İsa’nın Gelişi mi Yoksa Hazır Bulunuşu mu?—Hangisi Doğru?
“Senin hazır bulunuşunun ve bu ortamın sona erişinin alameti ne olacak?”—MATTA 24:3.
1. İsa’nın hizmetinde sorular nasıl bir rol oynadı?
İSA’NIN soruları ustalıkla kullanması dinleyicilerinin düşünmesini, hatta olayları yeni bir bakış açısından değerlendirmesini sağladı. (Markos 12:35-37; Luka 6:9; 9:20; 20:3, 4) Bu soruları yanıtladığı için de minnettar olabiliriz. Verdiği yanıtlar bizim başka türlü bilip anlayamayacağımız hakikatlere ışık tutar.—Markos 7:17-23; 9:11-13; 10:10-12; 12:18-27.
2. Şimdi hangi soru üzerinde dikkatimizi toplamalıyız?
2 İsa’nın yanıtladığı en önemli sorulardan birini Matta 24:3’te buluyoruz. İsa yeryüzündeki yaşamının sonuna yaklaşırken, Yahudi sisteminin sonunun işareti olarak Yeruşalim’deki mabedin yıkılacağına ilişkin uyarıda bulunmuştu. Matta’nın kaydı şunları ekler: “İsa Zeytinlik dağı üzerinde otururken, öğrencileri ayrıca gelip ona dediler: Bize söyle, bu şeyler ne zaman olacak ve senin hazır bulunuşunun [‘gelişinin,’ Türkçe Kitabı Mukaddes] ve bu ortamın sona erişinin alameti ne olacak?”—Matta 24:3.
3, 4. Mukaddes Kitabın çeşitli tercümelerinde, Matta 24:3’teki kilit sözcüğün tercümesinde hangi önemli fark görülür?
3 Mukaddes Kitabın milyonlarca okuru şunu merak etmiştir: ‘İsa’nın öğrencileri bu soruyu neden sordular ve onun yanıtı beni nasıl etkilemeli?’ İsa, verdiği yanıtta yazın ‘yakın’ olduğunun yaprakların yeşermesinden anlaşılacağını söyledi. (Matta 24:32, 33) Bu yüzden, birçok kilise, resullerin İsa’nın ‘gelişine’ alamet olan bir şey, geri dönüşünün çok yakın olduğunu kanıtlayan bir alamet istediklerini öğretir. İsa’nın ‘gelişinin,’ Hıristiyanları göğe alacağı ve sonra dünyanın sonunu getireceği zaman olacağına inanırlar. Siz bunun doğru olduğuna inanıyor musunuz?
4 Çağdaş bir tercüme de içinde olmak üzere bazı Mukaddes Kitap tercümelerinde, “geliş” yerine “hazır bulunuş” sözcüğü kullanılıyor. İsa’nın öğrencilerinin sordukları ve onun yanıt olarak söyledikleri, kiliselerin öğrettiklerinden farklı olabilir mi? Asıl sorulan neydi? Ve İsa hangi yanıtı verdi?
Ne Soruyorlardı?
5, 6. Resullerin Matta 24:3’teki soruyu sorarken akıllarında ne olduğu konusunda hangi sonuca varabiliriz?
5 İsa’nın mabet hakkında söyledikleri karşısında, öğrencileri ‘onun hazır bulunuşuna [ya da “gelişine”] ve bu ortamın [harfi anlamda, “çağın”] sonuna alamet’ istediklerinde herhalde Yahudi düzenini düşünüyor olmalıydılar.—I. Korintoslular 10:11’deki “devirler” ve Galatyalılar 1:3’teki “dünya” ile karşılaştırın.
6 Resuller o sırada İsa’nın öğretilerini yalnızca bir ölçüde kavramışlardı. Daha önce ‘Tanrı’nın Krallığının hemen görüneceğini sanıyorlardı.’ (Luka 19:11; Matta 16:21-23; Markos 10:35-40) Hatta Zeytinlik Dağında yaptıkları sohbetten sonra—fakat mukaddes ruhla meshedilmelerinden önce—İsa’ya Krallığı İsrail’e o zaman mı iade edeceğini sormuşlardı.—Resullerin İşleri 1:6.
