Ngāueʻi ʻa e Tuí​—Fili Fakapotopoto!

 1. Ko e hā naʻá ne ʻai ʻa Keini ke ne fai ha fili halá, pea ko e hā hono nunuʻá?

NAʻE pau ke fai ʻe Keini ha fili mahuʻinga. Naʻe lava ke ne fili ke mapuleʻi ʻa ʻene ngaahi ongoʻi angahalaʻiá, ʻa ia ʻe hoko ai ha ngaahi ola lelei. Pe ko ʻene fakaʻatā ʻene ngaahi ongoʻí ke puleʻi ʻene tōʻongá, ʻa ia ʻe hoko ai ha nunuʻa kovi. ʻOku tala mai ʻe he Tohi Tapú naʻe fai ʻe Keini ha fili hala. Ko e fili ʻa Keiní naʻe iku ai ʻo mate ʻa hono tokoua ko ʻĒpelí pea maumauʻi ai ʻene kaumeʻa mo hono Tokotaha-Fakatupú.—Sēn. 4:3-16.

 2. Ko e hā ʻoku mahuʻinga ai ʻa hono fai ʻa e ngaahi fili leleí?

² ʻI ha founga meimei tatau, ko kitautolu kotoa kuo pau ke tau fai ʻa e ngaahi fili ʻi he moʻuí. Ko e ngaahi fili ʻe niʻihi ʻoku mafatukituki ʻaupito, kae ʻikai ke pehē ʻa e ngaahi fili ʻe niʻihi. Neongo ia, ʻoku lahi ʻetau ngaahi fili ʻe lava ke kaunga lahi ia ki heʻetau moʻuí. ʻI he taimi ʻoku tau fai ai ʻa e ngaahi fili ʻoku leleí, ʻe siʻi ange nai ai ʻetau ngaahi palopalemá pea te tau maʻu ai ha moʻui ʻoku fiemālie ange. Ka ʻi he taimi ʻoku tau fai ai ʻa e ngaahi fili ʻoku koví, ʻe fonu nai ʻetau moʻuí ʻi he ngaahi palopalema mo e mamahi.—Pal. 14:8.

 3. (a) Ke fai ʻa e ngaahi fili ʻoku fakapotopotó, ʻoku totonu ke tau tui ki he hā? (e) Ko e hā ʻa e ongo fehuʻi te tau lāulea ki aí?

³ Ko e hā te ne tokoniʻi kitautolu ke tau fai ʻa e ngaahi fili ʻoku fakapotopotó? ʻOku fiemaʻu ke tau tui ki he ʻOtuá, ʻo falala ʻokú ne loto ke tokoniʻi kitautolu pea te ne ʻomai ʻa e poto ʻoku tau fiemaʻú ke fai ai ʻa e ngaahi fili ʻoku leleí. ʻOku fiemaʻu foki ke tau tui ki heʻene Folofolá, ʻo falala ki heʻene faleʻí. (Lau ʻa e Sēmisi 1:5-8.) ʻI heʻetau ʻunuʻunu ofi kia Sihová pea ʻofa lahi ange ʻi heʻene Folofolá, ʻe tokoniʻi ai heni kitautolu ke tau tuipau ʻokú ne ʻafioʻi ʻa e meʻa ʻoku lelei taha kia kitautolú. Te tau kumi leva ki heʻene Folofolá ki muʻa ke tau fai ʻa e ngaahi filí. Ka ʻe lava fēfē ke tau fakaleleiʻi ʻetau malava ke fai ʻa e ngaahi fili ʻoku leleí? Pea ʻoku totonu nai ke tau liliu ʻa e ngaahi fili naʻa tau faí?

 4. Ko e hā ʻa e fili naʻe pau ke fai ʻe ʻĀtamá, pea ko e hā hono nunuʻá?

⁴ Naʻe pau ke fai ʻe he kakaí ʻa e ngaahi fili mahuʻinga mei he kamataʻanga ʻo e hisitōlia ʻo e faʻahinga ʻo e tangatá. Ko e ʻuluaki tangatá, ʻa ʻĀtama, naʻe pau ke ne fili pe te ne fanongo ki hono Tokotaha-Fakatupú, ʻa Sihova, pe te ne fanongo ki hono uaifí, ʻa ʻIvi. Naʻe fili ʻa ʻĀtama ke fanongo kia ʻIvi, ʻa ia naʻá ne ʻai ai ke ne fai ha fili kovi ʻaupito. Ko hono olá, naʻe tuku ʻe Sihova ʻa ʻĀtama ki tuʻa mei he ngoue ʻo ʻĪtení, pea naʻá ne mate ki mui ai. ʻI he ʻahó ni, ʻoku tau faingataʻaʻia foki koeʻuhi ko e nunuʻa ʻo e fili kovi ʻa ʻĀtamá.

