Şu Yararlı Hayali Çizgiler

BiR dünya haritasına veya bir yerküre modeline bir gözatın. Her tarafına çekilmiş dikey ve yatay çizgi ağını fark ediyor musunuz? Kuşkusuz haritanın ortasından geçen yatay çizginin ekvator olduğunu hemen bilirsiniz. Ya diğer çizgiler? Onlar nedir?

Bu çizgiler enlem ve boylam çizgileri olarak adlandırılır. Haritanızda yatay konumdaki enlem veya paralel çizgileri yerkürenin yüzeyinde ekvatordan aynı uzaklıkta bulunan noktaları birleştirir. Öte yandan, boylam veya meridyen çizgileri, bir kutuptan öbürüne, kuzeyden güneye çizilir. Okuldaki coğrafya derslerinizden belki bu kadarını hatırlayabilirsiniz. Fakat bu çizgi sisteminin amacı nedir? Nasıl çalışır? Ve nasıl ortaya çıktı?

Bulunduğunuz Yeri Saptamak

Birbirine kenetlenmiş enlem ve boylam çizgilerinden oluşan bir kafesi andıran böyle bir düzenle yerküre yüzeyindeki her nokta, koordinat olarak adlandırılan iki ölçümle tam olarak saptanabilir. Örneğin, bir haritada New York şehrini 40°42’ kuzey enlem ve 74°0’ batı boylam referansıyla bulabilirsiniz; başka sözlerle, kent ekvatorun 40 derece 42 dakika kuzeyinde ve uluslararası çapta sıfır boylam kabul edilen, İngiltere’de Londra’nın bir ilçesi olan Greenwich’ten geçen boylamın 74 derece batısında bulunmaktadır.a Bu koordinatlara saniyeler de eklenirse, bir kentteki binalar bile saptanabilir. Örneğin, New York şehrindeki belediye binası 40°42’45” kuzey enlem ve 74°0’23” batı boylamda bulunmaktadır.

Mesafeler de bu çizgilere göre hesaplanır. Örneğin, bir deniz milinin uzunluğu, bir meridyen boyunca ölçülen bir dakikalık enlemdir. Kutuplar ekvatora göre 90 derece veya 5.400 dakika (90 × 60 = 5.400) enlemde olduğundan, bir deniz mili kutup ile ekvator arasındaki mesafenin 1/5.400’üdür. Böylece, ortalama bir deniz mili 1.852 kilometredir.

Herhangi bir konumu tam olarak saptayabilme olanağı, özellikle rota görevlileri için kuşkusuz muazzam bir kolaylıktır. Bununla birlikte, böyle bir sistemin çalışabilmesi için bazı referans noktaları olmalıdır. Ekvator, enlem ölçümleri için mantıksal olarak seçilen temel çizgidir. Fakat doğu-batı boylam ölçümlerinin referans noktası, yani sıfır boylam olarak neden Greenwich seçildi? Ayrıca, insanın haritalarında yarattığı hayali çizgiler fikri nasıl gelişti?

Tarihçesi Olan Çizgiler

MÖ ikinci yüzyılda Yunanlı astronom Hipparkhos yerküre yüzeyindeki yerleri saptamak amacıyla hayali çizgiler kavramını kullandı. Doğudaki ve batıdaki konumları hesaplamak üzere referans noktası olarak, Yunanistan’ın Rodos adasından geçen bir çizgi seçti. MS ikinci yüzyılda yaşayan Yunanlı astronom Claudius Ptolemaios, genellikle, bugün kullanılan sistemin benzerini tasarlayan ilk kişi olarak kabul edilir. Onun enlem çizgileri ekvatora paralel olarak çizilmişti. Boylam için başlangıç noktası ise, onun günlerinde bilinen dünyanın batıdaki uç noktası olan, o zaman Fortunatae Adaları olarak adlandırılan Kanarya Adalarından geçen bir çizgiydi.

Ancak 1884’te doğuda ve batıda konumları ölçmek üzere bir sıfır boylam çizgisi seçmek konusunda uluslararası çapta bir karara varıldı. O yıl Washington’daki (D.C.) Uluslararası Meridyen Konferansı, 25 ülkeden gelen 41 delegeyi biraraya getirdi. Sıfır boylamda gerekli astronomik gözlemlerin yapılabilmesi için delegeler iyi donatılmış bir gözlemevinden geçen bir çizgiyi yeğlediler. Ezici bir oy çokluğuyla Greenwich’ten (İngiltere) geçen çizgiyi seçtiler.

Yolculuk ve Saat Dilimleri

Greenwich’in sıfır boylam olarak seçilmesi bir tesadüf değildi. On sekizinci yüzyıldan beri, gemiyle Londra’nın işlek limanından çıkan kaptanlar Atlantik Okyanusunda batıya doğru giderken güneşin her gün daha geç bir saatte en yüksek noktaya ulaştığını fark ettiler. Yerküre her 24 saatte 360 derece döndüğünden, bir saatlik bir zaman farkının Greenwich’ten 15 derecelik bir boylamı temsil ettiğini biliyorlardı. Böylece, Greenwich gözlemevindeki ana saate göre ayarlanan kronometreler kullanarak açık denizdeki konumlarını sadece Greenwich saati ve yerel saatleri arasındaki farkı hesaplayarak saptayabildiler. Örneğin, güneşin Greenwich saatine göre saat 15:30’da en yüksek noktaya ulaştığı (yerel saate göre 12:00) bir yerde bulunduklarında, basit bir hesaplamayla, aynı enlem üzerinde kalmaları şartıyla, konumlarını Greenwich’in 52,5 derece (15 × 3,5) batısı, yani Newfoundland kıyılarının doğusu olarak saptayabildiler.