7. Resuller, İsa’ya gelecekteki rolü hakkında neden soru sordular?
7 Yine de, İsa’nın aralarından ayrılacağını biliyorlardı, çünkü İsa bir süre önce onlara, “biraz zaman daha nur sizin aranızdadır. Nurunuz varken yürüyün” demişti. (Yuhanna 12:35; Luka 19:12-27) Bu nedenle, onlar, ‘İsa aramızdan ayrılacağına göre, onun dönüşünü nasıl fark edeceğiz?’ diye merak etmiş olmalıydılar. Mesih olarak ortaya çıktığında çoğunluk onu fark etmemişti. Üstelik, bir yılı aşkın bir süre sonra, İsa’nın Mesih’in yapması gereken her şeyi yerine getirip getirmeyeceğiyle ilgili hâlâ sorular vardı. (Matta 11:2, 3) Böylece, resullerin gelecekle ilgili sorular sormaları için neden vardı. Bununla beraber, acaba onlar hemen yakında görülecek bir alameti mi, yoksa farklı bir şeyi mi soruyorlardı?
8. Resuller büyük olasılıkla İsa ile hangi dili konuşuyorlardı?
8 Zeytinlik Dağında yapılan sohbeti dinleyen bir kuş olduğunuzu düşünün. (Vaiz 10:20 ile karşılaştırın.) Herhalde İsa ve resullerin İbranice konuştuklarını duyacaktınız. (Markos 14:70; Yuhanna 5:2; 19:17, 20; Resullerin İşleri 21:40) Bununla birlikte, büyük olasılıkla Yunanca da biliyorlardı.
Matta’nın Yunanca Olarak Yazdıkları
9. Matta’nın çağdaş tercümelerinin çoğu neye dayanır?
9 MS ikinci yüzyıl tarihli kaynaklar, Matta’nın, İncilini önce İbranice yazdığını gösterir. Anlaşıldığı gibi onu daha sonra Yunanca da yazdı. Yunanca elyazmalarının birçoğu zamanımızda da bulunmaktadır ve bu, onun İncilinin bugünkü farklı dillere yapılan tercümesine temel olmuştur. Matta Zeytinlik Dağındaki o sohbetle ilgili Yunanca ne yazdı? İsa’nın öğrencilerinin sorduğu ve onun açıkladığı “geliş” ya da “hazır bulunuş” hakkında ne yazdı?
10. (a) Matta “gelmek” için hangi Yunanca sözcüğü sık kullandı, bu hangi anlamlara gelebilir? (b) Hangi diğer Yunanca sözcük de ilgilenmeye değer?
10 Matta’nın ilk 23 babında, “gelmek” için Yunanca’da yaygın kullanılan erʹkhomai fiilinin 80’den fazla kez geçtiğini görürüz. Bu fiil, Yuhanna 1:47’de olduğu gibi çoğu kez yaklaşma ya da yakına gelme fikrini taşır. O ayette şöyle deniyor: “İsa Natanaeli kendisine doğru gelmekte görerek . . . . ” Erʹkhomai fiilinin kullanılışına bağlı olarak “varmak,” “gitmek,” “ulaşmak,” “erişmek” ya da “yolda olmak” anlamlarına gelebilir. (Matta 2:8, 11; 8:28; Yuhanna 4:25, 27, 45; 20:4, 8; Resullerin İşleri 8:40; 13:51) Fakat Matta 24:3, 27, 37, 39’da, Matta, İncillerin başka hiçbir yerinde bulunmayan farklı bir sözcük, bir isim kullandı: parousiʹa. Mukaddes Kitabın yazılmasını Tanrı ilham ettiğine göre, neden Matta’yı, İncilini Yunanca yazarken bu ayetlerde söz konusu Yunanca sözcüğü seçmeye yöneltti? Bu sözcüğün anlamı nedir ve neden bunu bilmek istemeliyiz?
11. (a) Parousiʹa’nın anlamı nedir? (b) Josephus’un yazılarındaki örnekler parousiʹa ile ilgili anlayışımızı nasıl destekler? (Dipnota bakın.)