 5. ʻOku totonu ke fēfē ʻetau vakai ki he fatongia ko hono fai ʻa e ngaahi filí?

⁵ ʻOku fakakaukau nai ʻa e niʻihi ʻe faingofua ange ʻa e moʻuí kapau naʻe ʻikai ʻaupito te nau fai ha ngaahi fili. Mahalo ʻokú ke ongoʻi pehē. Ka ʻoku lelei ke tau manatuʻi naʻe ʻikai ke fakatupu ʻe Sihova ʻa e faʻahinga ʻo e tangatá ke nau hangē ha ngaahi lōpotí ʻo ʻikai malava ke nau fakakaukau pe fai ha ngaahi fili. Kuó ne ʻomai ʻene Folofolá, ʻa ia ʻoku akoʻi mai ai kiate kitautolu ʻa e founga ke tau fai ai ha ngaahi fili fakapotopoto. ʻOku loto ʻa Sihova ke tau fai ʻa e ngaahi fili, pea ko e fatongia ko ení ʻe lava ke tokoni ia kia kitautolu. Fakakaukau ki he ngaahi fakatātā ko ení.

6, 7. Ko e hā ʻa e fili naʻe pau ke fai ʻe he kau ʻIsilelí, pea ko e hā naʻe faingataʻa ai ke nau fai iá? (Sio ki he ʻuluaki fakatātā ʻi he kupú ni.)

⁶ ʻI he taimi naʻe nofo ai ʻa e kau ʻIsilelí ʻi he Fonua ʻo e Talaʻofá, naʻe pau ke nau fai ha fili pe te nau lotu kia Sihova pe te nau tauhi ki he ngaahi ʻotua kehé. (Lau ʻa e Siosiua 24:15.) Naʻe hā ngali ko ha fili faingofua pē ia. Kae kehe, ko ʻenau filí ʻe iku ki he moʻui pe mate. Lolotonga ʻa e taimi ʻo e Kau Fakamāú, naʻe toutou fai ʻe he kau ʻIsilelí ʻa e ngaahi fili kovi. Naʻe ʻikai ke nau toe lotu kia Sihova pea kamata ke nau lotu ki he ngaahi ʻotua loí. (Fkm. 2:3, 11-23) Ki mui ai, lolotonga ʻa e taimi ʻo e palōfita ko ʻIlaisiaá, naʻe pau ke fai ʻe he kakai ʻa e ʻOtuá ha fili pe te nau tauhi kia Sihova pe ko e ʻotua loi ko Pēalí. (1 Tuʻi 18:21) Naʻe hā ngali naʻe hoko eni ko ha fili faingofua ke fai koeʻuhí ko e tauhi kia Sihová ʻoku lelei taha maʻu pē. ʻE ʻikai loto ha tokotaha fakapotopoto ke tauhi ki ha ʻotua ʻoku ʻikai ke moʻui. Ka naʻe ʻikai lava ke fai ʻe he kakaí ha fili. ʻOku pehē ʻe he Tohi Tapú ko e kau ʻIsilelí naʻa nau “toumoua” ʻi he ongo fakakaukau kehekehe ʻe ua. ʻI he fakapotopoto ʻa ʻIlaisiaá, naʻá ne fakalototoʻaʻi ai ʻa e kakaí ke nau fili ke lotu ki he ʻOtua moʻoní, ʻa Sihova.

⁷ Ko e hā naʻe faingataʻa ai ki he kau ʻIsileli ko iá ke nau fai ha fili fakapotopotó? ʻUluakí, naʻe ʻikai ke nau tui kia Sihova, pea nau fakafisi ke fanongo kiate ia. Naʻe ʻikai te nau falala kia Sihova, pea naʻe ʻikai ke nau fakamoleki ha taimi ke ako ai fekauʻaki mo ia pe ko hono potó. Kapau naʻa nau fai pehē, ko e meʻa naʻa nau akó naʻe mei tokoniʻi ai kinautolu ke nau fai ʻa e ngaahi fili fakapotopoto. (Saame 25:12) Uá, naʻe tākiekina ʻa e kau ʻIsilelí ʻe he kakai mei he ngaahi puleʻanga kehé. Naʻe tākiekina ʻe he kau muli ko iá ʻa e fakakaukau ʻa e kau ʻIsilelí pea aʻu ʻo nau fai ʻa e ngaahi fili maʻanautolu. Ko hono nunuʻá, naʻe kamata ai ke muimui ʻa e kau ʻIsilelí ʻi he kau muli ko iá pea lotu ki honau ngaahi ʻotua loí. Ko e meʻa eni naʻe fakatokanga ki ai ʻa Sihova ki he kau ʻIsilelí ʻi he ngaahi taʻu lahi ki muʻá.—ʻEki. 23:2.

