanywa [Hes 9:13; Yak 4:17]), au katika akili au mtazamo wa moyo (Met 21:4; linganisha pia Ro 3:9-18; 2Pe 2:12-15). Kukosa imani katika Mungu ni dhambi kubwa, inayoonyesha kutomtumaini yeye au kukosa uhakika katika uwezo wake wa kutenda. (Ebr 3:12, 13, 18, 19) Ufikirio wa matumizi ya maneno ya lugha ya awali na vielelezo vinavyohusiana nayo unaonyesha jambo hilo.

Neno la kawaida la Kiebrania linalotafsiriwa kuwa “dhambi” ni chat·taʼth′; katika Kigiriki neno la kawaida ni ha·mar·ti′a. Katika lugha zote mbili maumbo ya vitenzi (Kiebr., cha·taʼ′; Kigr., ha·mar·ta′no) yamaanisha “kukosa,” katika maana ya kukosea au kutofikia mradi, njia, shabaha, au lengo. Kwenye Waamuzi 20:16 cha·taʼ′ linatumiwa, pamoja na neno la kukanusha, kusimulia Wabenyamini ambao walikuwa ‘watupa-mawe kwa kombeo na wangeweza kupiga shabaha unywele bila kukosea.’ Mara nyingi waandikaji Wagiriki walitumia ha·mar·ta′no kuhusiana na mtumia-mkuki kukosa shabaha yake. Maneno hayo mawili yalitumiwa kumaanisha kukosa au kushindwa kufikia si vitu halisi au miradi tu (Ayu 5:24) bali pia miradi au shabaha za kiadili au kiakili. Methali 8:35, 36 yasema mtu anayepata hekima ya kimungu hupata uzima, bali ‘mtu anayekosa [kutokana na neno la Kiebr., cha·taʼ′] hekima anaifanyia nafsi yake ujeuri,’ matokeo yake yakiwa ni kifo. Katika Maandiko maneno yote mawili ya Kiebrania na Kigiriki hasa yanarejeza juu ya kutenda dhambi kwa viumbe vya Mungu vyenye akili, vinapokosea shabaha kuhusiana na Muumba wao.

Mahali pa Mwanadamu Katika Kusudi la Mungu. Mwanadamu aliumbwa katika “mfano wa Mungu.” (Mwa 1:26, 27) Yeye, kama vile vitu vingine vyote vilivyoumbwa, aliishi na kuumbwa kwa sababu ya mapenzi ya Mungu. (Ufu 4:11) Hatua ya Mungu ya kumgawia kazi ilionyesha kwamba mwanadamu alipaswa kutumikia kusudi la Mungu duniani. (Mwa 1:28; 2:8, 15) Kulingana na mtume aliyeongozwa na roho, mwanadamu aliumbwa awe katika “mfano na utukufu wa Mungu” (1Ko 11:7), kwa njia hiyo aonyeshe utukufu wa Mungu. Akiwa mwana wa kidunia wa Mungu, mwanadamu anapaswa kufanana, au kuwa kama, Baba yake wa kimbingu. Kuwa kinyume ingekuwa ni kupinga na kuleta shutuma juu ya Mungu akiwa mzazi.—Linganisha Mal 1:6.

Yesu alionyesha hilo alipokuwa akiwatia moyo wanafunzi wake wadhihirishe wema na upendo katika njia inayopita zaidi ile ya “watenda-dhambi,” watu waliojulikana kuwa wamezoea matendo yenye dhambi. Yeye alisema kwamba ni kwa kufuata tu kielelezo cha Mungu katika rehema na upendo ndipo wanafunzi wake wangeweza ‘kuwa wana wa Baba yao aliye mbinguni.’ (Mt 5:43-48; Lu 6:32-36) Paulo anahusianisha utukufu wa Mungu na dhambi ya kibinadamu anaposema kwamba “wote wamefanya dhambi na kupungukiwa na utukufu wa Mungu.” (Ro 3:23; linganisha Ro 1:21-23; Ho 4:7.) Kwenye 2 Wakorintho 3:16-18; 4:1-6 mtume huyo anaonyesha kwamba wale wanaoacha dhambi na kumwelekea Yehova wakiwa na “na nyuso zisizo na utaji, [wa]nageuzwa na kuwa katika mfano uleule kutoka utukufu mpaka utukufu,” kwa sababu habari njema zenye utukufu juu ya Kristo, ambaye ndiye mfano wa Mungu, hupenyeza mwangaza na kuwafikia. (Linganisha pia 1Ko 10:31.) Mtume Petro ananukuu kutoka katika Maandiko ya Kiebrania anapotaja mapenzi yaliyo dhahiri ya Mungu kwa ajili ya watumishi wake wa kidunia, anaposema hivi: “Kwa kupatana na Mtakatifu aliyewaita, ninyi wenyewe pia iweni watakatifu katika mwenendo wenu wote, kwa sababu imeandikwa: ‘Muwe watakatifu, kwa sababu mimi ni mtakatifu.’”—1Pe 1:15, 16; Law 19:2; Kum 18:13.

Kwa hiyo, dhambi huharibu uonyeshaji wa mwanadamu wa sura na utukufu wa Mungu; humfanya mwanadamu akose kuwa mtakatifu, yaani, awe asiye safi, asiyetakata, aliyechafuliwa katika maana ya kiroho na kiadili.—Linganisha Isa 6:5-7; Zb 51:1, 2; Eze 37:23; ona HOLINESS.

Kwa hiyo, maandiko haya yote yanakazia kusudi la awali la Mungu kwamba mwanadamu apaswa kujipatanisha na utu wa Mungu, awe kama Muumba wake, kama vile baba wa kibinadamu anayempenda mwanaye anavyotamani mwana huyo awe kama yeye kuhusiana na mtazamo wa kimaisha, viwango vya mwenendo, sifa za moyo. (Linganisha Met 3:11, 12; 23:15, 16, 26; Efe 5:1; Ebr 12:4-6, 9-11.) Kwa hakika, hilo linataka mwanadamu atii na kunyenyekea mapenzi ya kimungu, iwe mapenzi hayo yamewasilishwa kama amri ya moja kwa moja au la. Kwa hiyo, dhambi inahusisha kushindwa kiadili, kukosa shabaha, katika mambo hayo yote.

Mwanzo wa Dhambi. Dhambi ilitokea kwanza katika makao ya roho kabla haijaanzishwa duniani. Kwa enzi zisizojulikana upatanifu kamili pamoja na Mungu ulikuwako kwa wingi katika ulimwengu wote mzima. Ulivunjwa kupitia kiumbe wa roho anayerejezewa tu kuwa Mpinzani, Adui (Kiebr., Sa·tan′; Kigr., Sa·ta·nas′; Ayu 1:6; Ro 16:20), Mshitaki wa Uwongo au Mchongezi mkuu (Kigr., Di·a′bo·los) wa Mungu. (Ebr 2:14; Ufu 12:9) Kwa hivyo, mtume Yohana anasema hivi: “Yeye ambaye huendelea kufanya dhambi hutokana na Ibilisi, kwa sababu Ibilisi amekuwa akifanya dhambi tangu mwanzo.”—1Yo 3:8.

Kwa wazi Yohana anapotumia “mwanzo” anamaanisha mwanzo wa kazi-maisha ya Shetani ya upinzani, sawa na ambavyo “mwanzo” hutumiwa kurejezea mwanzo wa Wakristo kuwa wanafunzi kwenye 1 Yohana 2:7; 3:11. Maneno ya Yohana yanaonyesha kwamba, mara alipoanzisha dhambi, Shetani aliendelea na mwendo wake wenye dhambi. Kwa hiyo, mtu yeyote ambaye “hufanya dhambi kuwa shughuli au kazi yake” hujifunua kuwa ‘mtoto’ wa yule Adui, mzao wa kiroho anayeonyesha sifa za “baba” yake.—The Expositor’s Greek Testament, kilichofanyiwa uhariri na W. R. Nicoll, 1967, Buku la 5, ukur. 185; Yoh 8:44; 1Yo 3:10-12.

Kwa kuwa kusitawisha tamaa mbaya hadi kuitungisha mimba ni hatua inayotangulia ‘kuzaa dhambi’ (Yak 1:14, 15), yule kiumbe wa roho aliyegeuka kuwa mpinzani alikuwa tayari ameanza kukengeuka kutoka kwenye uadilifu, alikuwa amekosa shauku kumwelekea Mungu, kabla ya udhihirisho wenyewe wa dhambi.

