Tok Bilong Ol Saveman Grik—Em i Bin Helpim Lotu Kristen o Nogat?
“Maski lotu Kristen i birua long pasin haiden bilong ol Grik na Rom, em i bin kisim planti tok bilong ol saveman bilong ol dispela lain.”—Buk The Encyclopedia Americana.
WANPELA man i bin stiaim tru tingting bilong ol “Kristen,” winim ol narapela man, em “Santu” Ogastin. Wanpela buk (The New Encyclopædia Britannica) i tok, Ogastin ‘i bungim ol tok bilong Nupela Testamen wantaim ol bilip bilong ol Grik, na tok bilong em i rot bilong ol dispela bilip i kam insait long lotu Katolik na Talatala long bipo.’
Tru tumas, dispela samting Ogastin i bin mekim, em i stap longtaim tru, i kam inap nau. Wanpela man, em Douglas T. Holden, em i stori long tok bilong ol saveman Grik i bin go insait tru long ol lotu i gat nem Kristen na em i tok: ‘Ol i bin bungim planti tok bilong ol saveman Grik wantaim tok bilong lotu Kristen, olsem na lotu Kristen i bin kamapim ol lain em ol i gat bikpela hap tingting bilong ol Grik na liklik hap tingting tasol bilong lotu Kristen.’
Sampela saveman ol i bilip strong olsem ol dispela tok bilong ol saveman Grik i bin helpim tru lotu Kristen taim em i nupela yet, na em i mekim na ol tok bilong lotu Kristen i kamap gutpela moa, na ol man inap bilip tru long en. Tasol yu ting dispela tok i stret? Olsem wanem ol tok bilong ol saveman Grik i bin kam insait long lotu Kristen, na wanem taim em i bin mekim olsem? Tru em i bin mekim na ol tok bilong lotu Kristen i kamap gutpela moa, o em i bagarapim lotu Kristen?
Yumi ken tingim sampela samting i bin kamap, kirap long 200 yia samting paslain long Krais na i kam inap olsem 400 yia bihain long Krais, na bilong mekim olsem yumi ken skelim 4-pela hap tok i narapela kain tru, olsem: (1) ‘Lotu Juda em pasin na tingting bilong ol Grik i go insait long en,’ (2) ‘Pasin na tingting bilong ol Grik em ol bilip Kristen i go insait long en,’ (3) ‘Lotu Kristen em pasin na tingting bilong ol Grik i go insait long en,’ na (4) ‘Ol tok na tingting bilong lotu Kristen.’
‘Lotu Juda Em Pasin na Tingting Bilong Ol Grik i Go Insait Long En’
Namba wan, olsem ‘lotu Juda em pasin na tingting bilong ol Grik i go insait long en,’ em i narapela kain tru. Lotu bilong ol Hibru bilong pastaim tru, em trupela God, Jehova, i bin kamapim, ol i no ken abusim wantaim sampela bilip giaman na mekim i kamap doti. (Lo 12:32; Sindaun 30:5, 6) Tasol taim lotu i tru i kirap nupela yet, ol pasin na tingting bilong ol lotu giaman i stap klostu long ol Israel i laik kam insait na bagarapim lotu i tru—olsem ol pasin na tingting bilong ol Isip, na Kenan, na Babilon. Sori tru, ol Israel i larim ol dispela bilip giaman i kam insait long lotu tru bilong ol na i paulim tru.—Hetman 2:11-13.
Sampela handet yia bihain, olsem 300 yia samting paslain long Krais, Palestain i kamap wanpela kantri bilong gavman Grik em Bikpela King Aleksander i bosim. Em nau, dispela i paulim moa yet lotu tru bilong ol Juda, na em i stap olsem yet i go inap longtaim. Aleksander i kisim ol Juda i go insait long ami bilong em. Em nau, ol Juda i wok long bung na mekim ol samting wantaim dispela lain i bin kam daunim ol na bosim ol, na dispela i mekim na sampela bilip bilong ol Grik i go insait long bilip bilong ol Juda na i pas strong long tingting bilong ol. Ol tingting bilong ol Grik i go insait tu long ol skul bilong lain Juda. Ol stori bilong bipo i tok, Hetpris Jeson i bin kamapim wanpela bikpela skul Grik long Jerusalem long yia 175 B.C.E. bilong lainim ol sumatin long ol tok bilong Homa.
