Buk Bilong John Milton​—⁠Dispela Buk i Lus

I NO gat wanpela man bilong raitim buk i bin kirapim tingting bilong ol man olsem John Milton, em man bilong raitim stori Paradise Lost (Paradais i Lus). Wanpela man bilong raitim buk i bin stori long Milton olsem: “Planti man i save laikim em tru, na sampela i nolaik tru long em, tasol liklik lain tasol i no bin harim nem bilong em.” I kam inap long nau, ol rait bilong Milton i mekim na ol buk na ol pasin bilong Inglan i gat nem.

Olsem wanem na John Milton inap stiaim tingting bilong planti man? I gat wanem as na ol man i tok pait long laspela buk bilong em​—⁠On Christian Doctrine (Ol Bilip Kristen)​—⁠na ol i no bin prinim na kamapim long ol man inap 150 yia bihain?

Taim Em i Yangpela Yet

Mama i karim John Milton long 1608, na em i bin kamap insait long famili i gat planti mani na ol i sindaun long London. Milton i tok: “Kirap long taim mi liklik yet, papa i laik bai mi stadi long ol buk i gat nem na i kamapim ol naispela stori, em ol kain buk mi bin givim bel tru long ritim, olsem na taim mi gat 12-pela krismas mi no save go slip paslain long biknait, long wanem, mi mekim save ritim ol dispela kain buk.” Em i smatpela sumatin, na em i kisim setifiket mastas digri long Cambridge Yunivesiti long 1632. Bihain long dispela, em i wok yet long ritim ol buk i stori long ol samting i bin kamap bipo, na ol buk i gat nem bilong ol Grik na Rom bilong bipo.

Milton i laik kamap man bilong raitim ol naispela stori, tasol long dispela taim bipo ol man i kirapim pait insait long Inglan. Palamen, em Oliver Cromwell i bosim, em i makim wanpela lain bilong mekim kot na ol i kilim i dai King Charles Namba 1 long yia 1649. Milton i mekim ol tok bilong pulim tingting bilong ol man na em i sambai long samting Palamen i mekim, na em i kamap mausman bilong gavman bilong Cromwell. Taim Milton i no kisim nem yet long raitim ol stori, em i gat nem pinis long ol liklik nius em i bin raitim long ol wok politik na wanem ol pasin i stret.

Bihain ol i kamapim bek wok king na Charles Namba 2 i kamap king long 1660. Bipo Milton i wok gut wantaim Cromwell, na nau birua inap painim em long dispela, olsem na em i ranawe i go hait, na ol pren bilong em i gat bikpela namba ol i helpim em na em i no kisim bagarap. Tasol insait long dispela taim, Milton i holim yet strongpela tingting long ol samting bilong lotu.

“Baibel i Mas i Stap Olsem Meta”

Milton i stori long taim em i yangpela yet em i save tingim ol samting bilong lotu, na em i tok: “Taim mi mangi yet, mi kirap na wok strong long stadi long Olpela na Nupela Testamen long ol tok ples ol i bin raitim long pastaim.” Milton i kisim tingting olsem Baibel tasol inap soim rot tru long man long ol samting bilong stretpela pasin na bilong lotu. Tasol taim em i wok long skelim ol buk bilong ol tisa bilong lotu ol man i save bilip strong long en long dispela taim bipo, em i bel hevi stret. Bihain em i raitim tok olsem: “Mi ting mi no inap larim ol dispela buk i stiaim mi long ol samting bilong bilip na long ol samting mi mas mekim bilong God i ken kisim bek mi.” Milton i tingting strong olsem “Baibel i mas i stap olsem meta” bilong skelim ol bilip bilong em, olsem na em i kirap raitim lista bilong ol bikpela tok bilong Baibel na bungim aninit long ol het tok, na em i kamapim tok bilong ol ves bilong Baibel i stap long ol dispela lista.

