Номи Худо дар Навиштаҳои Юнонӣ

Олимони Китоби Муқаддас эътироф мекунанд, ки номи хоси Худо дар шакли тетраграмматон (יהוה) дар матни асли Навиштаҳои Ибронӣ қариб 7000 бор дида мешуд. Лекин бисёриҳо фикр мекунанд, ки он дар матни асли Навиштаҳои Юнонӣ наомада буд. Аз ин сабаб дар бисёр тарҷумаҳои замони мо номи Яҳува дар Навиштаҳои Юнонӣ, ё худ Аҳди Ҷадид, вонамехӯрад. Ҳатто дар он оятҳои Навиштаҳои Юнонӣ, ки аз Навиштаҳои Ибронӣ иқтибос шудаанду тетраграмматон доранд, тарҷумонон номи хоси Худоро неву «Худованд» менависанд.

«Тарҷумаи Дунёи Нав» баръакси бисёр тарҷумаҳо номи Худоро напартофтааст. Дар Навиштаҳои Юнонии ин тарҷума номи Яҳува ҳамагӣ 237 бор омадааст. Барои чунин кардан тарҷумонон ду омили муҳимро ба назар гирифтанд: 1) дастхатҳои Навиштаҳои Юнонӣ, ки имрӯз дастрасанд, дастхатҳои аввала нестанд. Аз ҳазорҳо нусхаҳое, ки то замони мо расидаанд, аксарашон ду аср пас аз навишта шудани ин қисми Китоби Муқаддас ё дертар санагузорӣ мешаванд. 2) Он вақт нусхабардорон тетраграмматонро бо калимаи юнонии «Ки́риос» (Худованд) иваз намуданд ё аз нусхаҳое рӯбардор мекарданд, ки дар онҳо номи Худо аллакай иваз шуда буд.

Кумитаи «Тарҷумаи Дунёи Нав» дар асоси далелҳои боварибахш ба хулосае омад, ки дар дастхатҳои аввалаи Навиштаҳои Юнонӣ тетраграмматон навишта шуда буд. Биёед ин далелҳоро дида бароем.

• Дар саросари матни нусхаҳои Навиштаҳои Ибронӣ, ки дар замони Исо ва расулонаш буданд, тетраграмматон вомехӯрд. Дар гузашта баъзеҳо бо ин ақида розӣ набуданд. Вале, пас аз он ки дар наздикиҳои Қумрон нусхаҳои Навиштаҳои Ибронӣ, ки замони навишташон ба асри як рост меояд, ёфт шуданд, дурустии ин ақида пурра исбот шуд.

• Дар тарҷумаҳои юнонии Навиштаҳои Ибронӣ низ, ки дар рӯзҳои Исо ва расулонаш буданд, тетраграмматон дида мешуд. Тӯли асрҳо олимон фикр мекарданд, ки дар Септуагинта, ки тарҷумаи юнонии Навиштаҳои Ибронист, тетраграмматон вонамехӯрд. Лекин дар миёнаи асри 20 порчаҳои дастхатҳои Септуагинтае, ки дар замони Исо вуҷуд дошт, дастраси олимон шуданд. Дар он порчаҳо номи Худо бо ҳарфҳои ибрӣ навишта шуда буд. Ҳамин тавр исбот шуд, ки дар давраи зисти Исо дар матни нусхаҳои Навиштаҳо, ки ба забони юнонӣ буданд, номи Худо дида мешуд. Аммо аллакай дар асри чор дар дастхатҳои асосии Септуагинта, чунончи дар Дафтарномаи (Кодекси) Ватикан ва Дафтарномаи Сино, аз китоби 1 Мӯсо сар карда то Малокӣ номи илоҳӣ вонамехӯрд, ҳол он ки дар дастхатҳои қадимтар он дида мешуд. Аз ин рӯ тааҷҷубовар нест, ки дар дастхатҳое, ки аз он давра боқӣ мондаанд, номи Худоро дар Навиштаҳои Юнонӣ, ё Аҳди Ҷадид, ёфтан номумкин аст.