Inap wan handet yia samting paslain long Krais, wanpela man Samaria i raitim stori bilong ol samting i bin kamap olsem Baibel i kolim, na em i putim sampela stori bilong ol Grik i go insait long en. Sampela buk bilong ol Juda em spirit bilong God i no bin kirapim ol long raitim, olsem buk Judit na buk Tobit, i kamapim sampela tok i olsem stori nating bilong ol Grik i stori long ol samting i save kirapim ol laik nogut bilong bel. Sampela saveman Juda i kamap na ol i laik mekim olsem tingting bilong ol Grik i stret wantaim lotu Juda na Baibel.
Man i strong tru long mekim olsem, em Filo, em wanpela Juda i bin stap long taim bilong ol aposel. Em i kisim ol bilip bilong Pleto (olsem 300 yia paslain long Krais) na lain Paitagoras, na lain Stoik. Ol tok bilong Filo i stiaim tru tingting bilong ol Juda. Wanpela man Juda i save raitim buk, em Max Dimont, em i stori long tingting bilong ol saveman Grik i go insait long pasin bilong ol Juda, na em i tok: ‘Ol saveman Juda i kisim tok bilong Pleto, na tingting bilong Aristotal, na save bilong ol Yuklidian long ol samting bilong saiens, na nau ol dispela saveman Juda i gat ol nupela samting bilong putim insait long Tora. Ol i kirap na putim sampela tingting bilong ol Grik i go wantaim tok ol Juda i bin kisim na i kamap ples klia.’
Bihain ol Rom i kisim ol kantri em gavman Grik i bin bosim, na ol i kisim Jerusalem. Dispela i opim rot bilong sampela bikpela senis moa i kamap long bilip bilong ol Juda. I kam inap long 200 yia samting bihain long Krais, ol tok na bilip bilong sampela saveman em ol i laik kamapim strong na skruim ol tok moa long tok bilong Pleto, ol dispela tok na bilip i kamap olsem bilip bilong lotu, na long nau ol i kolim olsem Bilip Bilong Pleto. Ol dispela nupela tingting i mekim sampela bikpela samting long lotu Kristen em ol i lusim pinis trupela bilip.
‘Pasin na Tingting Bilong Ol Grik Em Ol Bilip Kristen i Go Insait Long En’
Insait long 500 yia bihain long Krais, sampela saveman i laik kamapim olsem ol tok bilong ol saveman Grik na ol tok i tru bilong Baibel i kamap ples klia, ol i poroman wantaim. Wanpela buk (A History of Christianity) i tok: ‘Ol Kristen i gat save long ol samting bilong graun ol i laik kamapim tingting olsem ol Grik i stap paslain liklik long taim bilong Krais ol i wok strong long kisim save long God tasol ol i no gat gutpela tingting bilong stiaim ol, na ol i laik kamapim bilip long Jisas insait long tok bilong ol saveman Grik i olsem tok nating tasol, na ol i laik kamapim lotu Kristen long ol tingting nating i no gat as bilong en.’
Plotinus (205-270 C.E.), em wanpela man i bin go pas long kisim ol kain tingting olsem, em i kamapim wanpela pasin bilong bilip em ol tok bilong Pleto i as bilong en. Plotinus i kamapim tingting olsem ol man i gat wanpela tewel i no pas wantaim bodi. Profesa E. W. Hopkins i tok long Plotinus olsem: ‘Dispela bilip bilong em long God i stiaim tru tingting bilong ol man i go pas long holim ol tingting Kristen.’
‘Lotu Kristen Em Pasin na Tingting Bilong Ol Grik i Go Insait Long En’ na ‘Ol Tok na Tingting Bilong Lotu Kristen’
Kirap long wan handet yia samting bihain long Krais, sampela “Kristen” ol i wok strong bambai ol saveman haiden i ken laikim tok bilong ol. Maski aposel Pol i bin mekim strongpela tok lukaut long “olkain toktok nabaut i no bihainim tingting bilong God” na ol “kain kain toktok i pait long tingting bilong God” na ol i kolim olsem ‘save,’ ol dispela tisa i kisim ol tok bilong ol lain Grik i stap klostu long ol na ol i bungim wantaim ol bilip bilong ol. (1 Timoti 6:20) Samting Filo i bin mekim, ating dispela i bin givim tingting long ol olsem ol inap mekim na bai tok bilong Baibel i stret wantaim ol bilip bilong Pleto.—Skelim wantaim 2 Pita 1:16.
