Khale Ka Ximutana Xa Vuphaselo Bya Tinhlampfi Xi Hundzuke Doroba Lerikulu

HI MUTSARI WA XALAMUKA! LE JAPANI

SIKU rin’wana leri a ri xe kahle hi ximumu hi August 1590, Ieyasu Tokugawa (exineneni), loyi hi ku famba ka nkarhi a veke ndhuna-nkulu yo sungula ya va ka Tokugawa, u fike eximutanini xa Edo le vuxeni bya Japani. Buku leyi nge The Shogun’s City—A History of Tokyo yi vula leswaku hi nkarhi wolowo, “ximutana xa Edo a xi ri ni tindlu to tala leti a ti hlakarile, laha a ku tshama swisiwana ni vaphasi va tinhlampfi.” Eximutanini xolexo a ku ri ni khokholo leri a ri nga ha khathaleriwi, leri a ri ri ni malembe yo tlula dzana ri akiwile.

Ku hundze malembe-xidzana yo tala ximutana lexi swi nga lorhiwi leswaku xi nga va doroba ra Tokyo leri nga ntsindza wa Japani, nileswaku xi nga kula xi va doroba lerikulu—eka doroba-nkulu ra Tokyo ku tshama vanhu va timiliyoni to tlula 12 lava lawuriwaka hi tindhuna. Doroba-nkulu ra Tokyo a ri ta famba emahlweni eka swa thekinoloji, swo vulavurisana ha swona, swo tleketla vanhu ni mabindzu naswona ri ni tibanki to tala swinene. Xana ku cinca koloko loku hlamarisaka ku endlekise ku yini?

Khale Ka Ximutana Xa Vuphaselo Bya Tinhlampfi Se Xi Lawuriwa Hi Ndhuna-nkulu

Ku ringana malembe ya dzana endzhaku ka 1467, tihosi leti lwaka ti avanyise Japani hi swifundzha leswi lawuriwaka hi tihosi. Eku heteleleni Hideyoshi Toyotomi, la nga hosi leyi humaka endyangwini wa vusiwana u hlanganise tiko leswaku ri va ni vun’we kutani yena a va muungameri wa tiko hi 1585. Eku sunguleni Ieyasu u lwisane na Hideyoshi la nga ni vuthu ra matimba, kambe endzhaku ka sweswo va hlanganise mavuthu ya vona. Kutani havambirhi va rhendzele khokholo ra Odawara leri a ri ri xivindzi xa va ka Hōjō hiloko va ri teka, naswona va hlule xifundzha xa Kanto lexi nga evuxeni bya Japani.

Hideyoshi u nyike Ieyasu ndhawu leyikulu leyi a yi ri ni swifundzha swa nhungu le Kanto, leyi khale a yi ri ya va ka Hōjō, a endla leswaku Ieyasu a ya evuxeni a suka laha a a tshama kona eku sunguleni. Rhengu leri a a ri dyeriwe marhumbu ya nhloko leswaku Ieyasu a va ekule ni le Kyoto, laha muungameri wa le Japani a a tshama kona. Ku nga khathariseki sweswo, Ieyasu a nga lwisananga na rona rhengu leri naswona u fike eximutanini xa Edo hilaha swi boxiweke hakona eku sunguleni. U hlele ku hundzula ximutana lexi xa vuphaselo bya tinhlampfi xi va ntsindza wa yena.

Loko Hideyoshi a file, Ieyasu u rhangele mavuthu lawa a ma hlanganisiwile lawa yo tala ya wona a ya ri ya le vuxeni bya Japani, ma lwa ni ya le vupela-dyambu naswona hi 1600 u hlurile eka nyimpi leyi lwiweke siku rin’we. Hi 1603, Ieyasu u vekiwe ku va ndhuna-nkulu, kutani a va muungameri wa tiko. Ximutana xa Edo xi hundzuke ntsindza wa Japani.