 8. Ko e hā ʻa e lēsoni mahuʻinga ʻoku tau ako mei he kau ʻIsilelí?

⁸ Ko e faʻifaʻitakiʻanga ʻa e kau ʻIsilelí ʻoku akoʻi mai ai kapau te tau loto ke fai ha ngaahi fili fakapotopoto, ʻoku totonu ke tau ngāueʻaki ʻa e Folofola ʻa e ʻOtuá. ʻOku fakamanatu mai ʻi he Kalētia 6:5 ko e fatongia ia ʻo e tokotaha taki taha ke fai ʻene fili pē ʻaʻana. ʻOku hā mahino, ʻoku totonu ke ʻoua te tau ʻave ʻa e fatongia ko iá ki ha taha kehe ke ne fai ʻe ia ʻa e filí maʻatautolu. ʻI hono kehé, ko kitautolu taki taha ʻoku totonu ke tau ako ʻa e meʻa ʻoku leaʻaki ʻe he ʻOtuá ʻoku tonú pea fili ke fai ia.

 9. Ko e hā ʻoku fakatuʻutāmaki ai ke tau fakaʻatā ʻa e niʻihi kehé ke nau fai ʻa e filí maʻatautolu?

⁹ ʻE anga-fēfē nai ʻetau fakaʻatā ʻa e niʻihi kehé ke nau fai ʻa e filí maʻatautolu? ʻAki ʻetau fakaʻatā ke nau fakaʻaiʻai kitautolu ke fai ha fili ʻoku kovi. (Pal. 1:10, 15) ʻOku fakatuʻutāmaki eni. Ko hotau fatongiá ia ke muimui ki hotau konisēnisi kuo akoʻi ʻe he Tohi Tapú. Kapau te tau fakaʻatā ʻa e niʻihi kehé ke nau fai ʻa e filí maʻatautolu, kuo tau fili leva ke muimui ʻia kinautolu. ʻE lava ke iku atu ʻa e fili ko iá ki ha fakatamaki.

10. Ko e hā ʻa e fakatokanga naʻe ʻoange ʻe Paula ki he kau Kalētiá?

¹⁰ Naʻe fakatokanga ʻa e ʻapositolo ko Paulá ki he kau Kalētiá ke ʻoua te nau fakaʻatā ʻa e niʻihi kehé ke nau fai ʻa e filí maʻanautolu. (Lau ʻa e Kalētia 4:17.) Ko e niʻihi ʻo e fanga tokoua ʻi Kalētiá naʻa nau feinga ke fai ʻa e ngaahi fili maʻá e niʻihi kehe ʻi he fakatahaʻangá. Ko e hā ʻenau taumuʻá? Naʻe loto ʻa e kau tangata siokita ko iá ke muimui ʻa honau fanga tokouá ʻiate kinautolu kae ʻikai ki he kau ʻapositoló. Naʻe ʻikai ke nau anga-fakatōkilalo, pea naʻe ʻikai ke nau fakaʻapaʻapaʻi ʻa e totonu ʻoku maʻu ʻe honau fanga tokouá ke fai pē ʻe kinautolu ʻenau ngaahi filí.

11. ʻE lava fēfē ke tau tokoniʻi ʻa e niʻihi kehé ʻi he taimi ʻoku nau fiemaʻu ai ke fai ha ngaahi fili?

