Je! Kanisa la Mapema Lilifundisha Kwamba Mungu ni Utatu?

Sehemu 2-Je, Mababu wa Kimitume Walifundisha Fundisho la Utatu?

Katika Mnara wa Mlinzi la November 1, 1991, Sehemu 1 ya mfululizo huu ilizungumzia kama Yesu na wanafunzi wake walifundisha fundisho la Utatu—lile wazo la kwamba Baba, Mwana, na roho takatifu walikuwa watu watatu walio sawa lakini wakiwa Mungu mmoja. Ushuhuda wa wazi kutoka katika Biblia, kutoka kwa wanahistoria, na hata kutoka kwa wanatheolojia ni kwamba hawakufundisha hivyo. Vipi viongozi wa kanisa waliofuata upesi baadaye—je, walifundisha Utatu?

“MABABA WA KIMITUME” ni jina linalotumiwa kwa watu wa kanisa walioandika juu ya Ukristo katika mwisho-mwisho wa karne ya kwanza na mapema katika karne ya pili ya Wakati wa Kawaida wetu. Wengine wao walikuwa Clement wa Roma, Ignatio, Polycarp, Herma, na Papia.

Walisemwa kuwa waliishi wakati mmoja na baadhi ya mitume. Hivyo, wangalipaswa kuyafahamu sana mafundisho ya kimitume. Kuhusu lile ambalo wanaume hao waliandika, The New Encyclopœdia Britannica husema hivi:

“Kwa ujumla maandiko ya Mababa wa Kimitume yana thamani ya kihistoria iliyo kubwa zaidi ya vichapo vinginevyo vya Kikristo nje ya Agano Jipya.”¹

Ikiwa mitume walifundisha fundisho la Utatu, basi hao Mababa wa Kimitume wangalipaswa kulifundisha pia. Lingalipaswa kuwa jambo maarufu katika mafundisho yao, kwa kuwa hakuna jambo lililokuwa la maana zaida ya kuwajulisha watu juu ya Mungu. Kwa hiyo je, walifundisha fundisho la Utatu?

Taarifa ya Mapema ya Imani

Mojawapo ya taarifa za mapema zaidi zisizo za Kibiblia juu ya imani ya Kikristo inapatikana katika kitabu chenye sura 16 zilizo fupi kiitwacho The Didache, au Teaching of the Twelve Apostles (Mafundisho ya Mitume Kumi na Wawili). Wanahistoria wengine huweka tarehe ya kitabu hicho kuwa kabla au karibu na mwaka 100 W.K. Mtungaji wacho hajulikani.²

The Didache kinashugulika na mambo ambayo watu wangehitaji kujua ili kuwa Wakristo. Katika sura yacho ya 7, kinaagiza ubatizo “katika jina la Baba na la Mwana na la Roho Takatifu,” maneno yale yale ambayo Yesu alitumia kwenye Mathayo 28:19.³ Lakini hakisemi jambo lolote kuhusu hao watatu kuwa sawa katika umilele, uweza, cheo, na hekima. Katika sura yacho ya 10, The Didache kinatia ndani ungamo la imani lifuatalo katika namna ya sala:

“Tunakushukuru, Baba Mtakatifu, kwa ajili ya Jina lako takatifu ambalo umefanya likae mioyoni mwetu; na kwa ajili ya maarifa na imani na kutoweza kufa ambako umetujulisha kupitia Yesu Mtumishi wako. Utukufu kwako milele! Ewe, Bwana Mweza Yote, uliumba kila kitu kwa ajili ya Jina lako . . . Na kwa neema umetupa sisi chakula na kinywaji cha kiroho, na uhai wa milele kupitia Yesu Mtumishi wako.”⁴

Hakuna Utatu wowote katika hilo. Katika The Influence of Greek Ideas on Christianity (Uvutano wa Mawazo ya Kigiriki Kwenye Ukristo), Edwin Hatch anukuu fungu lililotangulia na kisha asema hivi:

