Ndzima 11
Hlayisani Tindlela To Vulavurisana Ti Pfulekile
1, 2. Ku vulavurisana i yini, naswona ha yini ku ri ka nkoka?
KU VULAVURISANA swi tlula ku vulavula ntsena. Hi laha muapostola Pawulo a swi vekeke ha kona: Loko marito ya n’wina ma nga twisisiwi hi muyingiseri, “mi ta va mi vulavula leswi hahaka ni moya.” (1 Vakorinto 14:9) Xana leswi mi swi vulaka va swi twisisa vana va n’wina ke, naswona xana ma swi twisisa hakunene leswi va ringetaka ku mi byela swona?
2 Leswaku ku va ni ku vulavurisana ka xiviri, ku fanele ku va ni ku hundziseriwa ka mianakanyo ni mintlhaveko leyi humaka eka miehleketo yin’wana yi ya eka yin’wana. Loko rirhandzu ri vuriwa mbilu ya vutomi bya ndyangu lebyi tsakisaka, ku vulavurisana ku nga vuriwa ngati ya vutomi bya wona. Ku hohloka ka ku vulavurisana exikarhi ka vanghana va vukati swi tisa khombo; swi ni khombo leri fanaka kumbe leri tlulaka rero loko ku hohloka ka ku vulavurisana ku endleka exikarhi ka vatswari ni vana.
KU LANGUTA ENKARHINI LOWU TAKA
3. Hi le nkarhini wihi evuton’wini bya n’wana laha vatswari va faneleke ku langutela swiphiqo swa ku vulavurisana?
3 Mintshikilelo leyikulu eka tindlela to vulavurisana exikarhi ka vatswari ni vana va vona yi ta loko n’wana a hundze malembe ya khume—malembe ya “kondlo-a-ndzi-dyi,” hayi emalembeni yo sungula ya vutomi bya n’wana. Vatswari va fanele ku swi langutela. A swi twali leswaku va langutela leswaku, hikwalaho ka leswi malembe yo sungula ya vutomi bya vana va vona ma nga riki na khombo loko ma ringanisiwa ni laman’wana, malembe wolawo ya le ndzhaku na wona ma ta va tano. Swiphiqo swi ta va kona hakunene, kutani ku vulavurisana lokunene, loku humelelaka ku nga va ndlela leyikulu yo swi tlhantlha kumbe ku swi hunguta. Hi ku xiya leswi, vatswari va fanele va languta swa le mahlweni, va anakanyela swa le mahlweni, hikuva “makumu ya mhaka ma tlula masungulo ya yona.”—Eklesiasta 7:8.
4. Xana ku vulavurisana hinkwako ka ndyangu ku fanele ku va hi xivumbeko xa bulo? Hlamusela.
4 Ku laveka swilo swo tala leswaku ku simekiwa, ku akiwa ni ku endla leswaku tindlela to vulavurisana ta ndyangu ti tshama ti pfulekile. Malembe layo tala, wanuna ni nsati wa yena va nga aka ku tshembana lokukulu, ku twisisana lokukulu loku endlaka leswaku ku va ni ku vulavurisana handle ko tirhisa marito—ku langutana ntsena, ku n’wayitela kumbe ku khomana swi nga vula swo tala eka vona. Va fanele va tiyimisela ku akela vana va vona masungulo lama fanaka, lama tiyeke ya ku vulavurisana. Loko n’wana a nga si tiva ni ku vulavula, vatswari va hundzisela mintlhaveko ya nsirhelelo ni rirhandzu eka yena. Loko vana va kula, loko ndyangu wu tirha ni ku tlanga kun’we, naswona xa nkoka ngopfu, loko wu hlanganyela evugandzerini byin’we, ku simekiwa tindlela leti tiyeke ta ku vulavurisana. Hambi swi ri tano, ku endla leswaku tindlela toleto ti tshama ti pfulekile swi lava matshalatshala ni vutlharhi bya xiviri.
KU KHUTAZA N’WANA WA WENA LESWAKU A TIPHOFULA
5-7. (a) Ha yini swi ri swinene leswaku vatswari va tivonela hi ku miyeta n’wana loko a vulavula? (b) Vatswari va nga va dyondzisa njhani vana malunghana ni ku va ni xichavo ni ku rhula?