Ieyasu u lerise tihosi leswaku ti tisa vavanuna ni nhundzu yo aka ha yona leswaku ku hetisiwa xigodlho lexikulu. Enkarhini wun’wana ku tirhisiwe swikepe swa kwalomu ka 3 000 leswaku swi rhwala maribye lamakulu yo aka ha wona lama humaka emaweni ya Nhlonhle ya Izu, laha ku nga tikhilomitara ta kwalomu ka 100 ku ya edzongeni. Loko ma ri karhi ma chichiwa ehlalukweni, vavanuna va dzana kumbe ku tlula va ma susumetele laha ku akiwaka kona.

Xigodlho lexi, lexikulu eka hinkwaswo swa le Japani xi hele endzhaku ka malembe ya 50, hi nkarhi wa ku fuma ka ndhuna-nkulu ya vunharhu, naswona xi ve xikombiso lexikulu xa mfumo wa va ka Tokugawa lowu nga ni matimba. Vasamurai kumbe tinhenha ta ndhuna-nkulu a va tshame va rhendzela xigodlho. Ndhuna-nkulu a yi lava leswaku tihosi ti khathalela swimbindzimbindzi le Edo ku tlhandlekela eka swigodlho leswi a swi ri eswifundzheni swa tona.

Vaxavisi ni vavatli lava humaka etikweni hinkwaro, va te le Edo va ta xavisela vasamurai lava yaka va andza. Hi 1695, loko ku nga si hela malembe ya 100 Ieyasu a fike endhawini leyi, vaaki va le Edo se a va fika eka miliyoni. Edo ri ve doroba lerikulu leri nga ni vanhu vo tala emisaveni hinkwayo enkarhini wolowo.

Ku Tshikiwa Ka Savula Ivi Ku Tirhisiwa Abacus

Mfumo wa ndhuna-nkulu wu pfune ngopfu etimhakeni to kondletela ku rhula lerova vasamurai a va nga ri na ntirho wo tala wo wu endla. Hambiswiritano, vasamurai a va ha tiba xifuva hi xikhundlha xa vona, kambe vuswikoti bya vona byo tirhisa savula byi we mapa hakatsongo-tsongo ivi ku sungula ku tirhisiwa ngopfu nchumu wo hlayela ha wona lowu vuriwaka abacus, lowu a wu tirhisiwa ngopfu ematikweni ya le Vuxeni. Tiko ri ve ni ku rhula ku ringana malembe yo tlula 250. Vaaka-tiko, ngopfu-ngopfu vaxavisi, va sungule ku fuma ni swikunwana ivi va sungula ku tilawula. Hiloko ku tumbuluka ndhavuko lowuntshwa.

Vanhu va sungule ku hlalela swinene mintlango leyi dumeke leyi vuriwaka Kabuki (switori swa matimu), Bunraku (ntlango wa tiphophayi wa le ndlwini ya mintlango) ni wa rakugo (ku rungula switori swo hlekisa). Hi ximumu nimadyambu loko ku hisa, vanhu a va hlengeletana etimbuweni ta Nambu wa Sumida laha ku baka rimoyana ro hola, laha ximutana xa Edo a xi ri kona. Nakambe a va hlalela ni ntlango wa ku bulusiwa ka tikhirikete, ku nga mukhuva lowu dumeke lowu ninamuntlha wa ha endliwaka.

Hambiswiritano, ximutana xa Edo xi hambete xi nga tiviwi. Ku hundze malembe yo tlula 200 vanhu va nga pfumeleriwi ku tirhisana ni vanhu vambe handle ko tirhisana katsongo ni Madachi, Machayina ni Makorea. Hiloko siku rin’wana ku endleka nchumu lowu nga languteriwangiki lowu cinceke ndlela leyi swilo a swi famba ha yona edorobeni ni mahanyelo ya vanhu.

Khale Ka Ximutana Xa Edo Xi Hundzuka Tokyo

Le kusuhi ni ribuwa ra le Edo, ku lo na swi pfuketana ku fika swikepe leswi nga tolovelekangiki leswi a swi tuvika musi wa ntima. Vaphasi va tinhlampfi lava hlamaleke a a va ehleketa leswaku va vona tivholkheno leti papamaleke. Mavarivari ma hangalake ni ximutana xa Edo, hiloko vanhu va tsema va ri vona.