¹¹ Ko kitautolu kotoa ʻe lava ke tau ako mei he faʻifaʻitakiʻanga lelei ʻa e ʻapositolo ko Paulá. Naʻá ne ʻiloʻi naʻe maʻu ʻe hono fanga tokouá ʻa e totonu ke fai pē ʻe kinautolu ʻenau ngaahi filí, pea naʻá ne tokaʻi ʻa e totonu ko iá. (Lau ʻa e 2 Kolinitō 1:24.) ʻI he ʻahó ni, ʻe lava ke muimui ʻa e kau mātuʻá ʻi he faʻifaʻitakiʻanga ko ení ʻi he taimi ʻoku nau fai ai ha akonaki fekauʻaki mo ha meʻa ʻoku kaunga ki ha fili fakafoʻituitui. ʻOku nau fiefia ke vahevahe mo honau fanga tokouá mo e fanga tuofāfiné ha fakamatala makatuʻunga ʻi he Folofola ʻa e ʻOtuá. Neongo ia, ʻoku tokanga ʻa e kau mātuʻá ke fakaʻatā ʻa e Kalisitiane taki taha ke fai ʻene fili pē ʻaʻana koeʻuhí he ko ia pē te ne fua hono olá. Ko ha lēsoni mahuʻinga eni: ʻE lava ke tau tokoniʻi ʻa e niʻihi kehé ke nau mahinoʻi ʻa e akonaki ʻa e Tohi Tapú ʻa ia ʻe kaunga ki honau tuʻungá. Neongo ia, ʻoku maʻu ʻe hotau fanga tokouá mo e fanga tuofāfiné ʻa e totonu mo e fatongia ke fai pē ʻe kinautolu ʻenau ngaahi filí. ʻI he taimi ʻoku nau fai ai ha ngaahi fili fakapotopoto maʻanautolú, ʻoku nau maʻu ʻaonga mei ai. Ko hono moʻoní, ʻoku totonu ke ʻoua ʻaupito naʻa tau fakakaukau ʻoku tau maʻu ʻa e mafai ke fili ʻa e meʻa ʻoku totonu ke fai ʻe hotau fanga tokouá mo e fanga tuofāfiné.

12, 13. Ko e hā ʻoku fakatuʻutāmaki ai ke tau fai ha ngaahi fili ʻi he taimi ʻoku tau ʻita pe loto-siʻi aí?

¹² ʻI he ʻahó ni, ʻoku muimui ʻa e kakai tokolahi ʻi honau lotó ʻi he taimi ʻoku nau fai ai ha ngaahi fili. Ka ʻe lava ke fakatuʻutāmaki ia. ʻOku fakatokanga mai ʻa e Tohi Tapú ke ʻoua naʻa fai ʻetau ngaahi filí ʻo fakatuʻunga ʻi hotau loto taʻehaohaoá, pe ko ʻetau ngaahi ongoʻí. (Pal. 28:26) ʻOku ʻikai lava ke tau falala ki hotau lotó koeʻuhí “ko e fungani ʻi he meʻa kākā ka ko e loto, pea ʻoku hilio hono kovi.” (Sel. 17:9) ʻOku lahi ʻa e faʻifaʻitakiʻanga ʻi he Tohi Tapú ʻoku fakahaaʻi mai ai ʻa e ngaahi nunuʻa fakamamahi ʻo e falala ki he loto taʻehaohaoá. (1 Tuʻi 11:9; Sel. 3:17; 13:10) Ko ia, ko e hā ʻe lava ke hokó kapau te tau muimui ʻi hotau lotó ʻi he taimi ʻoku tau fai ai ha ngaahi fili?

¹³ Naʻe fekauʻi kitautolu ʻe Sihova ke tau ʻofa kiate ia ʻaki hotau lotó kotoa pea ʻofa ki hotau kaungāʻapí ʻo hangē pē ko ʻetau ʻofa kiate kitautolú. (Māt. 22:37-39) Ka ʻoku fiemaʻu ke tau tokanga. Ko e ngaahi konga Tohi Tapu ʻi he palakalafi ki muʻá ʻoku fakahaaʻi mai ai ʻa e fakatuʻutāmaki ʻo hono fakaʻatā ʻetau ngaahi ongoʻí ke ne puleʻi ʻetau fakakaukaú mo e tōʻongá. Ko e fakatātaá, ʻoku faingataʻa ki ha tokotaha ʻita ke ne fai ha fili lelei. (Pal. 14:17; 29:22) ʻOku toe faingataʻa ki ha tokotaha ʻoku loto-siʻi ke ne fai ha fili fakapotopoto. (Nōm. 32:6-12; Pal. 24:10) ʻOku totonu ke tau fakaʻatā ʻa e lao ʻa e ʻOtuá ke ne tataki ʻetau fakakaukaú. (Loma 7:25) ʻI he taimi ʻoku tau fai ai ha ngaahi fili mahuʻinga, ʻoku totonu ke ʻoua te tau fakaʻatā ʻetau ngaahi ongoʻí ke ne puleʻi ʻa e meʻa ʻoku tau faí.