“Katika eneo la utendaji wa Ukristo la awali hakuonekani kana kwamba kulikuwako maendeleo mengi juu ya mawazo hayo rahisi. Fundisho lililokaziwa sana lilikuwa kwamba Mungu yuko, kwamba Yeye ni mmoja, kwamba Yeye ni mweza yote na wa milele, kwamba Yeye ndiye alifanya ulimwengu, kwamba rehema Yake i juu ya kazi Zake zote. Hawakuvutwa kuelekea mazungumzo ya kifalsafa yasiyo halisi.”⁵

Clement wa Roma

Clement wa Roma, aliyefikiriwa kuwa “askofu” katika mji huo, ni chanzo kinginecho cha mapema cha maandiko juu ya Ukristo. Inaaminiwa kwamba alikufa yapata 100 W.K. Katika habari inayosemekana kuwa iliandikwa naye, hataji lolote juu ya Utatu, ama moja kwa moja ama vinginevyo. Katika First Epistle of Clement to the Corinthians (Waraka wa Kwanza wa Clement kwa Wakorintho), ataarifu hivi:

“Rehema kwenu, na amani, kutoka Mungu Mweza Yote kupitia Yesu Kristo, na iongezeke.”

“Mitume wametuhubiri Gospeli kutoka kwa Bwana Yesu Kristo; Yesu Kristo amefanya hivyo kutoka kwa Mungu. Kwa hiyo Kristo alitumwa na Mungu, na mitume walitumwa na Kristo.”

“Mungu, aonaye mambo yote, na aliye Mtawala wa roho zote na aliye Bwana wa mnofu wote—aliyemchagua Bwana Yesu Kristo na sisi kupitia Yeye kuwa watu wa pekee—na aipe kila nafsi iliitialo Jina Lake lililo tukufu na takatifu, imani, hofu, amani, saburi, ustahimilivu.”⁶

Clement hasemi kwamba Yesu au roho takatifu ni sawa na Mungu. Anamwonyesha Mungu Mweza Yote kuwa tofauti na Mwana (si “Baba” tu). Mungu asemwa kuwa mkubwa zaidi, kwa kuwa Kristo “alitumwa” na Mungu, na Mungu “aliyemchagua” Kristo. Akionyesha kwamba Mungu na Kristo ni watu wawili walio tofauti na wasio sawa, Clement alisema hivi:

“Tutaomba kwa sala na dua yenye bidii kwamba Muumba wa ulimwengu wote mzima ataiweka salama idadi barabara ya wateule wake katika ulimwengu mzima, kupitia Mwana wake Mpendwa Yesu Kristo. . . . Tunatambua kwamba wewe [Mungu] pekee ndiwe ‘uliye juu zaidi ya walio juu sana’ . . . Wewe pekee ndiwe mlinzi wa roho na Mungu wa mnofu wote.”

“Mataifa yote na yatambue kwamba wewe ndiwe Mungu pekee, kwamba Yesu Kristo ni Mwana wako.”⁷

Clement humwita Mungu ‘aliye juu zaidi’ (si “Baba” tu), na humrejezea Yesu kuwa “Mwana” wa Mungu. Aonyesha hivi pia kuhusu Yesu: “Kwa kuwa anaangaza utukufu wa Mungu, yeye ni mkubwa kuliko malaika kwa kuwa cheo chake ni chenye fahari kuliko chao.”⁸ Yesu huangaza utukufu wa Mungu, lakini yeye hana utukufu ulio sawa na huo, sawa na vile mwezi huangaza nuru ya jua lakini hauko sawa na chanzo cha nuru hiyo, jua.

Ikiwa Mwana wa Mungu angalikuwa sawa na Mungu, ambaye ni Baba wa kimbingu, isingalikuwa lazima Clement aseme kwamba Yesu alikuwa mkubwa kuliko malaika, kwa kuwa hilo lingalikuwa jambo la wazi. Na mpangilio wake wa maneno huonyesha utambuzi wake wa kwamba hali Mwana ni mkubwa kuliko malaika, yeye ni mwenye cheo cha chini kuliko Mungu Mweza Yote.

Msimamo wa Clement unaonekana wazi: Mwana ni mwenye cheo cha chini kuliko Baba na ni wa pili kutoka yeye. Clement hakumwona kamwe Yesu kuwa na ushirika wa pamoja na Baba katika uungu. Aonyesha kwamba Mwana humtegemea Baba, yaani, Mungu na asema kwa dhahiri kwamba Baba ndiye ‘Mungu peke yake,’ asiyeshiriki cheo Chake na mtu yeyote. Na hakuna mahali popote ambapo Clement huipa roho takatifu usawa na Mungu. Hivyo, hakuna Utatu wowote katika maandiko ya Clement.