Long nau, wanpela buk bilong Milton ol man i save tingim moa yet em Paradise Lost. Dispela buk i kamapim stori bilong Baibel long namba wan man na meri i mekim sin na ol i no stap gutpela moa. (Stat, sapta 3). Dispela buk, em ol i prinim long 1667, i mekim na Milton i kisim nem olsem man bilong raitim buk, na em i gat nem moa yet long hap bilong Inglan. Bihain Milton i raitim buk Paradise Regained (Paradais i Kamap Bek), na dispela buk i skruim stori bilong namba wan buk. Dispela buk i stori long laik bilong God long ol man long pastaim tru​—⁠em bilong i stap oltaim long Paradais long graun na i stap gutpela olgeta​—⁠na i stori long God bai kamapim bek Paradais long graun long rot bilong Krais. Olsem: Long buk Paradise Lost, nambawan ensel Maikel i tok profet long taim Krais bai “givim prais long ol man i bin stap gut long Em na givim amamas bilong i stap oltaim oltaim long ol, long heven o long graun, long wanem, long dispela taim graun olgeta bai kamap olsem paradais, em ples i gat bikpela amamas moa long en, winim dispela Iden, na em i taim bilong amamas tru.”

Ol Bilip Kristen

Inap planti yia Milton i laik raitim buk i stori gut long i stap na bilip bilong ol Kristen. Maski em i kamap aipas olgeta long 1652, em i wok strong long raitim dispela buk na ol kuskus bilong em i helpim em, na em i mekim olsem i go inap long taim em i dai long 1674. Milton i kolim dispela laspela buk bilong em olsem A Treatise on Christian Doctrine Compiled From the Holy Scriptures Alone (Yusim Baibel Long Skelim Gut Ol Bilip Kristen). Long tok i go pas em i tok: “Planti man bipo ol i bin raitim kain buk olsem . . . ol i bin raitim long arere bilong pes ol wan wan ves tasol bilong Baibel bilong strongim ol tingting bilong ol yet em ol i bin kamapim long buk. Tasol long buk bilong mi, mi bin raitim planti tok moa yet em mi bin kisim long olgeta hap bilong Baibel.” Na tru tumas olsem Milton i tok, buk On Christian Doctrine i kamapim tok bilong Baibel o i stori long en inap olsem 9,000 taim.

Pastaim Milton i no bin pret long kamapim tingting bilong em, tasol em i no prinim dispela buk. Bilong wanem? Em i save ol tok bilong Baibel i stap long buk hia i narapela kain long ol tok bilong misin. Na tu, taim ol king i kirap gen long bosim Inglan, gavman i no orait long Milton. Olsem na ating em i bin wetim taim bilong kantri i stap isi gen. Orait bihain long taim Milton i dai, ol kuskus bilong em i kisim dispela ol rait Latin i go long ol lain bilong prinim buk, tasol ol i no orait long prinim. Orait nau wanpela minista bilong gavman i kisim ol dispela rait na pasim i stap long wanpela rum. Inap 150 yia bihain ol i painim ol dispela rait bilong Milton.

Long 1823, wanpela kuskus i painim dispela rait bilong Milton ol i bin pasim long pepa. King George Namba 4 bilong Inglan i putim tok olsem ol i mas tanim ol dispela rait Latin i go long tok Inglis na kamapim long ol man. Tupela yia bihain ol i prinim long tok Inglis, na dispela buk i kirapim bikpela tok pait namel long ol tisa bilong lotu na ol man bilong raitim buk. Wanpela bisop i tokaut olsem Milton i no bin raitim dispela buk. Em i no bilip olsem Milton​—⁠em planti man i ting em i nambawan man bilong Inglan long raitim stori bilong lotu​—⁠inap daunim ol bilip em misin i save holim strong. Man bilong tanim dispela buk em i bin tingim tok pait bai kamap, na bilong kamapim klia olsem Milton yet i bin raitim, dispela man i putim planti tok long sta daunbilo long pes i kamapim 500 tok bilong buk On Christian Doctrine i stret wantaim tok bilong buk Paradise Lost.a

Ol Bilip Bilong Milton

Long taim bilong Milton, Inglan i bin lusim lotu Katolik na i go long lotu Protesan. Ol Protesan i bilip olsem Baibel tasol i mas bosim yumi long ol samting bilong bilip na stretpela pasin, na pop i no ken bosim ol man. Tasol long buk On Christian Doctrine, Milton i kamapim olsem planti bilip na pasin bilong Lotu Protesan tu i no stret wantaim ol tok bilong Baibel. Em i skelim ol tok bilong Baibel na em i sakim bilip bilong Calvin olsem God i makim pinis ol samting bai painim yumi bihain, na Milton i bilip olsem man i stap fri long makim wanem rot em i laik bihainim. Em i laik kirapim ol man long kolim nem bilong God, Jehova, na em i kamapim dispela nem planti taim long ol buk bilong em.