Samting i kisim nogut long dispela pasin, em tok i tru bilong Baibel. Ol tisa “Kristen” i wok strong long kamapim olsem lotu Kristen i stret wantaim pasin bilong ol Grik na Rom long tingim ol samting bilong ol man. Klemen bilong Aleksandria na Origen (100 na 200 yia samting bihain long Krais) ol i mekim na bilip bilong Pleto i kamap olsem as bilong samting ol i kolim ‘ol tok na tingting Kristen.’ Ambros (339-397 C.E.), em bisop bilong Milan, em i bin ‘kisim ol nupela save bilong ol Grik, em bilong ol Kristen na haiden wantaim—na em i kisim moa yet ol tok bilong Plotinus, em wanpela haiden i bihainim bilip bilong Pleto.’ Em i tingim ol Rom i bin skul gut na em i laik givim wanpela kain lotu Kristen long ol i gat ol tok na tingting bilong ol Grik na Rom long en. Ogastin i bihainim dispela pasin bilong em.
Inap wan handet yia bihain, Dionisius, em wanpela memba bilong kaunsil i save bung long maunten Areopagus (ol i kolim em tu olsem Dionisius giaman), ating em wanpela bruder bilong Siria, em i laik bungim ol tok bilong Pleto wantaim ol tok bilong lotu “Kristen.” Wanpela bikpela buk dikseneri i tok, ‘ol rait bilong em i kamapim tingting bilong Pleto long bilip bilong ol Kristen bilong bipo na long tingting bilong ol long ol samting bilong spirit, na dispela i mekim sampela samting long bilip na pasin bilong lotu Kristen i kam inap nau.’ Man! Ol i sakim tru tok lukaut bilong aposel Pol, em i tok: “Yupela i mas lukaut gut, nogut wanpela man i autim olkain giaman save na toktok nating”!—Kolosi 2:8.
Ol Samting i Paulim Bilip Tru
Wanpela buk i tok, ‘ol Kristen i kisim dispela bilip bilong Pleto ol i ting em i man bilong kamapim ol tok hait bilong God na em i rot tru bilong yumi ken kisim save long ol tok bilong Baibel na skulim ol man long en, na helpim ol stori bilong bipo em misin i bin kisim.’
Pleto yet em i bilip tru olsem ol man i gat wanpela tewel i no save dai. Em nau, wanpela bikpela tok giaman i bin kam insait long tok bilong lotu “Kristen,” em dispela tok olsem yumi gat wanpela tewel i no save dai. Taim ol i kisim dispela bilip, nogut ol i laik kamapim olsem dispela samting ol i mekim i stret, na ol i tok dispela i bin mekim na ol man i laikim lotu Kristen. Taim aposel Pol i autim tok long taun Atens, em i ples tru bilong skul long ol save na pasin bilong ol Grik, Pol i no skulim ol man long dispela bilip bilong Pleto olsem yumi gat wanpela tewel, nogat. Em i skulim ol man long bilip Kristen olsem ol man i dai pinis bai kirap bek. Em i skulim ol olsem, maski planti Grik i harim tok bilong em ol i hatwok long bilip long dispela tok.—Aposel 17:22-32.
Ol tok bilong Baibel i narapela kain long tok bilong ol saveman Grik. Baibel i kamapim klia tru olsem yumi no gat wanpela tewel—yumi gat laip. (Stat 2:7) Taim man i dai, em i no i stap moa. (Esekiel 18:4) Saveman 9:5 i tokim yumi: “Ol man i gat laip . . . ol i save bai ol i dai. Tasol ol man i dai pinis, ol i no inap save long wanpela samting. Bai ol i no kisim gutpela samting moa. Ol man i lusim tingting pinis long ol.” Baibel i no skulim yumi long dispela bilip olsem yumi gat wanpela tewel i no save dai.
Narapela tok giaman ol i skulim ol man long en, em dispela tok olsem taim Jisas i no kam daun yet long graun, em i bikpela olsem God. Wanpela buk (The Church of the First Three Centuries) i tok: ‘Tok bilong God Triwan i no kamap long rot bilong Buk Holi bilong ol Juda na ol Kristen—em i kamap long narapela rot.’ Wanem dispela rot? Dispela bilip ‘i kamap long rot bilong ol Tisa Kristen i bihainim tingting bilong Pleto na nau ol i skruim long lotu Kristen.’