11 Parousiʹa sözcüğünün asıl anlamı “huzur,” yani “hazır bulunma”dır. Vine’nın Expository Dictionary of New Testament Words şunları diyor: “PAROUSİA, . . . . para, ile ve ousia, bulunmak (olmak anlamında eimi’den), [harfi anlamda], hem bir yere varmayı hem de orada hazır bulunmayı belirtir. Örneğin, papirüs üzerine yazdığı bir mektupta, bir hanım, mal meseleleriyle ilgilenmek üzere bir yerde parousia’sının gerektiğinden söz eder.” Başka sözlükler, parousiʹa’nın ‘bir yöneticinin ziyaretini’ belirttiğini açıklar. Bu nedenle, bu sadece varma anı değil, vardıktan sonra hazır bulunulan süredir. Resullerin çağdaşı olan Yahudi tarihçi Josephus’un parousiʹa’yı böyle kullanmış olması ilginçtir.a
12. Mukaddes Kitabın kendisi parousiʹa’nın anlamını doğrulamamıza nasıl yardım eder?
12 “Hazır bulunma” anlamı eski yazılı eserlerce destekleniyorsa da, İsa’nın takipçileri özellikle Tanrı’nın Sözünde parousiʹa’nın nasıl kullanıldığıyla ilgilenirler. Yanıt aynıdır—hazır bulunma. Bunun örneklerini Pavlus’un mektuplarında görürüz. Örneğin, Filipililere şunları yazdı: “Nasıl daima itaat ettinizse, şimdi de yalnız ben hazır iken olduğu gibi değil, ancak ben gaip iken . . . . kendi kurtuluşunuzu başarın.” Ayrıca ‘tekrar yanlarında bulunmasıyla [parousiʹa]’ sevinç duyabilsinler diye, onlarla kalacağından da söz etti. (Filipililer 1:25, 26; 2:12) Diğer tercümelerde bu ayet şöyle okunur: “yeniden sizlerle birlikte olduğumda” (İncil; Çağdaş Türkçe Çeviri); “tekrar yanınıza geldiğimde” (Müjde); “bir kez daha beni aranızda gördüğünüzde” (Twentieth Century New Testament). II. Korintoslular 10:10, 11’de, Pavlus ‘bedenin huzuru’ ile “gaip” olmasını karşıtlaştırma yaparak kullandı. Açıkçası, bu örneklerde o, yaklaşmasından veya varışından söz etmiyordu; parousiʹa’yı hazır bulunmak anlamında kullandı.b (I. Korintoslular 16:17 ile karşılaştırın.) Öyleyse, İsa’nın parousiʹa’sına değinilen yerler hakkında ne denebilir? Bunlar, onun “gelişi” anlamında mı kullanılır, yoksa hazır bulunduğu süreyi mi gösterir?
13, 14. (a) Parousiʹa’nın neden bir süre devam ettiği sonucuna varmalıyız? (b) İsa’nın parousiʹa’sının uzunluğu hakkında ne söylenebilir?
13 Pavlus’un günlerindeki ruhla meshedilmiş takipçiler İsa’nın parousiʹa’sıyla ilgileniyorlardı. Fakat Pavlus onları ‘aldatılmamaları’ için uyardı. Önce, Hıristiyan âleminin ruhban sınıfı olduğu belli olan “kanunsuzluk adamı” ortaya çıkmalıydı. Pavlus şunları yazdı: “Onun (kanunsuz olanın) gelişi (hazır bulunuşu) bütün kudretle ve alâmetlerle ve yalan hârikalarla, ve helâk olanlar için haksızlığın her hilesile Şeytanın işlemesine göredir.” (II. Selânikliler 2:2, 3, 9) Açıkça görüldüğü gibi, ‘kanunsuzluk adamının’ parousiʹa’sı veya hazır bulunuşu sadece varış anı değildi; yalan harikaların ortaya çıkacağı bir dönem boyunca sürecekti. Bu neden dikkate değerdir?
14 Hemen bundan önceki ayeti düşünün: “Rab İsanın ağzının soluğu ile öldüreceği ve kendi gelişinin (hazır bulunuşunun) izharı ile iptal edeceği fasit (kanunsuz olan) o zaman izhar olunacaktır.” ‘Kanunsuzluk adamının’ hazır bulunuşu bir dönem boyunca süreceği gibi, İsa’nın hazır bulunuşu da bir süre devam edecek ve bu kanunsuz ‘helak oğlunun’ yok edilmesiyle doruk noktasına ulaşacaktı.—II. Selânikliler 2:8.
İbrani Dilinin Özellikleri
15, 16. (a) Matta’nın İbranicedeki birçok tercümesinde hangi özel sözcük kullanılıyor? (b) Kutsal Yazılarda boh nasıl kullanılmaktadır?
