Timgad—Wanpela Siti Bilong Bipo
LONG 1765, James Bruce em wanpela man bilong Skotlan i save raun na lukim ol narapela ples, em i go long ples wesan nating bilong Aljiria, long Not Afrika. Em i kirap nogut long lukim wanpela banis ston em lain Rom long bipo i wokim! Em i no save olsem em i sanap long ples we ol Rom i bin wokim wanpela bikpela siti. Ol i kolim dispela siti olsem Thamugadi, tasol long nau ol i kolim Timgad.
Long 1881, winim 100 handret yia bihain, sampela saveman bilong Frans i save painim ol samting bilong bipo i painim ol bikpela pos na ol haus samting bilong Timgad. Ol i luksave olsem dispela siti i stap long ples we i nogat wara, olsem na gras na diwai samting i no gro, tasol ol man long dispela ples i bin gat gutpela sindaun. Wanem samting i kirapim ol Rom long wokim kain siti olsem long ples wesan nating? Na yumi inap kisim wanem skul long dispela siti bilong bipo na ol man bilong dispela ples?
AS NA OL I WOKIM DISPELA SITI
Long taim bilong ol aposel, Rom i bin bosim hap bilong Not Afrika, olsem na ol asples lain i birua long ol Rom. Olsem wanem ol Rom inap stap wanbel wantaim ol? Pastaim wanpela lain soldia bilong Rom (Third Augustan Legion) i wokim planti ples bung samting na ol haus bilong ol gad long ol ples maunten long hap not, em nau ol i kolim Aljiria. Bihain ol i wokim Timgad, tasol i gat narapela risen na ol i wokim dispela siti.
Ol Rom i wokim Timgad bilong ol soldia husat i pinis long pait i ken sindaun long dispela ples, tasol bikpela tingting bilong ol em long i stap wanbel wantaim ol asples lain. Dispela siti ol Rom i wokim i kamapim planti gutpela samting. Sindaun bilong ol man long Timgad i gutpela tru na dispela i pulim ai bilong ol asples lain husat i kam long dispela siti long salim ol kaikai samting. Ol man bilong Rom tasol i ken kamap sitisen bilong Timgad. Bilong ol asples lain i ken kamap sitisen, ol i mas kamap soldia na joinim ami bilong Rom inap 25 yia, na bai ol wantaim ol pikinini man bilong ol i ken kamap sitisen bilong Rom.
Sampela asples lain i no tingting tasol long stap olsem ol sitisen bilong Rom, nogat. Ol i wok strong na ol i kisim ol wok i gat biknem long Timgad na long ol narapela siti. Dispela tingting bilong ol Rom long i stap wanbel wantaim ol asples lain i kamap tru. Olsem na inap 50 yia bihain long ol Rom i wokim Timgad, planti man bilong Not Afrika i sindaun long dispela hap.
OL ROM I LUKAUTIM OL ASPLES LAIN
Ol pos i gat kain kain disain i stap long ples maket bilong Timgad
Ol Rom i bin mekim wanem bilong i stap wanbel wantaim ol asples lain? Ol i bihainim stiatok bilong Sisero, em wanpela bikman bilong Rom, na ol i mekim pasin fea long olgeta sitisen maski ol i bilong Rom o nogat. Olsem, gavman Rom i skelim graun i go long 2-pela hap. Wanpela hap i bilong ol soldia bilong Rom, na narapela hap i bilong ol man bilong Afrika. Ol i wokim gut dispela siti, olsem na ol haus i sanap long wan wan blok em bikpela bilong ol inap olsem 20 skwe mita, na i gat ol rot i seperetim ol dispela blok. Gavman Rom i mekim pasin fea na stretim gut ol samting, dispela i mekim na ol sitisen i amamas.
Long planti siti bilong ol Rom, ol manmeri i save bung long ol pablik ples olsem long ples maket samting bilong ol i ken stori na pilai ol gem samting. Olsem na ol asples lain i stap long ol ples maunten we i hot nogut tru, ating ol tu i gat laik long i stap long ples we i gat ol diwai na ol haus samting bilong haitim ol long san. O ating ol i laik malolo long ol ples waswas long ol pablik ples. Ating ol i piksaim long tingting olsem ol i sindaun klostu long ol wara faunten na stori wantaim ol pren bilong ol. Ol i tingim olgeta dispela samting i olsem driman tasol.
Wanpela het ston ol i sanapim long matmat i gat piksa bilong ol god
Long Timgad i gat wanpela tieta i stap bilong soim ol pilai, na ating dispela i pulim ai bilong ol asples lain. Inap olsem 3,500 manmeri long Timgad na ol siti i stap klostu i ken bung long dispela tieta. Ol man bilong Rom i insait long ol pilai we i save kirapim ol man long mekim pasin pamuk na pait na bagarapim man.