Maasi katika Edeni. Kama Adamu na mkeye walivyoelezwa, kimsingi mapenzi ya Mungu yalikuwa chanya, yakiwa yanaeleza mambo waliyopaswa kufanya. (Mwa 1:26-29; 2:15) Adamu alipewa amri moja yenye kizuizi, ile iliyokataza kula (au hata kugusa) ule mti wa ujuzi wa mema na mabaya. (Mwa 2:16, 17; 3:2, 3) Mtihani wa Mungu juu ya utii na ujitoaji wa mwanadamu ni wenye kutokeza kwa sababu ya kuwa wenye kuheshimu hadhi ya mwanadamu. Kupitia mtihani huo, Mungu hakumwazia Adamu ubaya wowote; kwa mfano, yeye hakutumia katazo la kufanya ngono na mnyama, uuaji-kimakusudi, au tendo ovu jingine kama hilo liwe mtihani, na hivyo idokeze kwamba Mungu alihisi yeye anaweza kuwa ana mielekeo fulani yenye kuchukiza ndani yake. Kula kulikuwa ni jambo la kawaida, lenye kufaa, na Adamu alikuwa ameambiwa ‘ale mpaka ashibe’ alichokuwa amepewa na Mungu. (Mwa 2:16) Lakini sasa Mungu alimpa Adamu mtihani kwa kumwekea kizuizi cha kula tunda la mti huu mmoja, kwa hiyo Mungu akafanya kula tunda hilo kuwe ni ufananisho wa kwamba mlaji anaingia katika ujuzi unaomwezesha ajiamulie yaliyo “mema” au yaliyo “mabaya” kwa ajili ya mwanadamu. Basi, Mungu hakumtwika mwanadamu huyo shida wala Yeye hakumdhania Adamu jambo lolote la kumpunguzia hadhi akiwa mwana wa kibinadamu wa Mungu.

Mwanamke alikuwa ndiye mtenda-dhambi wa kwanza wa kibinadamu. Kishawishi alichopewa na Adui ya Mungu, aliyetumia nyoka kuwa chombo cha mawasiliano (ona PERFECTION [The first sinner and the king of Tyre]), hakikutumia uvutio ulio wazi wa ukosefu wa uadilifu wa asili ya kimwili. Badala yake, kilijitokeza kama kivutio cha tamaa ya kilichodhaniwa kuwa ni kukwezwa kiakili na kuwa huru. Baada ya kumfanya Hawa ataje tena sheria ya Mungu, ambayo kwa wazi alikuwa ameipokea kupitia mumeye, hapo ndipo yule Mshawishi aliposhambulia ukweli na wema wa Mungu. Yeye alidai kwamba kula tunda la mti uliotajwa kungeleta, si kifo, bali kuangaziwa ujuzi na kuwa na uweza kama wa

Mungu wa kujiamulia kama jambo ni jema au baya. Taarifa hiyo inafunua kwamba kufikia sasa moyo wa Mshawishi huyo ulikuwa umetenganishwa kabisa na Muumba wake, maneno yake yakiwa ni upingaji wa wazi na pia kuwa ni uchongezi kwa Mungu. Yeye hakumshtaki Mungu juu ya kosa la kutojua bali aliwakilisha kimakusudi jinsi mambo yasivyokuwa, akasema, “Kwa maana Mungu anajua . . . ” Uzito wa dhambi, hali hiyo yenye kuchukiza ya kukosa kuridhika, inaonyeshwa na njia ambayo mwana huyu wa kiroho alijishusha ili afikie malengo yake, akawa msema-uwongo aliye mlaghai na muuaji mwenye kusukumwa na tamaa ya makuu, kwa kuwa ni wazi yeye alijua matokeo yenye kuleta kifo ya mambo ambayo sasa alidokezea msikilizaji wake wa kibinadamu.—Mwa 3:1-5; Yoh 8:44.

Kama masimulizi hayo yanavyofunua, tamaa isiyofaa ilianza kufanya kazi ndani ya mwanamke huyo. Badala ya kuitikia kwa njia ya kuchukizwa kabisa na kuwa na ghadhabu ya uadilifu aliposikia uadilifu wa sheria ya Mungu ukitiliwa shaka, sasa alianza kuutazama ule mti kuwa wenye kutamanika. Alitamani kitu ambacho kwa haki kilikuwa ni cha Yehova Mungu akiwa Mwenye Enzi Kuu wake—uweza na haki yake ya kuamua ni nini kilicho chema na kilicho kibaya kwa ajili ya viumbe vyake. Kwa hiyo, sasa yeye alikuwa ameanza kujipatanisha na njia, viwango, na mapenzi ya mpinzani huyo, aliyekuwa amepinga Muumba wake na vilevile kichwa chake aliyewekwa rasmi, mumeye. (1Ko 11:3) Kwa kutia tumaini lake katika maneno ya Mshawishi huyo, yeye alijiruhusu ashawishwe, akala tunda, na kwa njia hiyo akaifunua dhambi iliyokuwa imezaliwa katika moyo na akili yake.—Mwa 3:6; 2Ko 11:3; linganisha Yak 1:14, 15; Mt 5:27, 28.

Baadaye Adamu alikula tunda hilo alipopewa na mkeye. Mtume anaonyesha kwamba tendo la dhambi la mwanamume huyo lilitofautiana na lile la mkeye kwa kuwa Adamu hakudanganywa na propaganda ya Mshawishi huyo, kwa hivyo yeye hakuamini dai kwamba ulaji wa tunda kutoka kwenye huo mti ungefanyika bila kuadhibiwa. (1Ti 2:14) Kwa hiyo, ulaji wa Adamu ulifanyika kwa sababu alimtamani mkeye, naye ‘akasikiliza sauti yake’ badala ya ile ya Mungu wake. (Mwa 3:6, 17) Kwa hiyo yeye alijipatanisha na njia na mapenzi ya mwanamke huyo, na hali kadhalika na yale ya Adui ya Mungu kupitia huyo mwanamke. Kwa hiyo, yeye ‘alikosa shabaha,’ akakosa kutenda katika mfano na sura ya Mungu, hakuonyesha utukufu wa Mungu, na, kwa kweli akamtukana Baba yake wa kimbingu.

Matokeo ya Dhambi. Dhambi ilimtenganisha mwanadamu na Muumba wake. Kwa njia hiyo ikaharibu si mahusiano yake na Mungu tu bali pia mahusiano yake na uumbaji mwingine wa Mungu, kutia ndani madhara juu yake binafsi, akili, moyo, na mwili wake. Ilileta matokeo yenye uovu mkubwa mno juu ya jamii ya kibinadamu.

Mwenendo wa binadamu hao wawili ulifunua mara moja hali hiyo yenye kuharibu upatano. Tendo lao la kufunika sehemu za miili yao iliyotengenezwa kimungu na baada ya hapo kujaribu kujificha kutoka kwa Mungu lilikuwa ni uthibitisho wa wazi juu ya mtengano uliokuwa umetokea ndani ya akili na mioyo yao. (Mwa 3:7, 8) Kwa hiyo dhambi iliwafanya wahisi wana hatia, hangaiko, ukosefu wa usalama, aibu. Jambo hilo linaonyesha kielezi cha hoja ambayo mtume alitoa kwenye Waroma 2:15, kwamba sheria ya Mungu ‘iliandikwa ndani ya moyo wa mwanadamu’; kwa hivyo uvunjaji wa sheria hiyo ulitokeza msukosuko ndani ya mwanadamu, dhamiri yake ikimshtaki juu ya kukosea. Ndiyo kusema, mwanadamu alikuwa na kigundua-uwongo kilichojumlishwa ndani yake ambacho kilifanya isiwezekane amfiche Muumba wake hali yake ya kuwa mwenye dhambi; na Mungu, katika kujibu udhuru wa mwanadamu huyo juu ya mtazamo wake uliobadilika kumwelekea Baba yake wa kimbingu, aliuliza hivi bila kukawia: “Je, umekula matunda ya mti ambao nilikuamuru usile matunda yake?”—Mwa 3:9-11.

Ili awe msema-kweli, na vilevile kwa ajili ya faida ya familia yake nyingineyo ya ulimwengu wote mzima wote, Yehova Mungu hangeweza kukubaliana na mwendo huo wenye dhambi, ama ule wa viumbe vyake vya kibinadamu au wa mwana wa roho aliyegeuka kuwa mwasi. Akidumisha utakatifu wake, alipitisha kwa haki hukumu ya kifo juu yao wote. Kisha binadamu hao wawili walifukuzwa kwenye shamba la Mungu katika Edeni, kwa hiyo wakakatiziwa njia ya kuufikia ule mti mwingine uliotajwa na Mungu kuwa “mti wa uzima.”—Mwa 3:14-24.

Matokeo juu ya jamii ya wanadamu kwa ujumla. Waroma 5:12 lasema kwamba “kupitia mtu mmoja dhambi iliingia katika ulimwengu na kifo kupitia dhambi, na hivyo kifo kikaenea kwa watu wote kwa sababu wote walikuwa wamefanya dhambi.” (Linganisha 1Yo 1:8-10.) Baadhi wameeleza kuwa hilo lamaanisha kuwa wazao wote wa Adamu wa wakati ujao walishiriki katika tendo la awali la dhambi ya Adamu, kwa sababu, yeye akiwa kichwa chao cha familia, aliwawakilisha na kwa hivyo, ikawa amewafanya kuwa washiriki katika dhambi yake. Hata hivyo, mtume anasema kifo ‘kilienea’ kwa wanadamu wote, jambo ambalo linadokeza ni matokeo ya hatua kwa hatua juu ya wazao wa Adamu wala si ya papo hapo.