14. ʻOku anga-fēfē ʻetau ʻiloʻi ʻoku totonu ke liliu ha ngaahi fili ʻe niʻihi?

¹⁴ ʻOku fiemaʻu ke tau fai ha ngaahi fili fakapotopoto. Neongo ia, ʻi he taimi ʻe niʻihi, ko ha tokotaha fakapotopoto ʻokú ne ʻiloʻi ʻa e fiemaʻu ke ne toe fakakaukau ki ha fili ʻi he kuohilí pea liliu nai ia. Naʻe fokotuʻu ʻe Sihova ko e ʻOtuá ʻa e faʻifaʻitakiʻanga haohaoá maʻatautolu. Fakatokangaʻi ʻa e meʻa naʻá ne fai ki he kau Ninivé ʻi he ʻaho ʻo Sioná: “Pea ʻafioʻi ʻe Elohimi ʻa ʻenau toʻonga, kuo nau tafoki mei honau ngaahi ʻalunga kovi, pea naʻe louaki ʻe Elohimi mei he kovi naʻa ne pehe te ne fai kiate kinautolu; pea naʻe ʻikai te ne fai.” (Siona 3:10) ʻI he taimi naʻe vakai mai ai ʻa Sihova ki he liliu ʻa e kau Ninivé pea ʻikai ke nau toe faikoví, naʻe liliu ʻene filí. Naʻe fakahaaʻi heni ʻokú ne fakaʻatuʻi, anga-fakatōkilalo mo manavaʻofa. ʻI he ʻikai hangē ko e faʻahinga tokolahi ʻo e tangatá, ʻoku ʻikai ke fai ʻe Sihova ha ngaahi fili taʻefakakaukau, naʻa mo e taimi ʻokú ne houhau aí.

15. Ko e hā ʻoku fiemaʻu nai ai ke tau liliu ha fili?

¹⁵ ʻE ʻi ai nai ʻa e taimi ʻe lelei ke tau toe fakakaukau ki ha fili, hangē ko e taimi ʻoku liliu ai ʻa e ngaahi tuʻungá. Manatuʻi ʻoku liliu ʻe Sihova ʻene ngaahi filí ʻi he taimi ʻe niʻihi. (1 Tuʻi 21:20, 21, 27-29; 2 Tuʻi 20:1-5) ʻE toe ʻi ai ʻa e taimi ʻe liliu ai ha fili ʻa ia ʻe hoko nai ia ʻi he taimi ʻoku tau maʻu ai ha fakamatala foʻou. Fakakaukau ki he faʻifaʻitakiʻanga ʻa Tuʻi Tēvitá. Naʻá ne fai ha fili fekauʻaki mo e mokopuna ʻo Saula ko Mefipōsetí ʻo makatuʻunga ʻi he fakamatala hala naʻe ʻoange kiate iá. Ki mui ai, ʻi hono maʻu ʻe Tēvita ha fakamatala totonú, naʻe liliu ʻene filí. (2 Sām. 19:24-29) ʻI he taimi ʻe niʻihi, ʻe fakapotopoto nai ke tau fai ʻa e meʻa tatau.

16. (a) Ko e hā ʻa e ngaahi fokotuʻu ʻaonga ki hono fai ha ngaahi filí? (e) Ko e hā ʻoku totonu ai ke tau fakakaukau ki he ngaahi fili ʻi he kuohilí, pea ʻe lava fēfē ke tau fai ia?