  Исо рӯирост гуфта буд: «Ман аз номи Падарам омадам». Ӯ инчунин гуфт, ки корҳояшро «ба номи Падари худ» ба амал меорад

• Дар худи Навиштаҳои Юнонӣ гуфта шудааст, ки Исо дар бораи номи Худо гап мезад ва онро ба дигарон маълум месохт (Юҳанно 17:6, 11, 12, 26). Исо рӯирост гуфта буд: «Ман аз номи Падарам омадам». Ӯ инчунин қайд кард, ки корҳое, ки ӯ мекард, «ба номи Падари худ» ба амал меовард (Юҳанно 5:43; 10:25).

• Навиштаҳои Юнонӣ давоми Навиштаҳои Ибронӣ ва қисми Каломи Худоянд. Аз ин рӯ, агар номи Яҳува дар Навиштаҳои Ибронӣ бошаду дар Навиштаҳои Юнонӣ боре ҳам дида нашавад, пайдарҳамӣ гум мешавад. Дар миёнаҳои асри як Яъқуби шогирди Исо ба пирони Ерусалим чунин гуфт: «Шимъӯн як ба як нақл кард, ки чӣ тавр Худо бори аввал ба халқҳои дигар назар кард, то аз байни онҳо халқе ба номи худ ҷамъ орад» (Корнома 15:14). Агар касе дар асри як номи Худоро намедонисту истифода намебурд, ин суханони Яъқуб бемантиқ метофтанд.

• Шакли кӯтоҳи номи Худо дар Навиштаҳои Юнонӣ вомехӯрад. Дар Ошкорсозӣ 19:1, 3, 4, 6 шакли кӯтоҳи номи илоҳӣ омадааст. Дар баъзе тарҷумаҳо он дар таркиби калимаи «ҳалелуёҳ» дида мешавад. Ин калима аз ибораи ибронии «Ёҳро ситоиш кунед» пайдо шудааст, ки ин ҷо «Ёҳ» шакли кӯтоҳи номи Яҳува аст. Бисёр номҳое, ки дар Навиштаҳои Юнонӣ зикр шудаанд, дар таркиби худ номи илоҳиро доранд. Номи Исо аз қабили чунин номҳост. Мувофиқи сарчашмаҳои илмӣ номи ӯ чунин маъно дорад: «Яҳува наҷот аст».

• Аз асарҳои қадимаи дини яҳудӣ фаҳмидан мумкин аст, ки масеҳиёни яҳудӣ дар навиштаҳои худ номи Худоро истифода мебурданд. Дар Тосифто — маҷмӯи қонунҳои даҳонакие, ки тақрибан то соли 300 милодӣ ба шакли хаттӣ дароварда шуданд, дар бораи навиштаҳои масеҳие, ки рӯзи шанбе сӯзонда мешуданд, чунин гуфта шудааст: «Китобҳои башоратдеҳон ва китобҳои “миним”-ро [эҳтимол, яҳудиёни масеҳӣ дар назаранд] оташ мезананд. Иҷозат аст, ки онҳоро ҳамроҳи номи илоҳӣ, ки дар дарунашон аст, ҳар ҷое биёбанд, сӯзонанд». Дар ин китоб ҳамчунин суханони раббӣ Юсеи ҷалилӣ, устоди дини яҳудӣ, ки дар аввали асри дуи милодӣ мезист, оварда шудааст. Ӯ мегӯяд, ки дар рӯзҳои дигари ҳафта номҳои илоҳиро аз ин китобҳо бурида, як сӯ мегузоштанд, худи китобҳоро бошад, месӯзонданд.

• Баъзе олимон эътироф мекунанд, ки, аз афташ, дар баъзе иқтибосҳо аз Навиштаҳои Ибронӣ дар Навиштаҳои Юнонӣ номи илоҳӣ дида мешуд. Дар як луғати Китоби Муқаддас, зери сарлавҳаи «Тетраграмматон дар Аҳди Ҷадид», чунин гуфта шудааст: «Баъзе далелҳо нишон медиҳанд, ки дар дастхатҳои аввалини Аҳди Ҷадид дар иқтибосҳо аз Аҳди Қадим тетраграмматон, яъне номи илоҳӣ — Яҳве, дида мешуд» («The Anchor Bible Dictionary»). Олим Ҷорҷ Ҳовард чунин мегӯяд: «Дар нусхаҳои Китоби Муқаддаси юнонӣ [Септуагинта], ки калисоҳои аввалини масеҳӣ аз онҳо истифода мебурданд, тетраграмматон дида мешуд. Пас, метавон бовар дошт, ки нависандагони Аҳди Ҷадид ҳангоми иқтибос овардан аз Навиштаҳо тетраграмматонро нигоҳ медоштанд».