Kuongezea hilo, mtume anaendelea kusema juu ya kifo kuwa kinatawala kama mfalme “tangu Adamu mpaka Musa, hata juu ya wale ambao hawakuwa wamefanya dhambi inayofanana na kosa la Adamu.” (Ro 5:14) Kwa kufaa dhambi ya Adamu inaitwa “kosa” kwa kuwa alipita nje ya sheria iliyotajwa wazi, amri ya moja kwa moja ambayo Mungu alimpa. Pia, wakati Adamu alipotenda dhambi, alifanya hivyo kwa hiari yake mwenyewe, akiwa binadamu aliye mkamilifu ambaye hakuwa na kasoro. Ni wazi kwamba wazao wake hawajapata kamwe kufurahia hali hiyo ya ukamilifu. Kwa hiyo, mambo hayapatani na maoni kwamba ‘wakati Adamu alipotenda dhambi, wote kati ya wazao wake ambao walikuwa hawajazaliwa walitenda dhambi pamoja naye.’ Ili wazao wote wa Adamu wahesabiwe kuwa na daraka la kuwa washiriki katika dhambi ya kibinafsi ya Adamu ingehitaji kuwe na wonyesho fulani upande wao wa kupenda yeye awe kichwa chao cha familia. Lakini kwa kweli hakuna yeyote wao aliyependa azaliwe naye, wao wakiwa walizaliwa katika nasaba ya Adamu kama tokeo la mapenzi ya kimwili ya wazazi wao.—Yoh 1:13.

Basi, uthibitisho waonyesha dhambi ilipitishwa kutoka kwa Adamu hadi kwa vizazi vilivyofuata likiwa ni tokeo la sheria ya urithi inayotambuliwa. Kwa wazi jambo hilo ndilo mtunga zaburi anarejezea anaposema hivi: “Nilizaliwa kwa maumivu nikiwa na kosa, na mama yangu alinichukua mimba katika dhambi.” (Zb 51:5) Dhambi, pamoja na matokeo yake, iliingia na kuenea kwa jamii yote ya kibinadamu si kwa sababu tu Adamu alikuwa ndiye kichwa cha familia cha jamii hiyo bali pia kwa sababu yeye, wala si Hawa, alikuwa ndiye mwasisi wake, au chanzo cha uhai wa kibinadamu. Kutokana naye, vilevile kutokana na Hawa, kwa lazima uzao wake ungerithi si tabia za kimwili tu bali pia tabia za kiutu, kutia ndani mwelekeo wa dhambi.—Linganisha 1Ko 15:22, 48, 49.

Pia maneno ya Paulo yanaonyesha mkataa huo anaposema kwamba “kama vile kupitia kutotii kwa mtu mmoja [Adamu] wengi walifanywa watenda-dhambi, vivyo hivyo pia kupitia kutii kwa mtu mmoja [Kristo Yesu] wengi watafanywa kuwa waadilifu.” (Ro 5:19) Wale ambao ‘wangefanywa kuwa waadilifu’ kupitia utii wa Kristo wote hawakufanywa kuwa hivyo mara moja wakati yeye alipomkabidhi Mungu fidia ya dhabihu yake, bali wanaingia hatua kwa hatua chini ya faida za dhabihu hiyo wanapokuja kutia imani katika uandalizi huo na kupatanishwa na Mungu. (Yoh 3:36; Mdo 3:19) Vivyo hivyo, pia, vizazi vyenye kufuatana vya wazao wa Adamu vimefanywa kuwa watenda-dhambi kwa kuwa wamechukuliwa mimba na wazazi wao waliorithi dhambi katika nasaba ya Adamu.

Uwezo na mshahara wa dhambi. “Mshahara ambao dhambi hulipa ni kifo” (Ro 6:23), na kupitia kuzaliwa katika nasaba ya Adamu wanadamu wote wameingia chini ya “sheria ya dhambi na kifo.” (Ro 8:2; 1Ko 15:21, 22) Dhambi, pamoja na kifo, ‘imetawala kama mfalme’ juu ya jamii ya wanadamu, ikawafanya kuwa watumwa, utumwa huo ukiwa ni ule ambao waliuzwa ndani yake na Adamu. (Ro 5:17, 21; 6:6, 17; 7:14; Yoh 8:34) Taarifa hizo zinaonyesha kwamba dhambi haionwi kuwa ni kule kutenda au kutotenda kihalisi matendo fulani tu bali pia kuwa sheria au kanuni inayoongoza au kani inayojiendesha ndani yao, yaani, mwelekeo waliozaliwa nao wa kuelekea kufanya kosa ambao wanarithi kutoka kwa Adamu. Kwa hiyo urithi wao wa Kiadamu umetokeza “udhaifu wa mwili,” kutokamilika. (Ro 6:19) “Sheria” ya dhambi hufanya kazi daima katika viungo vyao vya kimwili, kwa kweli ikijaribu kudhibiti mwendo wao, kuwafanya wajitiishe kwake, kuwaondoa katika upatano na Mungu.—Ro 7:15, 17, 18, 20-23; Efe 2:1-3.

Huenda “mfalme” dhambi akatoa ‘amri’ zake kwa njia tofauti-tofauti kwa watu tofauti-tofauti na nyakati tofauti-tofauti. Kwa hivyo, Mungu alipoona hasira ya mwana wa kwanza wa Adamu, Kaini dhidi ya nduguye Abeli, alimwonya Kaini kwamba anapaswa kugeuka atende lililo jema, kwa maana, alisema hivi: “Kuna dhambi inayovizia katika mwingilio, nayo inakutamani wewe. Je, wewe utaishinda?” Hata hivyo, Kaini aliruhusu dhambi ya kijicho na chuki imshinde, ikamwongoza kwenye mauaji.—Mwa 4:3-8; linganisha 1Sa 15:23.

Ugonjwa, maumivu, na kuzeeka. Kwa kuwa kwa ujumla katika binadamu kifo kinahusianishwa na maradhi au hatua ya kuzeeka, basi mambo hayo huandamana na dhambi. Chini ya agano la Sheria ya Musa pamoja na Israeli, sheria zilizoongoza dhabihu za dhambi zilitia ndani upatanisho kwa ajili ya wale waliokuwa wameathiriwa na tauni ya ukoma. (Law 14:2, 19) Wale wenye kugusa maiti ya binadamu au hata kuingia ndani ya hema alilokufa mtu walikuwa najisi na walihitaji kutakaswa kisherehe. (Hes 19:11-19; linganisha Hes 31:19, 20.) Pia, Yesu alihusianisha maradhi na dhambi (Mt 9:2-7; Yoh 5:5-15), ijapokuwa alionyesha kwamba si lazima mateso hususa yawe matokeo ya matendo fulani hususa yenye dhambi. (Yoh 9:2, 3) Maandiko mengine yanaonyesha matokeo yenye faida ya uadilifu (mwendo ambao ni kinyume cha kutenda dhambi) juu ya afya ya mtu. (Met 3:7, 8; 4:20-22; 14:30) Wakati wa utawala wa Kristo, kuondolewa kwa kifo, ambacho hutawala pamoja na dhambi (Ro 5:21), kutaambatana na mwisho wa maumivu.—1Ko 15:25, 26; Ufu 21:4.

Dhambi na Sheria. Mtume Yohana anaandika kwamba “kila mtu aliye na mazoea ya kufanya dhambi anazoea pia kufanya uasi-sheria, na kwa hiyo dhambi ni uasi-sheria” (1Yo 3:4); pia kwamba “ukosefu wote wa uadilifu ni dhambi.” (1Yo 5:17) Kwa upande mwingine, mtume Paulo anasema juu ya ‘wale waliofanya dhambi bila sheria.’ Pia anaendelea kutaja kwamba “kabla ya Sheria [iliyopeanwa kupitia Musa] kuwako dhambi ilikuwa katika ulimwengu, lakini mtu yeyote hahesabiwi dhambi wakati hakuna sheria. Hata hivyo, kifo kilitawala kama mfalme tangu Adamu mpaka Musa, hata juu ya wale ambao hawakuwa wamefanya dhambi inayofanana na kosa la Adamu.” (Ro 2:12; 5:13, 14) Maneno ya Paulo yanafaa kueleweka kulingana na muktadha; taarifa zake za mapema zaidi katika barua hii kwa Waroma zaonyesha kwamba alikuwa akilinganisha wale walio chini ya agano la Sheria na wale walio nje ya agano hilo, na hivyo hawakuwa chini ya orodha hiyo ya sheria, huku akidhihirisha kwamba jamii zote mbili zilikuwa zenye dhambi.—Ro 3:9.