¹⁶ ʻOku pehē ʻe he Tohi Tapú ʻoku totonu ke ʻoua te tau fakavave ʻi hono fai ha ngaahi fili mahuʻinga. (Pal. 21:5) ʻOku totonu ke tau vaheʻi ha taimi ke fakakaukau lelei ai ki he kotoa ʻo e ngaahi moʻoniʻi meʻá koeʻuhí ke lava ʻo tau fai ha fili fakapotopoto. (1 Tes. 5:21) Ki muʻa ke fili ʻe ha ʻuluʻi fāmili ʻa e meʻa ke faí, ʻoku totonu ke ne vaheʻi ha taimi ke fai ha fekumi ki he Folofolá mo e ʻū tohi faka-Kalisitiané. ʻE toe lelei ke ne fanongo ki he fakakaukau ʻa e ngaahi mēmipa kehe ʻi he fāmilí. Manatuʻi naʻe enginaki ʻa e ʻOtuá kia ʻĒpalahame ke fanongo ki hono uaifí. (Sēn. 21:9-12) ʻOku totonu foki ke vaheʻi ʻe he kau mātuʻá ha taimi ke nau fai ha fekumi. ʻI he hā mei ha fakamatala foʻou ʻa e fiemaʻu ke liliu ai ha taha ʻo ʻenau ngaahi fili ki muʻá, ʻoku ʻikai ke nau manavasiʻi naʻa ʻikai ke toe tokaʻi kinautolu ʻe he niʻihi kehé. Ko e kau mātuʻa anga-fakaʻatuʻi mo anga-fakanānaá, ʻoku totonu ke nau mateuteu ke feʻunuʻaki ʻenau fakakaukaú mo ʻenau ngaahi filí ʻo ka fiemaʻu. Pea ʻoku lelei ke tau muimui kotoa ki heʻenau faʻifaʻitakiʻangá. ʻE lava ke tokoni eni ki he fakatahaʻangá ke nau hoko ʻo melino mo hanganaki fāʻūtaha.—Ngā. 6:1-4.

17. Ko e hā ʻe lava ke tokoni kia kitautolu ke lavameʻa ai ʻi hono fai ha ngaahi fili?

¹⁷ Ko e ngaahi fili ʻe niʻihi ʻe hoko ʻo mafatukituki ange ʻi he ngaahi fili ʻe niʻihi. Ko e fakatātaá, ko e fili ke mali pe ko hai ke mali mo iá ko ha fili mātuʻaki mafatukituki ia. Ko e fili mafatukituki ʻe taha ko e taimi ke kamata ai ʻi he ngāue taimi-kakató. Ki muʻa ke fai ha ngaahi fili mahuʻinga pehē, ʻoku fiemaʻu ke tau fakakaukau fakamātoato ki he tuʻungá pea lotu ʻo kole ʻa e tokoni ʻa Sihová. ʻE fiemaʻu nai heni ʻa e taimi, ka ʻo kapau ʻoku tau loto ke fai ha fili fakapotopoto, kuo pau ke tau falala kia Sihova, fanongo ki heʻene fakahinohinó, pea muimui ki heʻene tatakí. (Pal. 1:5) Kuo ʻomai ʻe Sihova ʻa e faleʻi lelei tahá ʻi heʻene Folofolá. Ko ia ʻoku mahuʻinga ke tau fai ha fekumi pea lotu ʻo kole ʻa e tataki ʻa Sihová. ʻE lava ke ne ʻomai ʻa e ngaahi ʻulungaanga ʻoku fiemaʻú ke tau faiʻaki ʻa e ngaahi fili ʻoku fehoanaki mo hono finangaló. Ki muʻa ke tau fai ha ngaahi fili mahuʻinga, ʻoku totonu maʻu pē ke tau ʻeke hifo kiate kitautolu: ‘ʻE hā mei he fili ko ení ʻoku ou ʻofa kia Sihova? Te ne ʻomai ʻa e fiefia mo e melino ki hoku fāmilí? Pea ʻe hā mei ai ʻoku ou kātaki mo anga-ʻofa?’

18. Ko e hā ʻoku ʻamanekina ai ʻe Sihova te tau fai pē ʻe kitautolu ʻetau ngaahi filí?

¹⁸ ʻOku ʻikai ke fakamālohiʻi kitautolu ʻe Sihova ke tau ʻofa kiate ia pea tauhi kiate ia. ʻI hono kehé, kuó ne ʻomai ʻa e tauʻatāina ke tau fai ʻa e fili ko iá. ʻOkú ne fakaʻapaʻapaʻi ʻa e fatongia mo e totonu ʻoku tau maʻu ke fili ai pe te tau tauhi kiate ia. (Sios. 24:15; Koh. 5:4) Ka ʻokú ne ʻamanekina ke tau fai ʻa e meʻa kuo tau fili ke faí ʻo makatuʻunga ʻi heʻene Folofolá. ʻI heʻetau tui ki he ngaahi fakahinohino ʻa Sihová pea ngāueʻaki ʻa e ngaahi tefitoʻi moʻoni kuó ne ʻomaí, ʻe lava ke tau fai ai ʻa e ngaahi fili fakapotopoto. Pea ʻe hā mei ai ʻoku tau tuʻu maʻu ʻi heʻetau ngaahi foungá kotoa.—Sēm. 1:5-8; 4:8.