5 Xivuriso xa khale xi ri “vana va fanele ku voniwa, hayi ku yingisiwa.” Sweswo i ntiyiso—kambe hayi minkarhi hinkwayo. Vana va fanele ku dyondza leswaku, hi laha Rito ra Xikwembu ri vulaka ha kona, “nkari wu kona wa ku miyela, wu kona nkari wa ku v̌ulav̌ula.” (Eklesiasta 3:7) Kambe vana va lava ku nyikiwa nyingiso, naswona vatswari va fanele va tivonela leswaku va nga siveli ku tiphofula ka vana va vona swi nga fanelanga. U nga languteli leswaku n’wangulo wa n’wana lontsongo eka mintokoto wu fana ni wa munhu lonkulu. Munhu lonkulu u vona xiendlakalo xo karhi tanihi xiphemu xa xivono lexi anameke xa vutomi. N’wana a nga nyanyuka swinene naswona a tsakisiwa swinene hi mhaka yo karhi lerova a rivala leswin’wana hinkwaswo. N’wana lontsongo a nga nghena endlwini hi ku hatlisa kutani a sungula ku hlamusela xiendlakalo xo karhi eka tata wa yena kumbe mana wa yena hi ku nyanyuka. Loko mutswari a nghena n’wana enon’wini a ku “Pfala nomu!” hi ku karhateka kumbe a vula marito man’wana lama hlundzukisaka, mintlhaveko ya n’wana yo tiphofula yi nga nyamalala. Ku vulavula ka n’wana ku nga vonaka ku nga ri ka nkoka. Kambe hi ku khutaza vana va wena leswaku va tiphofula hi ndlela leyi tolovelekeke, u nga endla leswaku enkarhini lowu taka evuton’wini bya vona va nga miyeli ni swilo leswi u lavaka ku swi tiva.
6 Ku va ni xichavo ni ku rhula swi hoxa xandla eku vulavurisaneni lokunene. Vana va fanele va dyondza ku va ni xichavo, naswona vatswari va fanele ku va vekela xikombiso hi ku vulavurisana ka vona ni vana va vona, ni hi tindlela tin’wana. Ku tshinya ku fanerile naswona ku fanele ku endliwa loko swi laveka, hambi ku ri hi ndlela leyi tiyeke. (Swivuriso 3:11, 12; 15:31, 32; Tito 1:13) Hambi swi ri tano, loko vana va tshamela ku miyetiwa, va tshinyiwa nkarhi na nkarhi, kumbe ku tlula kwalaho, va soriwa hambi ku ri ku hlekuriwa hi mutswari loko va vulavula, hi ntolovelo va ta miyela—kumbe va ta ya eka un’wana loko va lava ku vulavula. Loko n’wana a ya a kula, leswi swi ya swi humelela. Ha yini u nga endli leswi—emakumu ka siku ra namuntlha, yima u anakanya hi mabulo lawa u veke na wona ni n’wana wa wena, kutani u tivutisa: Xana ndzi ma vule kangani marito lama kombisaka ku tlangela, xikhutazo, ku bumabumela ni ku nkhensa? Hi tlhelo rin’wana, xana ndzi ma vule kangani marito lama kombisaka leswi hambanaka ni sweswo, lama a ndzi ma vulela ku ‘n’wi heta matimba,’ lama a ma kombisa ku nga eneriseki, ku karhateka kumbe ku hlundzuka? U nga hlamarisiwa hi leswi mpfuxeto wa wena wu paluxaka swona.—Swivuriso 12:18.
7 Ku lehisa mbilu ni ku tikhoma ka vatswari swa laveka nkarhi na nkarhi. Hakanyingi vantshwa va ni magugu. Va nga boxa leswi nga emianakanyweni ya vona va nga rhanganga va ehleketa, kumbexana va kavanyeta bulo ra vanhu lavakulu. Mutswari a nga holovela n’wana hi marito lama tlhavaka. Kambe minkarhi yin’wana swi nga va vutlharhi ku yingisela hi xichavo, xisweswo u kombisa xikombiso xa ku tikhoma, ivi endzhaku ko hlamula hi ku komisa, u tsundzuxa n’wana hi musa leswaku a va ni xichavo ni ku anakanyela van’wana. Kutani ni laha ku nga tirha ndzayo yo ‘hatlisa ku twa, u hlwela ku vulavula, u hlwela ku kariha.’—Yakobo 1:19.