Wakati wa ile miaka 2,500 hivi kati ya mkengeuko wa Adamu na kutolewa kwa agano la Sheria katika 1513 K.W.K., Mungu hakuwa amewapa jamii ya wanadamu mfumo wowote kamili au kuipanga sheria katika utaratibu uliofafanua dhambi na ikiwa na vipengee tata na katika miundo yake yote. Ni kweli, yeye alikuwa ametoa amri fulani, kama zile alizopewa Noa baada ya Gharika ya dunia yote (Mwa 9:1-7) vilevile lile agano la tohara alilopewa Abrahamu na watu wa nyumba yake, kutia ndani watumwa wake wa kigeni. (Mwa 17:9-14) Lakini kuhusiana na Israeli mtunga zaburi angeweza kusema kwamba Mungu “anamtangazia Yakobo neno lake, na Israeli masharti yake na maamuzi yake ya hukumu. Hajafanya hivyo kwa taifa lingine lolote; nao hawajajua maamuzi yake ya hukumu.” (Zb 147:19, 20; linganisha Kut 19:5, 6; Kum 4:8; 7:6, 11.) Kuhusiana na agano la Sheria lililopewa Israeli ingeweza kusemwa hivi, “Mtu ambaye amefanya uadilifu wa Sheria ataishi kwa huo,” kwa maana kushikilia na kujipatanisha na Sheria hiyo kikamilifu kungeweza kutimizwa tu na mwanadamu asiye na dhambi, kama alivyokuwa Kristo Yesu. (Ro 10:5; Mt 5:17; Yoh 8:46; Ebr 4:15; 7:26; 1Pe 2:22) Hapana sheria nyingine kama hiyo iliyopata kutolewa tangu wakati wa Adamu hadi kutolewa kwa agano la Sheria.

‘Kufanya kwa asili mambo ya sheria.’ Hilo halikumaanisha kwamba, kwa vile hakukuwa na mfumo kamili wa sheria ya kupimia mwenendo wao, wanadamu wakati wa kipindi hicho kati ya Adamu na Musa walikuwa huru kutokana na dhambi. Kwenye Waroma 2:14, 15, Paulo anataja hivi: “Kwa maana wakati watu wa mataifa wasio na sheria wanapofanya kwa asili mambo ya sheria, watu hawa, ijapokuwa hawana sheria, wao ni sheria kwao wenyewe. Wao ndio wanaoonyesha kuwa yaliyomo katika sheria yameandikwa ndani ya mioyo yao, huku dhamiri yao ikiwatolea ushahidi na, katikati ya fikira zao wenyewe, wanashtakiwa au hata kutetewa.” Kwa kuwa awali alifanywa katika mfano na sura ya Mungu, mwanadamu ana asili yenye adili, ambayo hutokeza uwezo wa kuwa na dhamiri. Hata wanadamu wasiokamilika, wenye dhambi huendelea kuwa na kiwango fulani cha hiyo, kama yanavyoonyesha maneno ya Paulo. (Ona CONSCIENCE.) Kwa kuwa kimsingi sheria ni ‘kiwango cha kujiendeshea,’ asili hii ya adili hutenda moyoni mwao kama sheria. Hata hivyo, kinyume cha sheria hii ya asili yao ya kiadili kuna sheria nyingine iliyorithiwa, ‘sheria ya dhambi,’ ambayo hupigana na mielekeo ya uadilifu, ikiwafanya kuwa watumwa wale wasioipinga isiwatawale.—Ro 6:12; 7:22, 23.

Asili hii ya adili na dhamiri yenye kushirikishwa inaonekana pia katika kisa cha Kaini. Japo Mungu hakuwa ametoa sheria yoyote kuhusiana na kuua binadamu, kupitia njia ambayo Kaini alijibu swali la Mungu, alionyesha kwamba dhamiri yake ilimhukumu baada ya kumuua Abeli. (Mwa 4:8, 9) Yosefu Mwebrania alionyesha ‘sheria ya Mungu ilikuwa ndani ya moyo wake’ alipojibu ombi la kutongoza la mke wa Potifa, na kusema hivi: “Ninawezaje kufanya ubaya huu mkubwa na kwa kweli nimtendee Mungu dhambi?” Ingawa Mungu alikuwa hajashutumu uzinzi kihususa, bado Yosefu aliutambua kuwa ni kosa, ni wenye kuvunja mapenzi ya Mungu kwa ajili ya binadamu kama ilivyosemwa katika Edeni.—Mwa 39:7-9; linganisha Mwa 2:24.

Kwa hiyo, wakati wa kipindi cha mababu wa ukoo kuanzia Abrahamu hadi wale wana 12 wa Yakobo, Maandiko yanaonyesha wanadamu wa rangi na mataifa mengi wakisema juu ya “dhambi” (chat·taʼth′), kama vile dhambi dhidi ya mwajiri (Mwa 31:36), dhidi ya mtawala anayemtawala mtu (Mwa 40:1; 41:9), dhidi ya mtu wa ukoo (Mwa 42:22; 43:9; 50:17), au dhidi ya binadamu mwenziwe tu (Mwa 20:9). Vyovyote vile, mwenye kutumia neno hilo alikiri pale alipolitumia kuwa na uhusiano fulani pamoja na mtu ambaye dhambi hiyo ilifanywa au huenda ikatendwa dhidi yake na alitambua daraka lenye kuambatana la kuheshimu masilahi ya mtu huyo au mapenzi na mamlaka yake, kama vile katika kisa cha mtawala, na kutotenda kinyume chake. Kwa njia hiyo walionyesha kuna uthibitisho wa asili ya adili. Hata hivyo, wakati ulipopita, utawala wa dhambi juu ya wale wasiomtumikia Mungu uliimarika, hivi kwamba Paulo akaweza kusema juu ya watu wa mataifa ni kana kwamba wanatembea katika ‘katika giza kiakili, na kutenganishwa mbali na uzima ambao ni wa Mungu wakiwa wameishiwa na ufahamu wote wa maadili.’—Efe 4:17-19.

Jinsi Sheria ilivyofanya dhambi ‘izidi.’ Ingawa kipimo fulani cha dhamiri kilimpa mwanadamu ufahamu fulani wa kiasili wa linalofaa na lisilofaa, Mungu sasa, kwa kufanya agano la Sheria pamoja na Israeli, alitambulisha dhambi kihususa katika visehemu vyake vingi. Kwa njia hiyo mtu yeyote aliyezaliwa kutokana na rafiki za Mungu, Abrahamu, Isaka, na Yakobo ambaye angeweza kudai kwamba yeye hakuwa na hatia ya dhambi ‘alizibwa kinywa na ulimwengu wote ukastahili adhabu kutoka kwa Mungu.’ Hii ilikuwa ni kwa sababu mwili usiokamilika waliourithi kutoka kwa Adamu ulifanya wasiweze kutangazwa kuwa waadilifu mbele za Mungu kupitia matendo ya sheria, “kwa maana ujuzi sahihi juu ya dhambi ni kwa njia ya sheria.” (Ro 3:19, 20; Gal 2:16) Sheria ilitaja waziwazi mapana na marefu yote ya dhambi, hivi kwamba, matokeo yake, yakawa ni kufanya kosa na dhambi ‘kuzidi,’ kwa kuwa matendo mengi na hata mitazamo sasa ilitambulishwa kuwa yenye dhambi. (Ro 5:20; 7:7, 8; Gal 3:19; linganisha Zb 40:12.) Dhabihu zayo ziliwakumbusha wale walio chini ya Sheria juu ya hali yao yenye dhambi. (Ebr 10:1-4, 11) Kupitia njia hizo Sheria ilitenda kama mtunzaji ili iwaongoze kwa Kristo, ili waweze ‘kutangazwa kuwa waadilifu kutokana na imani.’—Gal 3:22-25.

Ni jinsi gani dhambi ingeweza ‘kuchochewa’ na amri ya Mungu kwa Israeli?

Akitaja kwamba Sheria ya Musa siyo njia ya binadamu kupata msimamo wenye uadilifu mbele za Yehova Mungu, mtume Paulo aliandika hivi: “Kwa maana tulipokuwa tunapatana na mwili, tamaa zenye dhambi zilizotokezwa kupitia Sheria zilikuwa zikifanya kazi katika viungo vyetu ili tuzalie kifo matunda. . . . Basi, tuseme nini? Je, Sheria ni dhambi? Isiwe hivyo kamwe! Kwa kweli singejua dhambi kama isingekuwa kwa sababu ya Sheria; na, kwa mfano, mimi singejua tamaa kama Sheria haingesema: ‘Usitamani.’ Lakini dhambi, kwa kuchochewa na amri hiyo, ilifanyiza ndani yangu tamaa ya kila namna, kwa maana bila sheria dhambi ilikuwa imekufa.”—Ro 7:5-8.

Bila Sheria hiyo, mtume Paulo hangelijua au kutambua mapana na marefu yote ya dhambi, kwa mfano, kutamani ni dhambi. Kama anavyoandika mtume, Sheria hiyo ‘ilitokeza’ tamaa yenye dhambi, nayo amri dhidi ya kutamani iliandaa ‘kichocheo’ kwa ajili ya dhambi. Jambo hilo lafaa lieleweke kupatana na taarifa ya Paulo kwamba “bila sheria dhambi ilikuwa imekufa.” Maadamu dhambi haikuwa imefafanuliwa kihususa, mtu hangeweza kushtakiwa kuwa ametenda dhambi ambazo hazikuwa zimetambulishwa kisheria. Kabla ya Sheria kuja, Paulo na wengine wa taifa lake waliishi bila kuwa na hukumu ya dhambi ambazo hazikuwa zimetajwa kihususa. Hata hivyo, Sheria ilipoanzishwa, Paulo na wananchi wenzake walitajwa kuwa watenda-dhambi walio chini ya hukumu ya kifo. Sheria iliwafanya wafahamu zaidi kuwa ni watenda-dhambi. Hii haimaanishi kwamba Sheria ya Musa iliwasukuma watende dhambi, bali iliwafunua kuwa ni watenda-dhambi. Kwa hivyo dhambi ilichochewa kupitia Sheria na kutokeza dhambi katika Paulo na watu wake. Sheria iliweka msingi wa kuhukumu watu zaidi kuwa watenda-dhambi na katika mashtaka mengi zaidi ya kisheria.