Ignatio

Ignatio, askofu wa Antiokia, aliishi kutoka yapata katikati ya karne ya kwanza W.K. hadi mapema katika karne ya pili. Ikiwa maandiko yote yanayosemwa kuwa ni yake yalikuwa ya kweli, katika hayo yote, hamna usawa wa Baba, Mwana, na roho takatifu.

Hata ikiwa Ignatio angalisema kwamba Mwana alikuwa sawa na Baba katika umilele, uweza, cheo na hekima, hilo bado halingekuwa Utatu, kwani hakusema mahali popote kwamba roho takatifu ilikuwa sawa na Mungu katika njia hizo. Lakini Ignatio hakusema kwamba Mwana alikuwa sawa na Mungu Baba katika njia kama hizo au katika njia yoyote nyingine. Badala ya hiyo, alionyesha kwamba Mwana yu katika hali ya ujitiisho kwa Yule aliye mkubwa zaidi, Mungu Mweza Yote.

Ignatio humwita Mungu Mweza Yote “Mungu wa pekee wa kweli, asiyezaliwa na asiyeweza kukaribiwa, Bwana wa wote, Baba na Mtokezaji wa Mwana mzaliwa-pekee,” akionyesha tofauti kati ya Mungu na Mwana Wake.⁹ Asema juu ya “Mungu Baba, na Bwana Yesu Kristo.”¹⁰ Na atangaza rasmi hivi: “Kuna Mungu mmoja, Mweza Yote, ambaye amejidhihirisha Mwenyewe kupitia Yesu Kristo Mwana Wake.”¹¹

Ignatio aonyesha kwamba Mwana hakuwa mtu wa kuwako milele bali aliumbwa, kwani aonyesha Mwana akisema hivi: “Bwana [Mungu Mweza Yote] aliniumba Mimi, mwanzo wa njia Zake.”¹² Vivyo hivyo, Ignatio alisema hivi: “Kuna Mungu mmoja wa ulimwengu wote mzima, Baba wa Kristo, ‘ambaye vitu vyote vimetoka kwake;’ na Bwana mmoja Yesu Kristo, Bwana yetu, ‘ambaye kwake vitu vyote vimekuwako.’”¹³ Aandika hivi pia:

“Roho takatifu hasemi mambo Yake mwenyewe, bali yale ya Kristo, . . . sawa pia na vile Bwana alivyotutangazia mambo ambayo Yeye alipokea kutoka kwa Baba. Kwani, Yeye [Mwana], asema hivi ‘neno mlisikialo si Langu, bali ni la Baba, aliyenituma Mimi.’”¹⁴

“Kuna Mungu mmoja aliyejidhihirisha mwenyewe kupitia Yesu Kristo Mwana wake, ambaye ndiye Neno lake aliyetoka katika ukimya na kupendeza kwa kila njia yeye [Mungu] aliyemtuma. . . . Yesu Kristo alijitiisha kwa Baba.”¹⁵

Ni kweli, Ignatio humwita Mwana “Mungu aliye Neno.” Lakini kutumia neno “Mungu” kwa Mwana hakumaanishi kwa lazima usawa na Mungu Mweza Yote. Biblia pia humwita Mwana “Mungu” kwenye Isaya 9:6. Yohana 1:18 humwita Mwana “mungu mzaliwa-pekee.” Akiwa amekabidhiwa uweza na mamlaka kutoka kwa Yehova Mungu, Baba, Mwana angeweza kwa kufaa kuitwa “mwenye nguvu,” ambayo kwa msingi ndiyo maana ya “mungu.”—Mathayo 28:18; 1 Wakorintho 8:6; Waebrania 1:2.