Hi July 8, 1853, swikepe sweswo swa mune leswi a swi rhangeriwe hi Kaputeni Matthew C. Perry wa Vuthu ra le Matini ra le United States, swi wise tinsoma ta swona eHlalukweni ra Edo (eximatsini). Perry u kombele leswaku ndhuna-nkulu yi pfumela leswaku tiko ra United States ri xaviselana swilo ni ra Japani. Ku fika ka Perry ku pfule Majapani mahlo kutani ma swi vona leswaku a ma sale ndzhaku swinene eka matiko laman’wana hinkwawo etimhakeni ta nyimpi ni nhluvuko wa thekinoloji.

Loku ku ve ku sungula ka swiendlakalo swa ku wa ka mfumo wa va ka Tokugawa ivi ku tlheleriwa eka ku fumiwa hi hosi yin’we. Hi 1868, ximutana xa Edo xi thyiwe Tokyo, leswi vulaka “Ntsindza wa le Vuxeni,” tanihi leswi xi nga le vuxeni bya Kyoto. Hosi yi rhurhe exigodlhweni xa yona eKyoto yi ya tshama eka xa le Edo, lexi hi ku famba ka nkarhi xi hundzuriweke Yindlu ya Vuhosi.

Hikwalaho ka moya wa ndhavuko wa matiko ya le Vupela-dyambu, hulumendhe leyintshwa yi sungule tsima ra ku hluvukisa tiko ra Japani. Ntirho a wu ri wukulu. Nkarhi lowu van’wana va wu vule nkarhi wa masingita. Hi 1869, ku sunguriwe ku tirhisiwa ka tinqingho eTokyo ni le Yokohama. Endzhaku ka sweswo ku sunguriwe ntirho wa ku hoxiwa ka xiporo xa xitimela lexi hlanganisaka madoroba lamambirhi. Ku sungule ku akiwa tiyindlu ta switina exikarhi ka tiyindlu ta mapulanga. Ku akiwe tibanki, tihotela, switolo leswikulu ni switolo leswi xavisaka swakudya. Ku sungule ku akiwa tiyunivhesiti to sungula. Mapatu ma sungule ku cheriwa xikontiri. Swikepe leswi fambaka hi tinjhini swi sungule ku ya ehenhla ni le hansi le Nambyeni wa Sumida.

Vanhu na vona se a va ambala xilungu. Vo tala a va ambala xintu ku nga tikimono, kambe Majapani yo tala a ma ambala xilungu. Vavanuna va sungule ku fuwa malepfu ya le henhla ka nomu ni ku ambala swigqoko va tlhela va sungula ku famba va khome nhonga, kasi vavasati van’wana va dyondze ni macinelo lama vuriwaka waltz laha va cinaka va ambale tirhoko to saseka.

Handle ka byala lebyi vuriwaka sake vanhu va sungule ku rhandza na biya, naswona ntlango wa baseball ni wo tshwimbirisana yi sungule ku rhandziwa ngopfu. Vanhu va le Tokyo va tekelele mindhavuko ni ku tirhisa mafumelo ya le matikweni man’wana ya le nkarhini wolowo. Doroba ri ye ri ndlandlamuka ku kondza siku rin’wana ri weriwa hi khombo.

Ku Pfuxa Doroba Leri Hlaseriweke Hi Makhombo

Ninhlikanhi hi September 1, 1923, loko vanhu vo tala va ha lunghiselela swakudya ku ve ni ku tsekatseka lokukulu ka misava le Kanto, endzhaku ka sweswo misava yi hambete yi tsekatsekanyana, hi xamundzuku xa kona ku tlhele ku va ni ku tsekatseka ka misava loku tsemaka nhlana. Hambileswi ku tsekatseka loku ku onheke swinene, mindzilo leyi vangiweke hi ku tsekatseka loku yi hise ndhawu leyikulu ya doroba ra Tokyo yi sala yi ri nkuma. Ku fe vanhu vo tlula 100 000 kasi 60 000 wa vona a va tshama eTokyo.