Kwa hiyo jibu la swali “Je, Sheria ni dhambi?” kwa hakika ni ‘La!” (Ro 7:7) Sheria ‘haikukosa shabaha’ kwa kushindwa kutimiza kusudi la Mungu katika kuitoa, badala yake, iliingiza ndani ‘bao,’ si katika kuwa njema na yenye faida tu kama kiongozi mwenye kulinda bali pia katika kuthibitisha kisheria kwamba watu wote, kutia ndani Waisraeli, walikuwa watenda-dhambi wanaohitaji ukombozi kupitia Mungu. Pia iliwaelekeza Waisraeli kwa Kristo kuwa Mkombozi wao aliyehitajika.

Makosa, Ukosaji wa Kukiuka, Kuyumba Katika Kosa. Mara nyingi Maandiko yanahusianisha “kosa” (Kiebr., ʽa·won′), ‘ukosaji’ wa kukiuka (Kiebr., pe′shaʽ; Kigr., pa·ra′ba·sis), kuyumba katika ‘kosa’ (Kigr., pa·ra′pto·ma), na maneno mengine kama hayo na “dhambi” (Kiebr., chat·taʼth′; Kigr., ha·mar·ti′a). Maneno hayo yenye uhusiano yanatokeza sehemu hususa za dhambi, namna zake mbalimbali.

Makosa na upumbavu. Kwa hiyo, kimsingi ʽa·won′ lahusiana na ukosaji, kutenda kwa njia iliyopotoka au isiyofaa. Neno la Kiebrania larejezea kosa la kiadili, kupotosha jambo la haki. (Ayu 10:6, 14, 15) Ni wazi wale wasionyenyekea mapenzi ya Mungu hawaongozwi na hekima na haki yake kamilifu, kwa hiyo hawana budi kukosea. (Linganisha Isa 59:1-3; Yer 14:10; Flp 2:15.) Bila shaka kwa sababu dhambi humfanya mtu akose usawaziko, apotoshe jambo lenye unyoofu (Ayu 33:27; Hab 1:4), ʽa·won′ ndilo neno la Kiebrania linalotumiwa mara nyingi kwa kuhusianishwa au kutumiwa kwa njia sambamba na chat·taʼth′ (dhambi, kukosa shabaha). (Kut 34:9; Kum 19:15; Ne 4:5; Zb 32:5; 85:2; Isa 27:9) Kukosa usawaziko huo hutokeza mvurugo na utatanishi ndani ya mwanadamu na magumu katika shughuli zake pamoja na Mungu na pamoja na uumbaji mwingine wa Mungu.

“Kosa” (ʽa·won′) hilo huenda likawa la kukusudia au lisilo la kukusudia, ama upotofu uliofikiriwa au tendo la kutojua, “kosa” (shegha·ghah′), ambalo, hata hivyo, linamwingiza mtu huyo ndani ya kosa na hatia mbele za Mungu. (Law 4:13-35; 5:1-6, 14-19; Hes 15:22-29; Zb 19:12, 13) Bila shaka, ikiwa ni la makusudi, kosa hilo linakuwa na matokeo mazito zaidi ya ilivyo kama ni ukosaji tu. (Hes 15:30, 31; linganisha Omb 4:6, 13, 22.) Kosa ni kinyume cha kweli, na wale wanaotenda dhambi kimakusudi huipotosha kweli, jambo ambalo ni mwendo unaoleta dhambi iliyo nzito zaidi. (Linganisha Isa 5:18-23.) Mtume Paulo anazungumza juu ya “nguvu za udanganyifu za dhambi,” ambazo athari yake ni kufanya mioyo ya binadamu kuwa migumu. (Ebr 3:13-15; linganisha Kut 9:27, 34, 35.) Mwandikaji huyo huyo, akinukuu kutoka Yeremia 31:34, ambapo Kiebrania cha awali kilizungumza juu ya “kosa” na “dhambi” ya Israeli, aliandika ha·mar·ti′a (dhambi) na a·di·ki′a (ukosefu wa uadilifu) kwenye Waebrania 8:12, na ha·mar·ti′a na a·no·mi′a (uasi-sheria) kwenye Waebrania 10:17.

Methali 24:9 yasema kwamba “mwenendo mpotovu wa upumbavu ni dhambi,” na maneno ya Kiebrania yanayotoa wazo la upumbavu hutumiwa mara nyingi kuhusiana na kutenda dhambi, nyakati nyingine mtenda-dhambi akikiri kwa njia ya toba, “Nimetenda kipumbavu.” (1Sa 26:21; 2Sa 24:10, 17) Akikosa kutiwa nidhamu na Mungu, mtenda-dhambi hujitega-tega na makosa yake na kupotea njia kipumbavu.—Met 5:22, 23; linganisha 19:3.

Kosa la kukiuka, ‘kuvunja.’ Dhambi inaweza kuwa kwa namna ya ‘kosa’ la kukiuka. Neno la Kigiriki pa·ra′ba·sis (kosa la kukiuka) kimsingi hurejezea ‘kuvunja,’ yaani, kuvuka vikwazo au mipaka fulani, hasa kama vile katika kuvunja sheria. Mathayo anatumia umbo la kitenzi (pa·ra·bai′no) katika kusimulia swali la Mafarisayo na waandishi kuhusu ni kwa nini wanafunzi wa Yesu ‘walivunja mapokeo ya watu wa zamani,’ na swali mkabala la Yesu kuhusu ni kwa nini wapinzani hao ‘walivunja amri ya Mungu kwa sababu ya mapokeo yao,’ ambayo kupitia hayo walilibatilisha neno la Mungu. (Mt 15:1-6) Pia linaweza kumaanisha “kusimama kando,” kama vile Yuda ‘alivyokengeuka’ kwenye huduma na utume wake. (Mdo 1:25) Katika maandishi-matini fulani ya Kigiriki kitenzi hicho hicho hutumiwa wakati wa kurejezea mtu “apitaye cheo, wala asidumu katika mafundisho ya Kristo.”—2Yo 9, UV.

Katika Maandiko ya Kiebrania kuna marejezo kama hayo juu ya dhambi kutendwa na watu ambao ‘walihalifu,’ au ‘kuvunja’ (Kiebr.,ʽa·var′) agano la Mungu au maagizo hususa.—Hes 14:41; Kum 17:2, 3; Yos 7:11, 15; 1Sa 15:24, UV; Isa 24:5; Yer 34:18.

Mtume Paulo anaonyesha uhusiano wa kipekee wa pa·ra′ba·sis na uvunjaji wa sheria iliyowekwa anaposema kwamba “mahali ambapo hapana sheria, hapana pia kosa lolote.” (Ro 4:15) Kwa hivyo, bila kuwapo sheria mtenda-dhambi hangeitwa “mvunjaji wa sheria.” Paulo na waandikaji wengine Wakristo, bila kigeugeu wanatumia pa·ra′ba·sis (na pa·ra·ba′tes, “mvunjaji wa sheria,” au kufanya kosa la ukiukaji) katika muktadha wa sheria. (Linganisha Ro 2:23-27; Gal 2:16, 18; 3:19; Yak 2:9, 11.) Kwa hiyo, kwa kuwa Adamu alikuwa amepokea amri ya moja kwa moja kutoka kwa Mungu, alikuwa na hatia ya ‘kuvunja sheria’ au kufanya kosa la kukiuka sheria iliyotajwa. Ingawa mke wake alidanganywa, alikuwa pia na hatia ya kuvunja sheria hiyo. (1Ti 2:14) Agano la Sheria aliloambiwa Musa na malaika liliongezwa kwenye agano la Kiabrahamu ili “kufanya makosa yawe wazi,” ili ‘mambo yote pamoja yafungwe katika kifungo cha dhambi,’ hilo likawahukumu wazao wote wa Adamu kuwa wana hatia ya dhambi, kutia ndani Israeli, na kudhihirisha kwamba kwa wazi wote walihitaji msamaha na wokovu kupitia imani katika Kristo Yesu. (Gal 3:19-22) Kwa hiyo, kama Paulo angejitia chini ya Sheria ya Musa, angelijifanya tena kuwa “mvunjaji” au mwenye kufanya kosa la kukiuka Sheria hiyo, na kuwa chini ya laana yake, na basi angetupilia kando fadhili zisizostahiliwa za Mungu ambazo ziliandaa ukombozi kutokana na laana hiyo.—Gal 2:18-21; linganisha 3:1-4, 10.

Neno la Kiebrania pe′shaʽ lina wazo la kufanya kosa la kukiuka au kuvunja (Zb 51:3; Isa 43:25-27; Yer 33:8) na vilevile la “maasi,” linalomaanisha kugeukia mbali, au kukataa, sheria au mamlaka ya mwingine. (1Sa 24:11; Ayu 13:23, 24; 34:37; Isa 59:12, 13) Kwa hiyo kosa la kukiuka kimakusudi ni sawa na kuasi utawala na mamlaka ya Mungu kama mzazi. Hugonganisha mapenzi ya kiumbe na yale ya Muumba, na kwa hiyo yeye huingia katika maasi dhidi ya enzi kuu ya Mungu, utawala Wake ulio mkuu zaidi.