Hata hivyo, je, zile barua 15 zinazosemwa kuwa za Ignatio zakubaliwa kuwa za kweli? Katika The Ante-Nicene Fathers, Buku 1, wahariri Alexander Roberts na James Donaldson hutaarifu hivi:

“Sasa ni maoni ya wachambuzi wote kwamba, barua nane za kwanza za zile zinazosemwa kuwa za Ignatio si halisi. Zinaonyesha ndani yazo uhushuda wa wazi wa kuwa matokeo ya enzi ya baadaye zaidi . . . na sasa zimekataliwa kwa ukubali wa ujumla kuwa miigo.”

“Kati ya Nyaraka saba zinazokiriwa na Eusebio . . . , tuna mbili za Kigiriki zilizosahihishwa, [waraka] mrefu na [waraka] mfupi. . . . Ingawa ule mfupi . . . ulikuwa umependelewa kwa ujumla kuliko ule mrefu, kulikuwako maoni yenye kuenea sana miongoni mwa wanachuo, kwamba hata huo haungeweza kuonwa kuwa wakosa kabisa maneno yaliyoongezwa, au kuwa wenye uhalisi usiotiliwa shaka.”¹⁶

Tukikubali namna ile fupi ya maandiko yake kuwa ya kweli, hiyo huondoa baadhi ya mafungu (yaliyo katika namna ile ndefu) yanayoonyesha Kriso kuwa na cheo kidogo kwa Mungu, lakini yale yaliyobaki katika namna ile fupi bado hayaonyeshi Utatu. Na bila kujali ni yapi ya maandiko yake yaliyo ya kweli, yanaonyesha kwa vyovyote kwamba Ignatio aliamini katika uwili wa Mungu na Mwana wake. Huo kwa hakika haukuwa uwili wa watu walio sawa, kwani, Mwana huonyeshwa sikuzote kuwa mdogo zaidi ya Mungu na mwenye cheo kidogo kwake. Hivyo, bila kujali jinsi mtu anavyoyaona maandiko ya Ignatio, fundisho la Utatu haliwezi kupatikana ndani yayo.

Polycarp

Polycarp wa Smirna alizaliwa katika theluthi ya mwisho ya karne ya kwanza na akafa katikati ya karne ya pili. Inasemwa kwamba alikutana na mtume Yohana, na anasemwa kuwa aliandika Epistle of Polycarp to the Philipians (Waraka wa Polycarp kwa Wafilipi).

Je! kulikuwako jambo lolote katika maandiko ya Polycarp ambalo lingeonyesha Utatu? La, hakuna mtajo wowote juu yalo. Kwa kweli, lile analosema linapatana na lile Yesu na wanafunzi wake na mitume walilofundisha. Kwa mfano, katika Epistle yake, Polycarp alitaarifu hivi:

“Mungu na Baba wa Bwana yetu Yesu Kristo, na Yesu Kristo Mwenyewe, aliye Mwana wa Mungu, . . . na awajenge katika imani na kweli.”¹⁷

Angalia kwamba, sawa na Clement, Polycarp hasemi juu ya uhusiano wa Utatu wa “Baba” na “Mwana” walio sawa katika uungu. Badala ya hiyo, asema juu ya “Mungu na Baba” wa Yesu, si tu juu ya ‘Baba wa Yesu.’ Kwa hiyo anatenganisha Mungu na Yesu, jinsi waandikaji wa Biblia wafanyavyo tena na tena. Paulo asema kwenye 2 Wakorintho 1:3: “Na ahimidiwe Mungu, Baba wa Bwana wetu Yesu Kristo.” Hasemi tu, ‘Na ahimidiwe Baba wa Yesu,’ bali, “Na ahimidiwe Mungu na Baba” wa Yesu.

Polycarp asema hivi pia: “Amani kutoka kwa Mungu Mweza Yote, na kutoka kwa Bwana Yesu Kristo, Mwokozi wetu.”¹⁸ Hapo tena, Yesu yu tofauti na Mungu Mweza Yote, si mtu mmoja wa Uungu wa utatu ulio sawa.