Em nau, isi isi ol tok bilong Pleto i wok long pulim strong tingting bilong ol bikpela tisa bilong lotu, olsem na ol lain i bilip long God Triwan ol i wok long go bikpela. Ol tok bilong Pleto bilong 200 yia samting bihain long Krais, i olsem em i givim rot long ol long mekim wanpela samting i no inap tru long kamap—ol i laik mekim wanpela God i gat 3-pela hap bilong en i kamap olsem wanpela God tasol. Ol i tok olsem 3-pela man inap kamap wanpela God, tasol olgeta wan wan i gat ol tingting na pasin bilong ol yet!
Tasol tok i tru bilong Baibel i kamapim klia tru olsem Jehova wanpela tasol em God i Gat Olgeta Strong, na Jisas Krais i Pikinini bilong Em, Em yet i bin wokim, na Jisas i aninit long em, na spirit holi em strong bilong God long mekim wok. (Lo 6:4; Aisaia 45:5; Aposel 2:4; Kolosi 1:15; KTH 3:14) Bilip bilong God Triwan i daunim dispela wanpela God tru na i paulim tingting bilong ol man na ol i lusim dispela God em ol i no save liklik long em.
Tok bilong Pleto i paulim tingting bilong ol Kristen long narapela samting em Baibel i as bilong en—em dispela tok long Krais bai stap King inap wan tausen yia. (KTH 20:4-6) Bipo Origen i gat nem olsem man i no orait liklik long ol lain i bilip na wetim dispela taim bilong wan tausen yia. Bilong wanem em i sakim tru dispela bilip i stap long Baibel olsem Krais bai stap King inap wan tausen yia? Wanpela buk (The Catholic Encyclopedia) i tok: ‘Ol tok bilong Pleto i as bilong ol bilip bilong Origen, olsem na em i no inap sambai long dispela lain i bilip na wetim dispela taim bilong wan tausen yia.’
Tok i Tru
Tok i tru i no insait long ol dispela samting i bin kamap. Dispela tok i tru em olgeta bilip Kristen i stap long Baibel. (2 Korin 4:2; Taitus 1:1, 14; 2 Jon 1-4) Baibel tasol i as bilong tok i tru.—Jon 17:17; 2 Timoti 3:16.
Tasol birua bilong Jehova, na bilong tok i tru, na bilong ol man, na bilong laip i stap oltaim—em Satan, dispela “man bilong kilim ol man i dai” na “papa tru bilong pasin bilong tok giaman”—em i bin mekim wok long kain kain rot bilong paulim dispela tok i tru. (Jon 8:44; skelim wantaim 2 Korin 11:3.) Wanpela strongpela samting tru Satan i bin mekim wok long en, em ol tok bilong ol saveman haiden bilong lain Grik—em ol tok i wankain olsem tingting bilong em yet—na em i mekim wok long dispela bilong senisim na paulim ol tok na bilip Kristen.
Dispela pasin bilong abusim ol bilip Kristen wantaim tok bilong ol saveman Grik, em i bilong paulim tok i tru bilong Baibel na daunim strong bilong en na ol gutpela tok bilong en i save pulim ol man i gat pasin daun na gutpela bel, em ol i laik painim tok i tru. (1 Korin 3:1, 2, 19, 20) Na em i save bagarapim stretpela bilip bilong Baibel i klia tru na mekim i kamap doti, na i hatwok long save wanem tok i tru na wanem tok i giaman.
Long nau, aninit long Krais Jisas, em Het bilong lain Kristen, ol i kamapim bek ol bilip Kristen tru. Na tu, ol man i gat gutpela bel na ol i laik painim tok i tru, kwiktaim ol inap luksave long lain Kristen tru taim ol i lukim kaikai dispela lain i kamapim. (Matyu 7:16, 20) Ol Witnes Bilong Jehova i amamas long helpim ol kain man olsem long painim gutpela wara bilong tok i tru i no gat doti long en, na helpim ol bambai ol inap kisim dispela laip i stap oltaim, em Papa bilong yumi, Jehova, i laik givim long yumi.—Jon 4:14; 1 Timoti 6:19.
[Piksa long pes 11]
Ogastin
[Ol Piksa Kredit Lain long pes 10]
Rait Grik: Mipela kisim long buk Ancient Greek Writers: Plato’s Phaedo, 1957, Ioannis N. Zacharopoulos, Athens; Pleto: Musei Capitolini, Roma