Kuyumba katika kosa. Neno la Kigiriki pa·ra′pto·ma lamaanisha, kihalisi, “kuanguka kando,” kwa hivyo ni kujikwaa (Ro 11:11, 12) au kuyumba katika ‘kosa.’ (Efe 1:7; Kol 2:13) Dhambi ya Adamu katika kula tunda lililokatazwa ilikuwa ni kuyumba katika ‘kosa’ kwa kuwa alivunja sheria ya Mungu; aliyumba katika ‘kosa’ kwa sababu alianguka au kujikwaa badala ya kusimama au kutembea kwa unyoofu kupatana na matakwa ya uadilifu ya Mungu na kuunga mkono mamlaka Yake. Matokeo ya sheria na matakwa ya agano la Sheria yalikuwa ni kufungua njia kwa ajili ya makosa mengi kama hayo ya uyumbaji kwa sababu ya kutokamilika kwa wale waliokuwa chini yake (Ro 5:20); taifa la Israeli kwa ujumla lilikosea sana katika kulishika agano hilo. (Ro 11:11, 12) Kwa kuwa sehemu mbalimbali za Sheria hiyo zilijumlishwa katika agano moja, basi mtu ‘aliyejikwaa’ katika jambo moja alihalifu na kuyumba katika ‘kosa’ dhidi ya agano hilo kijumla na hivyo basi dhidi ya sheria zake zote.—Yak 2:10, 11.

“Watenda-dhambi.” Kwa kuwa “hakuna mwanadamu asiyetenda dhambi” (2Nya 6:36), kwa kufaa wazao wote wa Adamu wanaweza kuitwa “watenda-dhambi” kwa asili. Lakini kwa kawaida katika Maandiko mtajo “watenda-dhambi” hutumiwa kwa njia hususa zaidi, kuwataja wale wanaozoea dhambi au walio na sifa ya kutenda dhambi. Dhambi zao zimejulikana na umma. (Lu 7:37-39) Waamaleki, ambao Yehova aliagiza Sauli awaangamize, wanaitwa “watenda-dhambi” (1Sa 15:18); mtunga-zaburi alisali kwamba Mungu asiichukue nafsi yake “pamoja na watenda-dhambi,” maneno yake yenye kufuata yakiwatambulisha hao kuwa “watu wenye hatia ya damu, ambao mikononi mwao wana mwenendo mpotovu, na ambao mkono wao wa kuume umejaa rushwa.” (Zb 26:9, 10; linganisha Met 1:10-19.) Yesu alishutumiwa na viongozi wa kidini kwa kushirikiana na “wakusanya-kodi wengi na watenda-dhambi,” na Wayahudi waliwaona wakusanya-kodi kuwa jamii ambayo kwa ujumla ilikuwa na sifa mbaya. (Mt 9:10, 11) Yesu aliwarejezea hao pamoja na makahaba kuwa wangetangulia viongozi wa kidini Wayahudi kuingia katika Ufalme. (Mt 21:31, 32) Zakayo, mkusanya-kodi ambaye machoni pa wengi alikuwa “mtenda-dhambi,” alikiri kwamba alikuwa amewanyang’anya wengine pesa isivyo halali.—Lu 19:7, 8.

Kwa hiyo, Yesu aliposema ‘kutakuwa na shangwe zaidi mbinguni juu ya mtenda-dhambi mmoja anayetubu kuliko juu ya waadilifu 99 ambao hawahitaji kutubu,’ kwa wazi alikuwa akitumia maneno hayo katika maana ya kupimanisha (ona RIGHTEOUSNESS [Goodness and Righteousness]), kwa maana wanadamu wote kwa asili ni watenda-dhambi na hapana yeyote aliye mwadilifu katika maana kamili.—Lu 15:7, 10; linganisha Lu 5:32; 13:2; ona DECLARE RIGHTEOUS.

Kulinganisha Uzito wa Kosa. Ijapokuwa dhambi ni dhambi, na katika kisa chochote kwa njia ya haki ingeweza kumfanya mwenye hatia astahili “mshahara” wa dhambi, kifo, Maandiko yanaonyesha kwamba Mungu huona ukosaji wa jamii ya wanadamu kuwa unatofautiana katika viwango vya uzito. Kwa hivyo, watu wa Sodoma walikuwa “wakimtendea Yehova dhambi nzito,” na dhambi yao ilikuwa “nzito sana.” (Mwa 13:13; 18:20; linganisha 2Ti 3:6, 7.) Tendo la Waisraeli katika kutengeneza ndama wa dhahabu liliitwa pia “dhambi kubwa” (Kut 32:30, 31), na vivyo hivyo ibada ya ndama ya Yeroboamu ilisababisha wale wa ufalme wa kaskazini “watende dhambi kubwa.” (2Fa 17:16, 21) Dhambi ya Yuda ilikuwa “kama ile ya Sodoma,” na kufanya ufalme wa Yuda uchukize machoni pa Mungu. (Isa 1:4, 10; 3:9; Omb 1:8; 4:6) Mwendo kama huo wa kupuuza mapenzi ya Mungu waweza kufanya hata sala ya mtu iwe dhambi. (Zb 109:7, 8, 14) Kwa kuwa dhambi ni kufanya ushambulizi mbele za uso wa Mungu, yeye si mwenye utepetevu kuihusu; kadiri uzito wayo unavyoongezeka, ndivyo ilivyo wazi kuwa ghadhabu na hasira yake huongezeka. (Ro 1:18; Kum 29:22-28; Ayu 42:7; Zb 21:8, 9) Hata hivyo, hasira si kwa sababu tu yeye binafsi anahusishwa bali pia huchochewa na lile dhara na ukosefu wa haki wanaotendewa binadamu na hasa watumishi wake waaminifu.—Isa 10:1-4; Mal 2:13-16; 2Th 1:6-10.

Udhaifu wa kibinadamu na ujinga. Yehova hufikiria udhaifu wa wanadamu wasiokamilika ambao ni wazao wa Adamu, hivi kwamba wanaomtafuta kwa moyo mweupe wanaweza kusema, “Hakututendea kulingana na dhambi zetu; wala kuleta juu yetu kile tunachostahili kulingana na makosa yetu.” Maandiko yanaonyesha rehema nzuri sana na fadhili zisizostahiliwa ambazo Mungu ameonyesha katika shughuli zake zenye subira pamoja na wanadamu wenye nyama. (Zb 103:2, 3, 10-18) Pia yeye hufikiria ujinga kuwa kisababishi kimoja kinachochangia dhambi (1Ti 1:13; linganisha Lu 12:47, 48), bora tu ujinga huo si wa kimakusudi. Wale ambao kimakusudi hukataa ujuzi na hekima ambayo Mungu hutoa, ‘wakiupenda ukosefu wa uadilifu,’ hawaachwi bila adhabu. (2Th 2:9-12; Met 1:22-33; Ho 4:6-8) Baadhi hupotoshwa kutoka kwenye kweli lakini, kwa kusaidiwa, hugeuka (Yak 5:19, 20), na hali wengine ‘hufunga macho yao yasione nuru na kusahau kutakaswa kwao kwa kwanza kutoka katika dhambi.’—2Pe 1:9.

Ni nini dhambi isiyosameheka?

Ujuzi huja na daraka kubwa zaidi. Dhambi ya Pilato haikuwa kubwa kama ile ya viongozi wa kidini Wayahudi waliomkabidhi Yesu kwenye mikono ya gavana huyo, wala kama ya Yuda, aliyemsaliti Bwana wake. (Yoh 19:11; 17:12) Yesu aliwaambia Mafarisayo wa siku zake kwamba kama wangekuwa vipofu, hawangekuwa na dhambi, kwa wazi akimaanisha kwamba dhambi zao zingeweza kusamehewa na Mungu kwa msingi wa ujinga wao; hata hivyo, kwa sababu wao walikataa si wajinga, ‘dhambi yao ilibaki.’ (Yoh 9:39-41) Yesu alisema hawakuwa na “sababu ya kujitetea kwa ajili ya dhambi yao” kwa sababu wao walikuwa mashahidi wa maneno na matendo yenye nguvu yaliyotoka kwake yakiwa ni tokeo la roho ya Mungu kuwa juu yake. (Yoh 15:22-24; Lu 4:18) Wale ambao, ama katika neno au kupitia mwendo wao katika kutenda, walikufuru roho ya Mungu kimakusudi na kwa kujua, kwa kufanya hivyo walidhihirisha wangekuwa na “hatia ya dhambi ya milele,” bila uwezekano wa msamaha. (Mt 12:31, 32; Mk 3:28-30; linganisha Yoh 15:26; 16:7, 8.) Ingeweza kuwa hivyo kwa baadhi ya waliokuja kuwa Wakristo na kisha wakageuka kimakusudi kutoka kwa ibada safi ya Mungu. Waebrania 10:26, 27 chasema kwamba “tukizoea kutenda dhambi kimakusudi baada ya kupokea ujuzi sahihi juu ya kweli, hakuna tena dhabihu yoyote iliyobaki kwa ajili ya dhambi, lakini kuna tarajio hakika lenye kuogopesha la hukumu na kuna wivu unaowaka moto ambao utawateketeza wale wanaopinga.”