Aynı enlem üzerinde kalmak, yani paralel gitmek, basit bir işti. Kuzey Yarıkürede gemiciler yüzyıllardan beri, Kutup yıldızının yani Kuzey yıldızının, diğer yıldızların çoğunun gece boyunca olan ilerleyişiyle karşılaştırıldığında, neredeyse durağan göründüğünü gözlemlemişlerdi. Yıldızın ufuk üzerindeki yüksekliğini ölçerek ne kadar kuzeyde ve güneyde olduklarını kestirmeye başladılar. Açık denizde, o yıldız aynı yükseklikte görüldüğü sürece tam doğuya veya tam batıya doğru gittiklerini biliyorlardı.

Greenwich’in referans noktası olarak seçilmesi İngiltereye başka yararlar da sağladı. Ülkede demiryolu yolculuklarının başlamasıyla zamanı ülke çapında bir standarda getirmek için bir sisteme ihtiyaç duyuldu. 11:33 trenini yakalamak üzere Exeter garına varıp trenin 14 dakika önce kalktığını öğrenen yolcu açısından ne kadar kötü bir durum! Sorun neydi? Yolcu, Exeter saatini kullanıyordu; demiryolları ise, Londra saatini. Greenwich Ortalama Zamanının ülke çapında kabul edilmesi, bu tür zorluklara son verdi.

Amerika Birleşik Devletlerinde daha da büyük sorunlar vardı. Değişik demiryolları değişik saatler kullanıyordu. Bu durum 1883’te demiryollarının bir Genel Zaman Toplantısı yapmasına yol açtı. Amerika Birleşik Devletlerinin kıta kısmı için her birinin genişliği boylam olarak 15 derece, yani zaman olarak bir saat olan dört saat dilimi benimsendi. Bir dilim içinde bulunan bütün şehirlerin aynı saate uymaları öngörüldü.

Sonunda, bu dilim düzeni dünya çapında kabul gördü. Dünya, 24 saat dilimine bölündü. Sistemin merkezi, Greenwich meridyeninin her iki tarafında genişliği 7 ^1/2 derece olan 0 Dilimi idi. Doğuya doğru seyahat eden biri, her dilimden geçerken saatini bir saat ileri alacaktı. Batıya doğru giderken de, saatini bir saat geriye alacaktı.

Yerküre üzerinde Greenwich’in tam karşısına düşen kısımda ilginç bir durum ortaya çıkar. Burada, 180 derece meridyeninde, çizginin bir tarafıyla öbür tarafı arasında 24 saatlik bir zaman farkı vardır. Böylece, ulusal sınırları hesaba katmak amacıyla yapılan küçük oynamalarla, 180 derece meridyeni, uluslarası gün çizgisi oldu. Bu çizgiyi batı yönünde geçmekle bir yolcu bir gün kaybeder. Tersine, çizgiyi doğu yönünde geçerken yolcu bir gün kazanır.

Hâlâ Vazgeçilemez

Kronometrelerin Greenwich’te ayarlanıp boylamı hesaplamak için denizlere götürüldüğü günler geçti. Bütün bunların yerini modern teknoloji aldı. Özel radyo sinyalleri gönderen istasyonlar, radarlar ve uluslararası telekomünikasyon daha hassas bilgiler sağlıyor. Buna rağmen, konumunuzu bir haritada bulmak, hâlâ o hayali enlem ve boylam çizgilerine bağlıdır. Bu son derece yararlı hayali çizgiler için minnettar olabiliriz.

[Dipnotlar]

[Sayfa 20’deki çerçeve/resimler]

GREENWİCH ORTALAMA ZAMANI

1675’te İngiltere Kralı II. Charles, şimdi Londra’nın Greenwich ilçesi olan yerde “seyir ve astronomi alanlarını geliştirmek üzere, yerlerin boylamını hesaplamak amacıyla küçük bir gözlemevi”nin inşa edilmesini emretti. Yerin kendi etrafındaki dönüşünü tam olarak hesaplayabilmek amacıyla sarkaçları 4 metre uzunlukta olan iki tane yeni icat edilmiş saat konuldu.

Çok geçmeden, Kraliyet Gözlemevindeki bilim adamları yerin dönüşünün düzenli, yani sabit hızla olmadığını keşfettiler. Bunun nedeni, yerin güneşin etrafındaki yörüngesinin tam daire şeklinde olmaması ve dünyanın ekseninin eğik olmasıdır. Böylece, güneş gününün, yani öğleden öğleye olan sürenin uzunluğu yıl boyunca değişiyor. Greenwich saatlerinin çalışmasıyla, gün için ortalama sürelerin hesap edilebilmesi mümkün oldu.

Greenwich Ortalama Zamanına göre öğlen, güneşin, Greenwich boylam çizgisinin veya meridyeninin (Latince, meridianus, öğle vakti) herhangi bir noktası üzerinde en yükseğe ulaştığı andır. Bu Latince sözcüğe dayanarak bundan önceki saatler ante meridiem (a.m.) yani öğleden önce ve bundan sonraki saatler post meridiem (p.m.), yani öğleden sonra olarak bilindi.

[Resimler]

Üstte: Greenwich Kraliyet Gözlemevi. Sağda: Parke taşlı avluda sıfır boylam çizgisi

[Sayfa 18’deki harita]

(Ayrıntılı bilgi için lütfen yayına bakın)

DÜNYA SAAT DİLİMLERİ

-11 4:00

-10 5:00

-9 6:00

-8 7:00

-7 8:00

-6 9:00

-5 10:00

-4 11:00

-3 12:00

-2 1:00

-1 2:00

0 3:00

+1 4:00

+2 5:00

+3 6:00

+4 7:00

+5 8:00

+6 9:00

+7 10:00

+8 11:00

+9 12:00

+10 1:00

+11 2:00

+12 3:00