Herma na Papia

Baba wa Kimitume mwingine ni Herma, aliyeandika katika sehemu ya kwanza ya karne ya pili. Katika kitabu chake Shepherd, au Pastor, je, Herma asema jambo lolote ambalo laweza kumwongoza mtu adhani kwamba alimwelewa Mungu kuwa Utatu? Angalia mifano fulani juu ya lile alilosema:

“Roho Takatifu haisemi wakati mwanadamu anapotaka roho iseme, bali husema tu wakati Mungu anapotaka iseme. . . . Mungu ndiye aliyepanda shamba la mizabibu, yaani, Yeye ndiye aliumba watu, na kuwakabidhia Mwana Wake; na Mwana akawaweka Malaika Wake juu yao kuwalinda.”¹⁹

“Mwana wa Mungu ni mwenye umri mkubwa zaidi ya uumbaji wake wote.”²⁰

Hapo Herma asema kwamba wakati Mungu (si Baba tu) anapotaka roho iseme, inasema, ikionyesha ukuu wa Mungu juu ya roho. Na asema kwamba Mungu alimkabidhia Mwana shamba la mizabibu, akionyesha ukuu wa Mungu juu ya Mwana. Ataarifu pia kwamba Mwana wa Mungu ni mwenye umri mkubwa zaidi ya viumbe vyake, vya Mwana, yaani, vile ambavyo Mwana wa Mungu aliumba akiwa Mfanyakazi Stadi wa Mungu, “kwa kuwa katika yeye vitu vyote viliumbwa, vilivyo mbinguni na vilivyo juu ya nchi.” (Wakolosai 1:15, 16) Jambo la hakika ni kwamba Mwana si wa milele. Aliumbwa akiwa kiumbe wa roho wa cheo cha juu, kabla ya viumbe wengineo wa roho, kama vile malaika, walioumbwa kupitia yeye.

Katika kitabu chake Early Christian Doctrines (Mafundisho ya Mapema ya Kikristo), J. N. D. Kelly aandika juu ya maoni ya Herma kuhusu Mwana wa Mungu:

“Katika mafungu kadhaa twasoma juu ya malaika aliye mkubwa kuliko wale malaika sita wajumuikao kuwa baraza la Mungu la kindani, na ambaye huelezwa kwa kawaida kuwa ‘mwenye kustahiwa sana’, ‘mtakatifu’, na ‘mtukufu’. Malaika huyo apewa jina Mikaeli, na ni vigumu kuuepuka umalizio kwamba Herma alimwona kuwa Mwana wa Mungu na akamlinganisha na malaika mkuu Mikaeli.”

“Kuna ushuhuda pia . . . wa majaribio ya kufasiri Yesu kuwa aina fulani ya malaika mkuu . . . Kwa wazi hakuna ishara yoyote hasa ya fundisho la Utatu.”²¹

Papia asemwa pia kuwa alimjua mtume Yohana. Yaelekea aliandika mapema katika karne ya pili, lakini ni vijipande tu vya maandiko yake vilivyoko leo. Ndani yavyo hasemi lolote juu ya fundisho la Utatu.

Mafundisho Yanayopatana

Katika habari ya ukuu wa Mungu na uhusiano wake pamoja na Yesu, fundisho la Mababa wa Kimitume linapatana sana na fundisho la Yesu, la wanafunzi, na la mitume, kama linavyorekodiwa katika Biblia. Hao wote husema juu ya Mungu, si akiwa Utatu, bali akiwa Mtu aliye tofauti, wa milele, mweza yote, mjua yote. Na wanasema juu ya Mwana wa Mungu akiwa kiumbe wa roho aliye tofauti, mdogo zaidi, mwenye cheo kidogo aliyeumbwa na Mungu amtumikie Yeye katika kutimiza mapenzi Yake. Na roho takatifu haiingizwi mahali popote kuwa sawa na Mungu.

Hivyo, katika maandiko hayo ya Mababa wa Kimitume ya mwisho-mwisho wa karne ya kwanza na mapema katika karne ya pili, hakuna utegemezo wowote wa Utatu wa Jumuiya ya Wakristo. Walisema juu ya Mungu, Yesu, na roho takatifu jinsi Biblia isemavyo. Angalia, kwa mfano, kwenye Matendo 7:55, 56:

“Stefano, akiwa amejaa Roho Takatifu, alitazama mbinguni na kuuona utukufu wa Mungu, na Yesu akisimama kwenye mkono wa kuume wa Mungu. ‘Naweza kuona mbingu zikiwa zimefunguka wazi,’ akasema, ‘na Mwana wa Binadamu amesimama kwenye mkono wa kuume wa Mungu.’”—Jerusalem Bible ya Katoliki.