Kwenye 1 Yohana 5:16, 17, ni wazi Yohana anarejezea dhambi ya kimakusudi, ya kujua, katika kusema “dhambi inayoleta kifo” tofauti na ile isiyoleta kifo. (Linganisha Hes 15:30.) Uthibitisho unapoonyesha dhambi kama hiyo ya kimakusudi, ya kujua, Mkristo hangesali kwa ajili ya mtu anayekosea hivyo. Bila shaka, Mungu ndiye Hakimu wa mwisho kuhusiana na mtazamo wa moyo wa mtenda-dhambi.—Linganisha Yer 7:16; Mt 5:44; Mdo 7:60.

Dhambi moja ikilinganishwa na zoea la dhambi. Yohana pia anaonyesha tofauti kati ya dhambi moja na zoea la dhambi kama inavyoonyeshwa na ulinganishi wa 1 Yohana 2:1 na 3:4-8 kama inavyotafsiriwa katika Tafsiri ya Ulimwengu Mpya. Kuhusiana na usahihi wa tafsiri “kila mtu aliye na mazoea ya kufanya dhambi [poi·on′ ten ha·mar·ti′an]” (1Yo 3:4), Word Pictures in the New Testament cha Robertson (1933, Buku la 6, ukur. 221) chasema: “Kitenzi kinachoonyesha hali iliyopo inayoendelea (poion) chamaanisha zoea la kufanya dhambi.” Kuhusiana na 1 Yohana 3:6, ambapo maneno oukh ha·mar·ta′nei yanatumiwa katika maandishi-matini ya Kigiriki, msomi huyo huyo anaeleza hivi (ukur. 222): “Kitenzi cha sasa . . . chenye kuendelea kinachoonyesha hamartano, ‘haendelei kufanya dhambi.’” Kwa hivyo, huenda baada ya muda fulani Mkristo mwaminifu akaanguka ndani ya dhambi kwa sababu ya udhaifu au kupotoshwa, lakini yeye “haendelei kufanya dhambi,” haendelei kutembea ndani yake.—1Yo 3:9, 10; linganisha 1Ko 15:33, 34; 1Ti 5:20.

Kushiriki katika dhambi za wengine. Mtu anaweza kuwa na hatia ya dhambi mbele za Mungu kwa kushirikiana kimakusudi na wakosaji, kwa kukubaliana na ukosaji wao, au kwa kufunika mwenendo wao ili wazee wasijue juu yake na kuchukua hatua inayofaa. (Linganisha Zb 50:18, 21; 1Ti 5:22.) Kwa hiyo wale wanaokaa ndani ya jiji la mfano “Babiloni Mkubwa” pia ‘wanapokea sehemu ya mapigo yake.’ (Ufu 18:2, 4-8) Mkristo anayeshirikiana au hata “kumsalimu” mtu anayeacha fundisho la Kristo “anashiriki katika matendo yake maovu.”—2Yo 9-11; linganisha Tit 3:10, 11.

Timotheo alionywa na Paulo dhidi ya kuwa “mshiriki katika dhambi za wengine.” (1Ti 5:22) Maneno ya Paulo yanayotangulia juu ya ‘kutoweka kamwe mikono juu ya mtu yeyote haraka-haraka’ lazima yawe yanarejezea mamlaka aliyopewa Timotheo ya kuweka rasmi waangalizi katika makutaniko. Yeye hakupaswa kuweka rasmi mtu aliyegeuka karibuni, kwa maana mtu huyo angejivuna kwa kiburi; kama Timotheo angekosa kufuata shauri hilo, basi angebeba kipimo fulani cha kuwa na daraka la makosa yoyote ambayo mtu huyo angetenda.—1Ti 3:6.

Taifa zima lingeweza kuwa na hatia ya dhambi mbele za Mungu kwa msingi wa kanuni zilizo juu.—Met 14:34.

Dhambi Dhidi ya Wanadamu, Mungu, na Kristo. Kama ilivyoonyeshwa hapo mapema, Maaandiko ya Kiebrania yana marejezo ya dhambi zilizofanywa na wanadamu wa mataifa tofauti-tofauti wakati wa kipindi cha mababu wa ukoo. Kwa sehemu kubwa yanarejezea dhambi zilizotendwa dhidi ya binadamu wengine.

Kwa kuwa Mungu pekee ndiye kiwango cha uadilifu na wema, dhambi zilizotendwa dhidi ya binadamu hazihusu kushindwa kujipatanisha na ‘mfano na sura’ ya watu hao, bali ni kushindwa kuheshimu au kutunza masilahi yaliyo haki yao na yanayofaa, na hivyo kuwakosea, kuwaumiza isivyo haki. (Amu 11:12, 13, 27; 1Sa 19:4, 5; 20:1; 26:21; Yer 37:18; 2Ko 11:7) Yesu aliweka kanuni zenye kuongoza ili mtu afuate ikiwa dhambi fulani nzito zingetendwa dhidi yake. (Mt 18:15-17) Hata ingawa ndugu ya mtu alimtendea dhambi mara 77 au mara 7 katika siku moja, mkosaji huyo alipaswa kusamehewa ikiwa, baada ya kukemewa, alionyesha toba. (Mt 18:21, 22; Lu 17:3, 4; linganisha 1Pe 4:8.) Petro anazungumza juu ya watumishi wa nyumba kupigwa kofi kwa ajili ya dhambi walizotenda dhidi ya mabwana zao. (1Pe 2:18-20) Mtu anaweza kutenda dhambi dhidi ya mamlaka iliyowekwa kwa kukosa kuionyesha heshima inayostahili. Paulo alijitangaza kuwa asiye na hatia ya dhambi yoyote “juu ya Sheria ya Wayahudi wala juu ya hekalu wala juu ya Kaisari.”—Mdo 25:8.

Hata hivyo, dhambi dhidi ya binadamu ni dhambi dhidi ya Muumba pia, ambaye ni lazima wanadamu wamtolee hesabu. (Ro 14:10, 12; Efe 6:5-9; Ebr 13:17) Mungu, ambaye alimzuia Abimeleki asiwe na uhusiano na Sara, alimwambia mfalme huyo Mfilisti, “nilikuwa nikikuzuia usinitendee dhambi.” (Mwa 20:1-7) Vivyo hivyo Yosefu alitambua kwamba uzinzi ni dhambi dhidi ya Muumba wa watu wa kiume na kike na dhidi ya Mfanyizaji wa muungano wa ndoa (Mwa 39:7-9), kama alivyofanya Mfalme Daudi. (2Sa 12:13; Zb 51:4) Dhambi kama vile unyang’anyi, ulaghai, au upunjaji wa mali ya mwingine zimeorodheshwa katika Sheria kuwa ni “kujiendesha kwa njia isiyo ya uaminifu kwa Yehova.” (Law 6:2-4; Hes 5:6-8) Wale wanaoifanya mioyo yao kuwa migumu na kuzuia kufungua mkono wao kuwaelekea ndugu zao maskini na wale wanaokataa na mishahara ya watu walipewa karipio la kimungu. (Kum 15:7-10; 24:14, 15; linganisha Met 14:31; Amo 5:12.) Samweli alitangaza haiwaziki, kwa upande wake, ‘kumtendea Yehova dhambi kwa kuacha kusali’ kwa niaba ya Waisraeli wenzake na ikiwa wangemwomba afanye hivyo.—1Sa 12:19-23.

Vivyo hivyo, Yakobo 2:1-9 kinahukumu kuwa ni dhambi kuonyesha upendeleo au kufanya tofauti za kitabaka miongoni mwa Wakristo. Paulo anasema kwamba wale wasiojali dhamiri zilizo dhaifu za ndugu zao na hivyo kuwafanya hao wakwazike ‘wanamtendea dhambi Kristo,’ Mwana wa Mungu aliyetoa damu yake mwenyewe ya uhai kwa ajili ya wafuasi wake.—1Ko 8:10-13.

Kwa hivyo, ingawa kwa kweli dhambi zote ni dhambi dhidi ya Mungu, Yehova huziona dhambi nyingine kuwa ni dhidi yake binafsi, dhambi kama vile ibada ya sanamu (Kut 20:2-5; 2Fa 22:17), kukosa imani (Ro 14:22, 23; Ebr 10:37, 38; 12:1), kudharau mambo matakatifu (Hes 18:22, 23), na namna zote za ibada ya uwongo (Hos 8:11-14). Bila shaka ndiyo sababu kuhani mkuu Eli aliwaambia wanawe, waliodharau hema na utumishi wa Mungu: “Mwanadamu akifanya dhambi juu ya mwanadamu, Mungu atakuwa mwamuzi wake [linganisha 1Fa 8:31, 32]; lakini mwanadamu akifanya dhambi juu ya Yehova, ni nani atakayetoa sala kwa ajili yake?”—1Sa 2:22-25; linganisha mist. 12-17.