8. Vatswari va nga va khutazisa ku yini vana va vona leswaku va ta eka vona loko va lava vukongomisi?
8 U lava leswaku vana va wena va titwa va susumeteleka ku lava vukongomisi bya wena loko va ri ni swiphiqo. U nga va khutaza ku endla tano hi ku kombisa leswaku na wena wa byi lava vukongomisi evuton’wini naswona ku na un’wana loyi u byi lavaka eka yena hi ku titsongahata. Loko a hlamusela ndlela leyi a vumbaka ku vulavurisana lokunene ha yona ni vana va yena loko va ha ri vatsongo, tatana un’wana u te:
“Madyambu yo tala ndzi khongela ni vana hi nkarhi wo ya eku etleleni. Hi ntolovelo va va va ri emubedweni wa vona, kutani ndzi nkhinsama etlhelo ka wona, ndzi va angarha hi mavoko. Ndzi endla xikhongelo, naswona hakanyingi na vona va khongela endzhaku. Swi tolovelekile leswaku va ndzi tswontswa kutani va ku, ‘Tatana, ndza ku rhandza,’ naswona endzhaku va phofula leswi nga etimbilwini ta vona. Loko va twa ku kufumela emubedweni wa vona ni loko va angarhiwile hi tata wa vona hi ndlela leyi kombisaka nsirhelelo, va nga hlamusela xiphiqo xo karhi lexi va nga na xona lexi va lavaka ku pfuniwa eka xona, kumbe va phofula marito ya rirhandzu ntsena.”
Hi minkarhi ya swakudya ni minkarhi yin’wana, loko swikhongelo swa wena—swi nga ri leswi phindha-phindhiwaka—kambe swi ri leswi phofulaka mintlhaveko, leswi humaka embilwini ni leswi kombisaka vuxaka bya xiviri lebyi u nga na byona ni Muvumbi, Tata wa wena wa le tilweni, leswi swi nga hoxa xandla lexikulu eku vumbeni ka vuxaka lebyinene ni vana va wena.—1 Yohane 3:21; 4:17, 18.
MALEMBE YA KU HUNDZUKA
9. Ku nga vuriwa yini hi swiphiqo ni swilaveko swa vana va kondlo-a-ndzi-dyi loko swi ringanisiwa ni swa vana lavatsongo?
9 Malembe ya kondlo-a-ndzi-dyi i nkarhi wa ku hundzuka, nkarhi lowu n’wana wa wena a nga ha riki xihlangi, kambe a nga si va munhu lonkulu. Mimiri ya vana va kondlo-a-ndz-dyi ya cinca, naswona leswi swi khumba minsusumeto. Swiphiqo ni swilaveko swa vana va kondlo-a-ndzi-dyi swa hambana ni swa nkarhi wa le mahlweni ka malembe ya kondlo-a-ndzi-dyi. Kutani ndlela leyi vatswari va tamelaka swiphiqo ni swilaveko sweswo yi fanele ku lulamisiwa, hikuva ndlela leyi tirheke eka n’wana emahlweni ka malembe ya kondlo-a-ndzi-dyi a yi nge tirhi minkarhi hinkwayo eka n’wana wa kondlo-a-ndzi-dyi. Se swi lava leswaku u nyikela tinhlamuselo leti engetelekeke, naswona leswi swi lava ku vulavurisana loku engetelekeke, hayi loku tsaneke.
10. (a) Ha yini ku hlamusela loku nga entangiki hi rimbewu ku nga enelanga eka vana va kondlo-a-ndzi-dyi? (b) Vatswari va nga sungurisa ku yini ku vulavula ni vana va vona hi rimbewu?