Milton i mekim wok long Baibel bilong soim olsem taim yumi dai yumi save dai tru​—⁠i no gat wanpela spirit i stap yet. Em i stori long Stat 2:​7, na em i tok: “Taim God i wokim man olsem, Baibel i tok: man i kamap wanpela man i gat laip. . . . Em i no gat tupela hap bilong em i stap narapela narapela; na God i no wokim em long tupela kain samting, olsem spirit na bodi, nogat. Man em i wanpela samting tasol​—⁠em man.” Orait nau Milton i kamapim wanpela askim: “Man olgeta i save dai, o bodi tasol i save dai?” Em i kamapim planti ves bilong Baibel i soim olsem man olgeta i save dai, na nau em i tok: ‘Tasol namba wan samting i kamapim klia tru olsem man olgeta i save dai, em tok bilong God yet, long Esekiel 18:20: man i mekim sin, em tasol bai i dai.’ Na Milton i kamapim ol skripsa olsem Luk 20:37 na Jon 11:25 bilong soim olsem ol man i dai pinis ol i wetim taim bilong lusim slip long matmat na kirap bek.

Wanem ol tok bilong buk On Christian Doctrine i kirapim tru bel bilong ol man? Em ol tok bilong Baibel Milton i kamapim bilong soim olsem Krais, em Pikinini Bilong God, em i stap aninit long God, em Papa. Em i kamapim Jon 17:3 na Jon 20:​17, na bihain em i askim olsem: “Sapos Papa em i God bilong Krais, na God bilong yumi, na sapos i gat wanpela God tasol, orait God em dispela Papa tasol, a?”

Milton i tok moa: “Pikinini yet na ol aposel bilong em i tokaut klia long olgeta tok na rait bilong ol olsem Papa i bikpela na i winim Pikinini long olgeta samting.” (Jon 14:28) “Tru tumas, Krais yet i tok long Matyu 26:39: Papa bilong mi, sapos inap, orait mi laik bai yu rausim dispela kap long mi. Tasol yu no ken bihainim laik bilong mi. Nogat. Yu mas bihainim laik bilong yu tasol. . . . Sapos em yet i God, bilong wanem em i beten long Papa tasol na em i no beten long em yet? Sapos em i man na nambawan bikpela God wantaim, bilong wanem em i beten long samting em yet i gat strong long mekim? . . . Long olgeta hap, Pikinini i save litimapim na lotuim Papa wanpela tasol, na em i skulim yumi long mekim olsem.”

Sampela Popaia Bilong Milton

John Milton i bin wok long painim tok i tru. Tasol em i man bilong graun tasol na em i save popaia, na ating sampela hevi i bin painim em i stiaim tingting bilong em long sampela bilip. Olsem: Bihain liklik long taim em i marit, meri bilong em, em pikinini bilong wanpela wokman bilong king, i lusim em na i go bek long famili bilong em na i stap inap 3-pela yia samting. Long dispela taim Milton i raitim sampela liklik nius i makim olsem i orait long katim marit sapos tupela i no stap wanbel, maski poroman i no bin mekim pasin pamuk​—⁠tasol Jisas i kolim wanpela as tasol bilong katim marit em pasin pamuk. (Matyu 19:⁠9) Na Milton i kamapim wankain tingting long buk On Christian Doctrine.

Tasol maski Milton i mekim sampela popaia, buk On Christian Doctrine i kamapim strong tok bilong Baibel long planti bikpela bilip. Long nau tu, ol man i ritim ol tok bilong dispela buk ol i mas skelim bilip bilong ol yet wantaim Baibel Holi, em i stap olsem meta i no save popaia liklik.

[Futnot]

[Piksa long pes 11]

Milton em man bilong stadi gut long Baibel

[Kredit Lain]

Courtesy of The Early Modern Web at Oxford

[Piksa long pes 12]

Milton i kisim biknem long stori bilong em, “Paradise Lost”

[Kredit Lain]

Courtesy of The Early Modern Web at Oxford

[Piksa long pes 12]

Laspela buk Milton i raitim i lus inap 150 yia

[Kredit Lain]

Image courtesy of Rare Books and Special Collections, Thomas Cooper Library, University of South Carolina

[Piksa Kredit Lain long pes 11]

Image courtesy of Rare Books and Special Collections, Thomas Cooper Library, University of South Carolina