Mtu kutenda dhambi dhidi ya mwili wake mwenyewe. Akionya dhidi ya uasherati (uhusiano wa ngono nje ya ndoa iliyokubaliwa Kimaandiko), Paulo anasema kwamba “kila dhambi nyingine ambayo mtu huenda akafanya iko nje ya mwili wake, lakini yeye aliye na mazoea ya kufanya uasherati anautendea dhambi mwili wake mwenyewe.” (1Ko 6:18; ona FORNICATION.) Muktadha unaonyesha kwamba Paulo alikuwa amekazia kwamba Wakristo walipaswa kuunganishwa na Bwana na Kichwa chao, Kristo Yesu. (1Ko 6:13-15) Akiwa anakosea na kutenda dhambi, mwasherati anakuwa mwili mmoja na mtu mwingine, ambaye mara nyingi ni kahaba. (1Ko 6:16-18) Kwa kuwa hakuna dhambi nyingine inayoweza kutenganisha kwa njia hiyo mwili wa Mkristo na muungano pamoja na Kristo na kuufanya uwe “mmoja” na mwingine, ni wazi hii ndiyo sababu dhambi nyingine zote zinaonwa hapa kuwa ziko ‘nje ya mwili wa mtu.’ Pia uasherati unaweza kuleta madhara yasiyoweza kuponywa juu ya mwili wa mwasherati mwenyewe.

Dhambi Zenye Kufanywa na Malaika. Kwa kuwa wana wa roho wa Mungu wanapaswa pia kuonyesha utukufu wa Mungu na kumletea sifa, wakitimiza mapenzi yake (Zb 148:1, 2; 103:20, 21), wanaweza kutenda dhambi katika maana ileile ya kimsingi kama binadamu. Barua ya 2 Petro 2:4 yaonyesha kwamba baadhi ya wana wa roho wa Mungu walitenda dhambi, ‘wakatiwa ndani ya mashimo yenye giza zito ili wawekwe akiba kwa ajili ya hukumu.’ Ni wazi 1 Peter 3:19, 20 yarejezea hali hiyo hiyo inaposema juu ya “roho walio gerezani, ambao wakati fulani hawakuwa watiifu wakati subira ya Mungu ilipokuwa ikingoja katika siku za Noa.” Na Yuda 6 kinaonyesha kwamba kule ‘kukosa shabaha,’ au kutenda dhambi, kwa viumbe hao wa roho kulitokea kwa sababu “hawakubaki mahali pao pa kwanza bali wakayaacha makao yao wenyewe yanayofaa,” inapatana na kufikiri kuzuri kwamba makao yanayofaa yanarejezea mbingu anazoishi Mungu.

Kwa kuwa dhabihu ya Yesu Kristo haina uandalizi wa kufunika dhambi za viumbe wa roho, hakuna sababu ya kusadiki kwamba dhambi za malaika hao wasiotii zingeweza kusameheka. (Ebr 2:14-17) Kama vile Adamu, wao walikuwa viumbe wakamilifu wasio na udhaifu wa kuzaliwa unaoweza ukafikiriwa kuwa sababu ya kutetea ukosaji wao.

Ondoleo la Dhambi. Kama inavyoonyeshwa katika makala DECLARE RIGHTEOUS (How “counted” righteous), ukweli ni kwamba Yehova Mungu ‘huhesabu’ uadilifu katika hesabu ya wale wanaoishi kulingana na imani. Katika kufanya hivyo, kwa kiwango chenye uwiano Mungu ‘hufunika,’ ‘hufutilia mbali,’ au ‘kufuta’ dhambi hizo ambazo la sivyo zingetozwa katika hesabu ya waaminifu hao. (Linganisha Zb 32:1, 2; Isa 44:22; Mdo 3:19.) Kwa hivyo, Yesu alionyesha “makosa” na “dhambi” yanafanana na ‘madeni.’ (Linganisha Mt 6:14; 18:21-35; Lu 11:4.) Japo dhambi zao zilikuwa kama kitambaa chekundu, Yehova ‘huosha’ alama inayowafanya wasiwe watakatifu. (Isa 1:18; Mdo 22:16) Njia ambayo katika hiyo Mungu anaweza kuonyesha rehema yake nyororo na fadhili zenye upendo na bado adumishe haki yake kamilifu na uadilifu inazungumziwa chini ya RANSOM; RECONCILIATION; TOBA; na makala zenye kuhusiana na hizo.

Uepukaji wa Dhambi. Kupenda Mungu na jirani ni njia kuu ya kuepuka dhambi, ambayo ni uasi-sheria, kwa maana upendo ni sifa ya Mungu yenye kutokeza; alifanya upendo uwe msingi wa sheria yake kwa Israeli. (Mt 22:37-40; Ro 13:8-11) Katika njia hiyo Wakristo hawatatenganishwa na Mungu, bali watakuwa katika muungano wenye shangwe pamoja naye na Mwanaye. (1Yo 1:3; 3:1-11, 24; 4:16) Wao wanakubali uongozi wa roho ya Mungu na wanaweza ‘kuishi kuhusiana na roho kwa maoni ya Mungu,’ wakiepuka dhambi (1Pe 4:1-6) na kutokeza tunda lenye uadilifu la roho ya Mungu badala ya tunda ovu la mwili wenye dhambi. (Gal 5:16-26) Kwa njia hiyo wanaweza kuwa huru na utumwa wa dhambi.—Ro 6:12-22.

Mtu akiwa na imani katika thawabu ya hakika ya Mungu kwa ajili ya uadilifu (Ebr 11:1, 6), anaweza kupinga wito wa dhambi wa kushiriki katika shangwe yake ya muda. (Ebr 11:24-26) Kwa kuwa “Mungu si wa kudhihakiwa,” mtu anaijua kanuni isiyoweza kuepukika kwamba “lolote lile analopanda mtu, atavuna hilo pia,” naye analindwa dhidi ya udanganyifu wa dhambi. (Gal 6:7, 8) Anatambua kwamba dhambi haziwezi kubaki zimefichwa milele (1Ti 5:24) na kwamba “ijapokuwa huenda mtenda-dhambi akawa anatenda yaliyo mabaya mara mia moja na kuendelea kwa muda mrefu anavyopenda,” bado “mambo yatawaendea vyema wale wanaomwogopa Mungu wa kweli,” bali sivyo kwa mwovu asiyemwogopa Mungu. (Mhu 8:11-13; linganisha Hes 32:23; Met 23:17, 18.) Utajiri wowote wa kimwili ambao waovu wamepata hautawanunulia ulinzi kutoka kwa Mungu (Sef 1:17, 18), na kwa hakika, baada ya muda mali ya mtenda-dhambi itakuwa ‘imewekwa akiba kwa ajili ya mwadilifu.’ (Met 13:21, 22; Mhu 2:26) Wale wanaofuatia uadilifu kwa imani wanaweza kuepuka kubeba “mzigo mzito” unaoletwa na dhambi, kupoteza amani ya akili na moyo, udhaifu wa ugonjwa wa kiroho.—Zb 38:3-6, 18; 41:4.

Ujuzi wa neno la Mungu ndio msingi wa imani hiyo na njia ya kuiimarisha. (Zb 119:11; linganisha Zb 106:7.) Mtu anayefanya haraka-haraka bila kwanza kutafuta ujuzi kuhusu njia yake ‘ataikosa shabaha,’ atende dhambi. (Met 19:2, klz-chn) Kwa kutambua kwamba “mtenda-dhambi mmoja tu anaweza kuharibu mambo mengi mema” humfanya mtu mwadilifu atafute kutenda kwa hekima ya kweli. (Linganisha Mhu 9:18; 10:1-4.) Ni mwendo wa hekima kuepuka ushirika pamoja na wale wanaozeoa ibada ya uwongo na watu wenye mwelekeo wa ukosefu wa adili, kwa maana hawa humnasa mtu katika dhambi na kuharibu tabia njema.—Kut 23:33; Ne 13:25, 26; Zb 26:9-11; Met 1:10-19; Mhu 7:26; 1Ko 15:33, 34.

Bila shaka, kuna mambo mengi yanayoweza kutendwa au kutotendwa, au yanayoweza kutendwa njia hii au ile, bila hukumu yoyote ya dhambi. (Linganisha 1Ko 7:27, 28.) Mungu hakumsonga mwanadamu ndani ya maagizo chungu nzima yanayosimamia kila jambo dogo kuhusiana na jinsi mambo yalipaswa kufanywa. Ni wazi, mwanadamu alipaswa kutumia akili yake, na pia alipewa uhuru wa kutosha wa kudhihirisha utu na mapendezi yake ya kibinafsi. Agano la Sheria lilikuwa na sheria nyingi; lakini hata hilo halikuwanyima wanadamu uhuru wao wa kujieleza kibinafsi. Vivyo hivyo Ukristo, ukiwa unakazia sana kanuni yenye kuongoza kuwa kupenda Mungu na jirani, unaruhusu wanadamu kuwa na uhuru mkubwa iwezekanavyo ambao watu walio na mioyo inayoelekea kwenye uadilifu wangeweza kutamani.—Linganisha Mt 22:37-40; Ro 8:21; ona FREEDOM; YEHOVA (Mungu wa viwango vya adili).