10 Hi xikombiso, tinhlamuselo to olova leti u ti nyikeke n’wana wa wena lontsongo malunghana ni rimbewu a ti nge swi enerisi swilaveko swa n’wana wa kondlo-a-ndzi-dyi. Va va ni nyanyuko wa rimbewu, kambe hakanyingi tingana ti va sivela ku vutisa tatana kumbe mana wa vona hi mhaka leyi. Vatswari hi vona va faneleke ku rhanga va va vutisa, naswona leswi swi nge olovi handle ka loko va vumbile ni ku hlayisa tindlela letinene ta ku vulavurisana, ngopfu-ngopfu hi ku va vanghana lavakulu va vana va vona, loko va tirha ni loko va tlanga. Loko mufana a sungula ku huma mbewu kumbe loko nhwanyana a sungula ku nghena etin’hwetini a swi nge va karhati ngopfu loko va hlamuseriwe swi nga si va fikela. (Levhitika 15:16, 17; 18:19) Kumbexana tatana loko a ri karhi a famba ni n’wana wakwe wa xinuna a nga boxa mhaka ya ku tlanga hi swirho swa rimbewu, a vula leswaku majaha yo tala ma ni xiphiqo hi swona, kutani a vutisa a ku, ‘Xana wena swi ku fambela njhani emhakeni leyi?’ kumbe ‘Xana u swi kume ku ri xiphiqo ke?’ Hambi ku ri mabulo man’wana ya ndyangu ma nga vulavula hi swiphiqo leswi fambelanaka na sweswo swa malembe ya kondlo-a-ndzi-dyi, laha tatana na manana va nyikelaka ndzayo ya vona hi ndlela leyi ntshunxekeke, kambe ya vutlhari.
KU TWISISA SWILAVEKO SWA VANA VA KONDLO-A-NDZI-DYI
11. Vana va kondlo-a-ndzi-dyi va hambana hi tindlela tihi ni vanhu lavakulu?
11 ‘Kuma vutlharhi; naswona kuma ku twisisa hi hinkwaswo leswi u swi kumaka.’ (Swivuriso 4:7) Tanihi vatswari, tlharihelani tindlela ta vana; kombisani ku twisisa mintlhaveko ya vona. Mi nga rivali leswaku a swi ri njhani eka n’wina loko ma ha ri vatsongo. Nakambe tsundzukani leswaku hambi leswi munhu un’wana ni un’wana lonkulu a tshameke a va lontsongo ni ku tiva leswaku a swi ri njhani, muntshwa a nga si tshama a va munhu lonkulu. N’wana wa kondlo-a-ndzi-dyi a nga ha lavi ku khomiwa ku fana ni n’wana, kambe a nga si va munhu lonkulu naswona a nga si va na swona swilaveko leswo tala swa vanhu lavakulu. Wa ha taleriwe hi ku tlanga naswona u lava nkarhi wo karhi wo endla tano.
12. Vana va kondlo-a-ndzi-dyi va lava ku khomiwa njhani hi vatswari va vona?
12 Ku na swilo swin’wana leswi vantshwa va swi lavaka hi ku hlawuleka eka vatswari va vona loko va ri exiyin’weni lexi xa vutomi. Va lava ku twisisiwa; ku tlula rini na rini va lava ku khomiwa tanihi vanhu; va lava vukongomisi ni vuleteri bya nkarhi na nkarhi ni lebyi endliwaka hi ku khathalela leswaku se va tshinelela vutswatsi; va swi lava swinene ku titwa va laviwa ni ku tlangeriwa.
13. Vana va kondlo-a-ndzi-dyi va fanele va titwisa ku yini hi swipimelo swa vatswari va vona, naswona hikwalaho ka yini?
13 Vatswari a va fanelanga va hlamala loko vana va kondlo-a-ndzi-dyi va sungula ku lwisana ni minsivelo hi ndlela yo karhi. Leswi swi hikwalaho ka leswi muntshwa a tshinelelaka ntshunxeko lowu heleleke ni ku navela loku tolovelekeke ka ntshunxeko lowu engetelekeke wa ku tifambela ni ku tihlawulela. Tincece ti lava ku khathaleriwa hi vatswari nkarhi na nkarhi, vana lavatsongo va lava nsirhelelo lowukulu, kambe loko va kula va lava matshalatshala lama engetelekeke, naswona va sungula ku tolovelana swinene ni vanhu lava nga riki swirho swa ndyangu. Loko n’wana a lava ntshunxeko swi nga nonon’hwa ku hanyisana na yena. Vatswari va nge pfumeli leswaku vulawuri bya vona byi honisiwa kumbe ku bakanyiwa—leswaku vana va vona va ta hlayiseka. Kambe va nga hlangavetana na swona hi vutlharhi ni ku endla leswaku ku vulavurisana ku tshama ku ri kona loko va tsundzuka leswaku i yini leswi susumetaka mahanyelo lama kumbexana ma siringaka.