• Тарҷумонони шинохтаи Китоби Муқаддас номи Худоро дар Навиштаҳои Юнонӣ ҷой додаанд. Баъзе аз ин тарҷумонон солҳо пеш аз нашр шудани «Тарҷумаи Дунёи Нав»-и англисӣ дар Навиштаҳои Юнонӣ номи Худоро истифода мебурданд. Баъзеи ин тарҷумаҳо инҳоянд: «Тарҷумаи таҳтуллафзи Аҳди Ҷадид... аз дастхатҳои Ватикан» (Ҳерман Ҳайнфеттер, с. 1863), «Эмфатик Даяглот» (Бенҷамин Вилсон, с. 1864), «Номаҳои Павлус ба забони англисии ҳозира» (Ҷорҷ Баркер Стивенс, с. 1898), «Номаи Павлуси валӣ ба румиён» (В. Разерфорд, с. 1900), «Номаҳои Аҳди Ҷадид» (Ҷ. В. С. Ванд, усқуфи Лондон, 1946). Илова бар ин, дар аввали асри 20 тарҷумон Пабло Бессон дар тарҷумаи испонӣ, дар Луқо 2:15 ва Яҳудо 14 номи «Яҳува»-ро истифода бурдааст ва зиёда аз 100 бор дар поварақҳои тарҷумааш ишора бар он кардааст, ки дар ин ҷойи матн бояд номи илоҳӣ биёяд. Асрҳо пеш аз ин тарҷумаҳо, аз асри 16 сар карда, дар тарҷумаҳои ибронии Навиштаҳои Юнонӣ, дар бисёр ҷойҳо, тетраграмматон дида мешавад. Танҳо ба забони олмонӣ камаш 11 тарҷумаи гуногун дар Навиштаҳои Юнонӣ номи Яҳуваро истифода бурдаанд. Чор тарҷумаи дигар бошад, баъд аз калимаи «Худованд» дар қавс номи илоҳиро мондаанд. Зиёда аз 70 тарҷумаи Навиштаҳои Юнонӣ ба забони олмонӣ номи Худоро дар поварақҳову шарҳҳо истифода мебаранд.

  

• Дар тарҷумаҳои Навиштаҳои Юнонӣ ба беш аз сад забон номи Худо омадааст. Бисёр забонҳои Африқову Осиё, Аврупо, ҷазираҳои уқёнуси Ором ва забонҳои таҳҷойии Амрико номи Худоро озодона истифода бурдаанд. (Ниг. ба рӯйхати саҳ. 1998 ва 1999.) Тарҷумонони ин забонҳо бо далелҳои монанд ба сабабҳои зикршуда қарор доданд, ки номи Худоро дар Навиштаҳои Юнонӣ истифода баранд. Баъзе аз ин тарҷумаҳои Навиштаҳои Юнонӣ начандон пеш нашр шудаанд, аз қабили Китоби Муқаддас ба забони ротуман (с. 1999), ки дар он номи Худо дар 48 оят 51 бор дар шакли «Йиҳова» вомехӯрад, ва ба забони батак (тоба)-и Индонезия (с. 1989), ки дар он номи Худо дар шакли «Яҳова» 110 бор омадааст.

  

Бешак, барои барқарор кардани номи Худо дар Навиштаҳои Юнонӣ сабаби бисёр ҳаст. Аз ин рӯ тарҷумонон номи Худоро дар «Тарҷумаи Дунёи Нав»-и ин қисми Китоби Муқаддас ҷой доданд. Онҳо ба номи Худо эҳтироми зиёд доранд ва аз худотарсӣ чизеро аз матни асл кам накарданд (Ошкорсозӣ 22:18, 19).