15 Daha önce belirtildiği gibi, Matta’nın, İncilini önce İbrani dilinde yazdığı anlaşılmaktadır. Öyleyse, Matta 24:3, 27, 37, 39’da hangi İbranice sözcüğü kullandı? Matta’nın çağdaş İbranice tercümelerinde hem resullerin sorusunda hem de İsa’nın yanıtında boh fiilinin bir kipi kullanılır. Sonuç olarak, ayet şu şekillerde okunabilir: “Senin hazır bulunuşuna [boh] ve bu ortamın sona erişine alamet ne olacak?” “Nuh’un günleri nasıl idiyse, İnsanoğlunun hazır bulunuşu [boh] da öyle olacaktır.” Boh ne demektir?
16 İbranice boh fiilinin çeşitli anlamları olmakla birlikte, temel anlamı “gelmek”tir. Theological Dictionary of the Old Testament şunları açıklıyor: ‘2.532 kez geçen boh, İbranice Kutsal Yazılarda en sık kullanılan fiillerden biridir ve hareket ifade eden fiillerin başında gelir.’ (Tekvin 7:1, 13; Çıkış 12:25; 28:35; II. Samuel 19:30; II. Kırallar 10:21; Mezmur 65:2; İşaya 1:23; Hezekiel 11:16; Daniel 9:13; Amos 8:11) İsa ve resuller böyle bir dizi anlama sahip bir sözcüğü kullansalardı, anlam tartışmalı duruma gelirdi. Acaba onlar bu sözcüğü kullandılar mı?
17. (a) Matta’nın çağdaş İbranice tercümeleri, İsa ve resullerinin söylediklerini neden tam olarak göstermeyebilir? (b) İsa ve resullerinin hangi sözcüğü kullanmış olabilecekleriyle ilgili başka nerede ipucu bulabiliriz; başka hangi nedenle bu bizi ilgilendiriyor? (Dipnota bakın.)
17 Çağdaş İbranice tercümelerin, Matta’nın İbranice yazdığını tam olarak veremeyen çeviriler olabileceğini unutmayın. Gerçek, İsa’nın büyük olasılıkla boh’dan başka bir sözcük, parousiʹa’nın anlamına uyan başka bir sözcük kullanmış olmasıdır. Bunu, Profesör George Howard’ın yayımladığı 1995 Hebrew Gospel of Matthew kitabından görüyoruz. Kitap 14. yüzyılda Yahudi hekim Şem-Tob ben İshak İbni Şaprut’un Hıristiyanlığa karşı giriştiği polemik üzerinde odaklanır. Bu belge, Matta İncilinin İbranice bir metnini sunar. Matta’nın bu metninin Şem-Tob’un zamanında Latince veya Yunanca’dan tercüme edilmeyip, çok daha eski olduğuna ve orijinalde İbranice yazıldığına ilişkin kanıt bulunuyor.c Bu yüzden, bu metin bizi Zeytinlik Dağında söylenenlere daha da yaklaştırabilir.
18. Şem-Tob hangi ilginç İbranice sözcüğü kullanır, bu sözcüğün anlamı nedir?
18 Matta 24:3, 27, 39’da, Şem-Tob’un Matta’sı boh fiilini kullanmaz. Bunun yerine, onunla bağlantısı olan biahʹ ismini kullanır. Bu isim İbranice Kutsal Yazılarda sadece Hezekiel 8:5’te geçer ve orada “giriş” anlamına gelir. Biahʹ orada gelme hareketini ifade etmeyip, bir binanın girişini belirtir; binanın girişinde ya da eşiğindeyseniz, binadasınız demektir. Aynı zamanda, Ölü Deniz Tomarları arasında bulunan Mukaddes Kitap dışı dinsel belgelerde de kâhinlik hizmetine girmek veya başlamakla ilgili olarak çoğu kez biahʹ kullanılır. (I. Tarihler 24:3-19; Luka 1:5, 8, 23’e bakın.) Eski Süryanice (veya Aramice) Peşitta’nın 1986’da yapılan İbranice bir tercümesinde Matta 24:3, 27, 39’da biahʹ kullanılır. Böylece eski zamanlarda, biahʹ isminin, Mukaddes Kitapta kullanılan boh fiilinden biraz değişik bir anlamı olabileceğine ilişkin kanıt bulunuyor. Bu bizi neden ilgilendiriyor?