14. Vatswari va nga yi tamela njhani hi laha ku humelelaka mhaka ya ku navela ka n’wana ka ntshunxeko lowu engetelekeke?
14 Xana vatswari va fanele ku endla yini loko va langutane ni nsusumeto wa n’wana wa vona wo kuma ntshunxeko lowukulu? Nsusumeto wolowo wu fana ni xipiringi lexi tshikileriweke swinene hi xandla. Loko wo xi tshika kan’we-kan’we xi ta tlulela ehenhla, xi nga ha lawuleki xi ya etlhelo leri na wena u nga ri tiviki. Loko u xi khoma nkarhi wo leha u ta karhala naswona u ta xi heta matimba. Kambe xi tshike hakatsongo-tsongo hi ndlela leyi lawulekaka, kutani xi ta yima laha xi faneleke ku yima kona.
15. I yini lexi kombisaka leswaku Yesu u kule a va munhu lonkulu a ri karhi a kongomisiwa hi vatswari va yena?
15 Emhakeni ya Yesu loko a ha ri mufana lontsongo, hi kuma xikombiso xa ku va munhu a kula hi ndlela yo tano a ya entshunxekweni hi ndlela leyi lawulekaka. Emahlweni ka malembe ya yena ya kondlo-a-ndzi-dyi, mhaka ya matimu leyi nga eka Luka 2:40 yi vula leswaku “loko a ri n’wana, a kula, a tiya, a tala hi vutlhari, kutani Xikwembu xi n’wi katekisa.” Vatswari va yena handle ko kanakana va hoxe xandla swinene eku kuleni ka yena, hikuva hambi leswi a a hetisekile, vutlharhi bya yena a byi nga ta titela ntsena. Nkarhi na nkarhi a va n’wi letela hi ku n’wi phamela swakudya swa moya, hi laha mhaka leyi yi yaka emahlweni yi hlamusela ha kona. Loko a ri ni malembe ya 12 hi vukhale, loko ndyangu wu ri eYerusalema, wu tlangela nkhuvo wa Paseka, Yesu u ye etempeleni kutani a khoma mabulo ni vadyondzisi va vukhongeri kwalaho. Handle ko kanakana, vatswari va yena va nyike n’wana wa vona wa malembe ya 12 hi vukhale ntshunxeko lowu wu xiyekaka wa ku famba-famba. Va suke eYerusalema va nga swi xiyi leswaku u sele endzhaku, kumbexana a va anakanya leswaku a a ri ni vanghana kumbe maxaka man’wana lama vuyaka. Endzhaku ka masiku manharhu va n’wi kume etempeleni, hayi a ri karhi a ringeta ku dyondzisa lavakulu eka yena, kambe “a va yingisela, ni ku va vutisa swivutiso.” Mana wakwe u n’wi kombise leswaku a va karhatekile, naswona hi xichavo, Yesu entiyisweni u hlamule leswaku a a anakanya leswaku va swi tiva hakunene leswaku va ta n’wi kuma kwihi loko va lava ku famba. Hambi leswi a kombiseke ntshunxeko wo karhi wa ku famba-famba, mhaka yi vula leswaku Yesu endzhaku ka kwalaho ‘u ye emahlweni a titsongahata eka vona,’ a amukela vukongomisi ni swipimelo swa vona loko a nghena emalembeni ya yena ya kondlo-a-ndzi-dyi, naswona “[u hambete] a kula emirini ni le miehleketweni, a tsakeriwa hi Xikwembu ni vanhu.”—Luka 2:41-52.