Na tu, lain Rom i tingim lotu olsem bikpela samting tru. Ol ples waswas bilong ol Rom i pulap long ol piksa em ol i wokim long ol hap ston we i gat planti kala na i soim ol kain kain god bilong ol. Long olgeta de ol man long Rom i save bung long ol ples waswas bilong pablik, olsem na ol i save gut long ol god bilong lain Rom na pasin bilong ol long lotu. Plen bilong ol Rom long ol asples bilong Afrika i mas bihainim pasin na ol bilip bilong Rom i kamap gut, olsem na ol het ston ol i sanapim antap long ol matmat i gat piksa bilong ol god bilong ol Afrika na bilong ol Rom.
OL MAN I LUSIM TINGTING LONG DISPELA SITI
Bihain long Empera Trejan i painim Timgad long 100 C.E., lain Rom i kirapim ol man long planim rais na wit, na wokim oliv oil na wain samting long olgeta hap bilong Not Afrika. Ol man i save planim kaikai long dispela ples na salim i go long olgeta hap em Rom i bosim. Wankain olsem ol narapela siti em gavman Rom i lukautim, ol man long Timgad i gat gutpela sindaun. I no longtaim na populesen bilong ol man i go antap, olsem na ol i mas skruim siti bilong Timgad i go bikpela.
Ol man long dispela siti na ol papa graun i kisim bikpela mani taim ol i mekim wok bisnis wantaim ol Rom, tasol ol fama i no kisim kain mani olsem. Long 250 C.E. samting, gavman i no bihainim stret lo na i apim pe bilong baim takis, olsem na ol fama i kros long gavman. Pastaim sampela bilong ol dispela fama i bilong lotu Katolik, tasol bihain ol i joinim lotu Donatis. Ol man bilong dispela lotu i tok ol i Kristen na ol i go pas long kamapim pasin korapesen bilong lotu Katolik.—Lukim blok “Lotu Donatis—Ol i No Narakain Long Ol Arapela Lotu.”
Bihain long planti handret yia, Rom i no bosim moa Not Afrika, long wanem, ol manmeri i pait long narapela narapela, ol lotu i pait namel long ol yet, na tu, ol man bilong narapela ples i kam sindaun long dispela siti. Long 550 C.E. samting, ol man bilong Arap i kukim siti bilong Timgad. Kirap long dispela taim winim 1,000 yia i go pinis, isi isi ol man i lusim tingting long dispela siti.
“DISPELA EM LAIP TRU!”
Hap tok long tokples Latin em ol i raitim olsem: “Man i mas painim kaikai, waswas, pilai, na lap, dispela em laip tru!”
Sampela saveman bilong painim ol samting bilong bipo i bin painim ol hap ston samting bilong ol haus long siti bilong Timgad. Na ol i lukim wanpela hap tok long tokples Latin. Dispela rait i tok: “Man i mas painim kaikai, waswas, pilai, na lap, dispela em laip tru!” Wanpela saveman bilong Frans i tok, dispela rait i “kamapim tingting ol man inap bihainim, tasol ol man i no inap mekim wanpela gutpela samting long laip bilong ol sapos ol i bihainim dispela tingting. Maski i olsem, sampela man i tingim dispela tok olsem gutpela savetok.”
Inap sampela haptaim lain Rom i bihainim dispela kain pasin long sindaun bilong ol. Long taim bilong ol Kristen, aposel Pol i stori long ol man husat i bihainim kain tingting olsem, “Yumi kaikai na dring, long wanem, tumora bai yumi dai.” Maski ol i lain bilong tingim lotu, ol Rom i save tingting tasol long painim amamas na ol i no tingting long wanem samting i as bilong laip bilong ol. Pol i givim tok lukaut long ol Kristen long was gut long ol kain man olsem. Em i tok: “Yupela i no ken larim ol arapela i giamanim yupela. Ol poroman nogut i save bagarapim ol gutpela pasin bilong man.”—1 Korin 15:32, 33.
Ol man bilong Timgad i stap winim 1,500 yia i go pinis, tasol pasin na tingting bilong ol man long nau i wankain olsem bilong ol. Planti man long nau i save tingting tasol long ol samting ol bai kisim. Ol i ting olsem pasin na sindaun bilong ol Rom long bipo i gutpela, maski i gat ol hevi bilong en. Tasol Baibel i tok: “Ol man i mekim wok long samting bilong graun, ol i mas i stap olsem ol man i no givim bel olgeta long dispela samting. Long wanem, ol samting i kamap long dispela graun i wok long senis.”—1 Korin 7:31.
Ol samting em ol saveman i painim long siti bilong Timgad long Not Afrika i kamapim klia olsem man i no inap stap amamas tru sapos em i inapim ol laik bilong em tasol, nogat. Baibel i tok: “Ol manmeri i stap longwe long God, ol bai pinis na laik bilong ol tu bai pinis, tasol man i bihainim laik bilong God em bai stap oltaim oltaim.”—1 Jon 2:17.