Stefano aliona njozi ya Mungu mbinguni pamoja na Yesu akiwa amesimama karibu Naye. Mwana alikuwa amesimama karibu na Yule aitwaye, si “Baba” tu, bali “Mungu,” aliye na utambulisho ulio tofauti kabisa na Yesu. Na hakuna mtu yeyote wa tatu aliyehusika katika yale ambayo Stefano aliona. Roho takatifu haikuonwa mbinguni ikiwa pamoja na Yesu na Baba yake.

Hilo liko sawa na Ufunuo 1:1, inayotaafiru hivi: “Huu ni ufunuo aliopewa Yesu Kristo na Mungu.” (The Jerusalem Bible) Kristo aliyefufuliwa mbinguni aonyeshwa tena akiwa tofauti kabisa na Mungu, na roho takatifu haitajwi. Ikiwa Yesu alikuwa mtu wa pili wa Utatu, akijua mambo yote, angeweza ‘kupewaje’ ufunuo?

Maandiko kama hayo huonyesha wazi kwamba hakuna Utatu. Na hakuna andiko lolote katika Biblia nzima linalosema juu ya Mungu kuwa Utatu. Maandiko ya Mababa wa Kimitume yalionyesha hilo. Kwa hakika hawakufundisha Utatu wa Jumuiya ya Wakristo.

Kikundi kilichofuata cha maandiko ya maana juu ya Ukristo kilikuja baadaye katika karne ya pili. Hivyo vilikuwa ni vitabu vya watu wa kanisa waitwao Wateteaji. Je! walifundisha Utatu? Katika toleo la wakati ujao, Sehemu 3 ya mfululizo huu itaeleza juu ya mafundisho yao.

Marejezo:

1. The New Encyclopœdia Britannica, Chapa ya 15, 1985, Micropædia, Buku 1, ukurasa 488.

2. A Dictionary of Christian Theology, iliyohaririwa na Alan Richardson, 1969, ukurasa 95; The New Encyclopœdia Britannica, Chapa ya 15, 1985, Micropædia, Buku 4, ukurasa 79.

3. The Apostolic Fathers, Buku 3, ya Robert A. Kraft, 1965, ukurasa 163.

4. Ibid., kurasa 166-7.

5. The Influence of Greek Ideas on Christianity, cha Edwin Hatch, 1957, ukurasa 252.

6. The Ante-Nicene Fathers, Alexander Roberts na James Donaldson, wahariri, Chapa ya Pili ya Kiamerika ya Chapa ya Edinburgh, 1885, Buku 1, kurasa 5, 16, 21.

7. The Library of Christian Classics, Buku 1, Early Christian Fathers, (Mababa wa Kikristo wa Mapema) iliyotafsiriwa na kuhaririwa na Cyril C. Richardson, 1953, kurasa 70-1.

8. Ibid., ukurasa 60.

9. The Ante-Nicene Fathers, Buku 1, ukurasa 52.

10. Ibid., ukurasa 58.

11. Ibid., ukurasa 62.

12. Ibid., ukurasa 108.

13. Ibid., ukurasa 116.

14. Ibid., ukurasa 53.

15. The Apostolic Fathers, Buku 4, ya Robert M. Grant, 1966, ukurasa 63.

16. The Ante-Nicene Fathers, Buku 1, kurasa 46-7; Cyclopedia of Biblical, Theological, and Ecclesiastical Literature, ya John McClintock na James Strong, iliyochapishwa tena na Baker Book House Co., 1981, Buku 4, kurasa 490-3; The Catholic Encyclopedia, 1910, Buku 7, kurasa 644-7.

17. The Ante-Nicene Fathers, Buku 1, ukurasa 35.

18. Ibid., ukurasa 33.

19. The Ante-Nicene Fathers, Buku 2, kurasa 27, 35.

20. The Apostolic Fathers, (Loeb’s Classical Library) chenye Tafsiri ya Kiingereza cha Kirsopp Lake, 1976, ukurasa 249.

21. Early Christian Doctrines, cha J. N. D. Kelly, Chapa ya Pili, 1960, kurasa 94-5.