19. İsa ve resuller biah’ı kullanmışlarsa, hangi sonuca varabiliriz?
19 Resuller sorularında ve İsa yanıtında bu biahʹ ismini kullanmış olabilirler. Resullerin aklında sadece İsa’nın ileride gelişi var idiyse, Mesih onlara düşündüklerinden fazlasını anlatabilmek amacıyla biah’ı kullanmış olabilir. İsa yeni bir göreve başlamak üzere geleceğine işaret etmiş olabilir; gelişi yeni rolünün başlangıcı olacaktı. Bu, Matta’nın sonradan kullandığı parousiʹa sözcüğüyle eşanlama gelecekti. Biah’ın bu şekilde kullanılması, mantıken, Yehova’nın Şahitlerinin uzun zamandan beri açıkladıkları İsa’nın belirttiği bileşik ‘alametin’ onun hazır bulunduğunu gösterdiği şeklindeki öğretimi destekler.
Hazır Bulunuşunun Doruğunu Beklemek
20, 21. İsa’nın Nuh’un günleriyle ilgili yaptığı açıklamadan ne öğrenebiliriz?
20 İsa’nın hazır bulunuşu konusunda yaptığımız inceleme, yaşamımızı ve beklentilerimizi doğrudan etkilemeli. İsa takipçilerini uyanık kalmaya ısrarla teşvik etti. Çoğunluk aldırış etmeyecekse de, hazır bulunuşunun fark edilebilmesi için bir alamet verdi: “Nuhun günleri nasıl idi ise, İnsanoğlunun gelişi (hazır bulunuşu) de öyle olacaktır. Çünkü Nuhun gemiye girdiği güne kadar, tufandan evelki günlerde, insanlar yerler, içerler, evlenirler, ve kocaya varırlardı; ve tufan gelip hepsini alıncıya kadar nasıl bilmedilerse (aldırış etmedilerse), İnsanoğlunun gelişi de öyle olacaktır.”—Matta 24:37-39.
21 Nuh’un günlerinde, o neslin çoğu yalnızca olağan işleriyle ilgileniyordu. İsa, ‘İnsanoğlunun hazır bulunuşunun da’ tıpkı böyle olacağını önceden bildirdi. Nuh’un çevresindeki insanlar herhalde hiçbir şey olmayacağını düşünüyorlardı. Biz ise o zaman neler olduğunu biliyoruz. Bir dönemi kapsayan o günler, ‘hepsini alıp götüren bir tufan’ ile doruğuna ulaştı. Luka, İsa’nın ‘Nuh’un günlerini’ ‘İnsanoğlunun günleriyle’ karşılaştırdığı benzer bir kayıt sunar. İsa şu uyarıda bulundu: “İnsanoğlunun göründüğü gün de böyle olacaktır.”—Luka 17:26-30.
22. Neden özellikle İsa’nın Matta’nın 24. babındaki peygamberliğiyle ilgilenmeliyiz?
22 Bütün bunların bizim için özel anlamı var; çünkü, savaşların, depremlerin, salgın hastalıkların, kıtlıkların ve öğrencilerine zulmedilmesinin, yani İsa’nın önceden bildirdiği olayların olduğunu fark ettiğimiz bir zamanda yaşıyoruz. (Matta 24:7-9; Luka 21:10-12) Birinci Dünya Savaşı denen ve tarihin akışını değiştiren savaştan bu yana böyle durumlar görülüyorsa da, insanların çoğu bunu tarihin sıradan bir kısmı sayıyor. Bununla birlikte, uyanık olan kimselerin incir ağacının filizlenmesinden yazın yaklaştığını anladıkları gibi, İsa’nın hakiki takipçileri de bu önemli olayların anlamını sezerler. İsa şu öğüdü verdi: “Böylece, siz de bu şeylerin vaki olduklarını gördüğünüz zaman, bilin ki, Allahın melekûtu [krallığı] yakındır.”—Luka 21:31.
23. İsa’nın Matta’nın 24. babındaki sözleri kimler için özel anlam taşıyor, neden?