Vanhu va le Tokyo va nghene ehansi va sungula ntirho wo pfuxa doroba ra vona. Endzhaku ka loko va ri pfuxe swi nyawula, ri tlhele ri weriwa hi makhombo man’wana—ku hlaseriwa hi mavuthu ya le moyeni hi nkarhi wa Nyimpi ya Vumbirhi ya Misava. Lexi khomisaka gome ni ku tlurisa a ku ri tibomo ta 700 000 leti lahleriweke kwalaho hi March 9/10, 1945, leti lahleriweke ku sukela exikarhi ka vusiku ku fikela kwalomu ka awara ya nharhu nimixo. Miako yo tala a yi akiwe hi mapulanga naswona tibomo leti nga ni mafurha ya napalm ni tibomo leti a ta ha ku endliwa hi nkarhi wolowo leti nga ni magnesium ni petirolo leyi cheriweke swin’wana onge i jeli, ti lahleriwe edorobeni leri nga ni vanhu vo tala ku tlula mpimo, ti dlaya vanhu vo tlula 77 000. Tibomo toleto ti dlaye vanhu vo tala swinene ematin’wini hambileswi a ti nga ri ta nyutliya.

Hambileswi doroba ra Tokyo ri mbumburheriweke hi ndlela yoleyo ri tlhele ri pfuka ri yima hi milenge. Hi 1964, endzhaku ka malembe lama nga le hansi ka 20, doroba leri ri pfuxiwe kahle ngopfu lerova Mintlangu ya Tiolimpiki ya Ximumu yi khomeriwe kwalaho. Eka malembe ya 40 lama hundzeke ku akiwe miako yo tala, yin’wana yi lo nava kunene yin’wana yi ye ehenhla.

Vanhu Va Le Tokyo Va Kota Ku Hlula Swiphiqo

Doroba leri sweswi ku nga Tokyo, hambileswi ri nga ni malembe ya 400 kambe ematikweni man’wana ku ni madoroba lamakulu lama nga ya khale ngopfu eka rona. Hambileswi ka ha riki ni tindhawu tin’wana leta ha vonakaka ti ri ta xikhale, miako ya xikhale a yi talanga. Hambiswiritano, loko u ri langutisisa kahle doroba leri, u ta vona swin’wana leswi nga ta ku tsundzuxa khale ka ximutana xa Edo.

Exivindzini xa doroba leri ku ni ndhawu leyikulu leyi nga ya rihlaza. Yindlu ya Vuhosi yi laha a ku ri ni khale ka xigodlho xa ximutana xa Edo. Ku suka kwalaho ku ni mapato lama phasaneke bya vulwembu bya pume lama humaka edorobeni, naswona ma kombisa ndlela leyi ximutana xa Edo a xi ri xiswona. Hambi ku ri switarata swa kona leswi rhunganeke swi ku tsundzuxa khale ka Edo. Kahle-kahle, switarata swo tala a swi na mavito. Le Tokyo u ta kuma switarata swa swivumbeko swo hambana-hambana leswi humaka entsindza ku hambana ni leswi kumekaka emadorobeni yo tala lamakulu.

Kambe leswi nga cinciki hi vanhu va le Tokyo i torha ra vona ro dyondza swilo leswintshwa, ngopfu-ngopfu swilo swa le matikweni mambe, ku hlakarhela ni ku tiyimisela ku ya emahlweni ni vutomi ku nga khathariseki makhombo ya ku tsekatseka ka misava lama va weleke, ku pfumaleka ka timali etikweni ni swiphiqo leswi vangiwaka hi ku tala ngopfu ka vanhu. Tana u ta tivonela hi ya wena vutomi byo tsakisa bya le Tokyo—khale ka ximutana xa vuphaselo bya tinhlampfi lexi veke doroba lerikulu leri nga ni ndhuma emisaveni.

[Mepe eka tluka 11]

(Leswaku u swi vona kahle, pfula nkandziyiso hi woxe)

JAPANI

TOKYO (Edo)

Yokohama

Kyoto

Osaka

[Xifaniso nga eka tluka 12, 13]

Tokyo namuntlha

[N’wini wa Xifaniso]

Ken Usami/photodisc/age fotostock

[Mfungho wa Vini va Xifaniso eka tluka 11]

© The Bridgeman Art Library

[Mfungho wa Vini va Xifaniso eka tluka 13]

The Mainichi Newspapers