23 İsa yanıtının büyük bir kısmını Zeytinlik Dağında takipçilerine yönelik olarak verdi. Onlar son gelmeden önce tüm yeryüzünde hayat kurtaran iyi haberi vaaz etme işine katılacak kişilerdi. Onlar, “harap edici mekruh şeyin mukaddes yerde dikildiğini” fark edebilen kişiler olacaklardı. Büyük sıkıntıdan önce ‘kaçmakla’ buna karşılık veren kişiler de onlar olacaktı. Ve onlar devamen söylediği şu sözlerin etkisini özellikle hissedenler olacaklardı: “O günler kısaltılmamış olsaydı, hiç bir adam kurtulmazdı; fakat seçilmiş olanlar uğrunda o günler kısaltılacaktır.” (Matta 24:9, 14-22) Acaba bu ciddi sözler ne anlam taşıyor ve onların şimdi mutluluğumuzun, güven ve gayretimizin artması için bir temel sağladığı neden söylenebilir? Matta 24:22 ayeti üzerinde yapılacak inceleme bunu yanıtlayacak.
[Dipnotlar]
a Josephus’tan örnekler: Sina Dağında gök gürlemeleri ve şimşekler, “Tanrı’nın orada hazır bulunduğunu [parousiʹa] belirtti.” Toplanma çadırındaki mucizevi belirti, “Tanrı’nın hazır bulunduğunu [parousiʹa] gösterdi. Tanrı, Elişa’nın hizmetçisine etrafındaki savaş arabalarını göstererek “hizmetçisine gücünü ve hazır bulunduğunu [parousiʹa] bildirdi.” Roma memuru Petronius Yahudileri yatıştırmaya çalıştığında, Josephus Tanrı’nın yağmur göndererek ‘hazır bulunduğunu [parousiʹa] Petronius’a gösterdiğini’ iddia etti. Josephus parousiʹa’yı sadece yaklaşma veya varma anına uygulamadı. O süregiden, hatta görünmez bir hazır bulunuş demekti. (Çıkış 20:18-21; 25:22; Levililer 16:2; II. Kırallar 6:15-17)—Antiquities of the Jews, Kitap 3, bölüm 5, paragraf 2 [80]; bölüm 8, paragraf 5 [202]; Kitap 9, bölüm 4, paragraf 3 [55]; Kitap 18, bölüm 8, paragraf 6 [284] ile karşılaştırın.
b A Critical Lexicon and Concordance to the English and Greek New Testament’ta, E. W. Bullinger, parousiʹa’nın ‘bir yerde olma veya mevcut bulunma, bu nedenle hazır bulunma, varış; vardıktan sonra, sürekli kalma fikrini içeren bir geliş’ anlamına geldiğini belirtir.
c Bir kanıt, bu metnin tam ya da kısaltılmış olarak 19 kez İbranice “İsim” ifadesini içermesidir. Profesör Howard şunları yazar: “Bir Yahudi polemikçinin alıntıda bulunduğu Hıristiyan belgesinde Tanrısal İsmin okunması dikkate değer. Eğer bu, Hıristiyanlıkla ilgili Yunanca veya Latince bir belgenin İbranice tercümesi olsaydı, metinde ağza alınmayan Tanrısal isim olan YHVH’nin bir simgesinin değil, adonai’ın [Rab] bulunması beklenirdi. . . . . Onun ağza alınmayan ismi eklemiş olması açıklanamaz. Kanıtın kuvvetle gösterdiği gibi, Şem-Tob Tanrısal İsmin zaten yazılı olduğu Matta metnini almış ve herhalde ismi kaldırmaktan suçlu olma riskine girmektense onu korumuştur.” Çağdaş bir tercüme, Yunanca Kutsal Yazılarda Tanrısal ismin kullanılmasını desteklemek üzere Şem-Tob’un Matta metnini (J2) gösterir.
Nasıl Yanıtlayacaksınız?
◻ Mukaddes Kitabın çeşitli tercümelerinde Matta 24:3’te kullanılan farklı sözcükleri görmek neden önemlidir?
◻ Parousiʹa’nın anlamı nedir ve neden ilgilenilmeye değer?
◻ Matta 24:3’ün Yunanca ve İbranice metninde hangi paralellik olabilir?
◻ Matta’nın 24. babını anlayabilmek için zamanla ilgili hangi kilit etkeni bilmemiz gerekir?
[Sayfa 10’daki resim]
Yeruşalim’i gören Zeytinlik Dağı