16. Loko vatswari va va ni swiphiqo hi n’wana wa vona wa kondlo-a-ndzi-dyi, xana va fanele ku tsundzuka yini?
16 Hi laha ku fanaka, vatswari va fanele ku nyika vana va vona va kondlo-a-ndzi-dyi ntshunxeko wo karhi, va wu engetela hakatsongo-tsongo loko va tshinelela ku va vanhu lavakulu, va va pfumelela ku tiendlela swiboho leswi engetelekeke swa munhu hi xiyexe, kambe va ri karhi va kongomisiwa ni ku lawuriwa hi vatswari. Loko ku va ni swiphiqo, ku twisisa xivangelo xa swona swi ta pfuna vatswari ku papalata ku hundzula swilo leswi nga nyawuriki va swi endla timhaka letikulu. Hakanyingi n’wana wa kondlo-a-ndzi-dyi a ngo pfukela vatswari va yena hi vomu, kambe u ringeta ku kuma ntshunxeko wo karhi lowu a nga swi tiviki leswaku u ta wu kumisa ku yini. Kutani vatswari va nga endla swihoxo, kumbexana va endla mimphikamakaneta hi swilo leswi hoxeke. Loko mhaka yi nga kulanga ngopfu, yi tshikeni yi hundza. Kambe loko yi ri yikulu, tiyisani voko. Mi nga ‘unguli nsuna’ kumbe ‘mi mita kamela.’—Matewu 23:24.
17. I yini leswi vatswari va faneleke ku swi xiya loko va vekela vana va kondlo-a-ndzi-dyi milawu yo karhi?
17 Vatswari va nga pfuna leswaku va va ni vuxaka lebyinene lebyi hambetaka ni vana va vona va kondlo-a-ndzi-dyi hi ku kombisa ku ringanisela lokunene eka swipimelo leswi va va vekelaka swona. Tsundzuka leswaku hambi leswi “vutlhari byo ta hi le henhla . . . ngopfu-ngopfu byi [tengeke],” nakambe byi “ni ku olova” naswona “byi tele musa,” hayi “ku kanganyisa.” (Yakobo 3:17) Ku ni swilo swin’wana leswi Bibele yi swi kombisaka swi ri leswi nga amukelekiki hi ku helela, ku katsa ni ku yiva, vuoswi, ku gandzela swikwembu swa hava ni swidyoho swin’wana leswikulu ku fana ni sweswo. (1 Vakorinto 6:9, 10) Ku lulama ni ku biha ka swilo swin’wana leswo tala ku nga ha titshega hi mpimo lowu swilo swa kona swi endliwaka ha wona. Swakudya swi lulamile, kambe loko hi dya ku tlurisa mpimo hi hundzuka vanhu va makolo. Swi tano na hi swivumbeko swin’wana swa ku tihungasa, swo tanihi ku cina, ku tlanga mintlangu yo phikizana, ku va ni swinkhubyana kumbe swilo leswi fanaka ni sweswo. Hakanyingi mhaka leyikulu a hi leswi endliwaka, kambe i ndlela leyi swi endliwaka ha yona ni vanhu lava swi endliwaka na vona. Kutani tanihi leswi hi nga vuriki leswaku ku dya swi hoxile loko leswi hi swi vulaka hakunene ku ri makolo, vatswari a va fanelanga va vula leswaku nchumu lowu endliwaka hi vantshwa wu hoxile hi ku helela, loko leswi va nga swi laviki hakunene ku ri ndlela kumbe mpimo lowu hundzeletiweke lowu van’wana va swi endlaka ha wona, kumbe ku ri swiyimo swo karhi leswi nga tsakisiki leswi nga humelelaka.—Ringanisa Vakolosa 2:23.
18. Vatswari va nga va tsundzuxa njhani vana va vona malunghana ni vanghana?
18 Vantshwa hinkwavo va ni nsusumeto wa ku va ni vanghana. I vana lava nga riki vangani lava nga ha tekiwaka tanihi “lava hetisekeke,” kambe xana va wena a ku na laha va tsaneke kona ke? U nga lava ku hika ku tolovelana ka vona ni vantshwa van’wana hikwalaho ko va languta tanihi lava nga vaka ni khombo. (Swivuriso 13:20; 2 Vatesalonika 3:13, 14; 2 Timotiya 2:20, 21) Eka van’wana u nga vona swilo swo karhi leswi u swi rhandzaka ni swilo swo karhi leswi u nga swi rhandziki. Ematshan’wini yo khira un’wana hi ku helela hikwalaho ka leswi a kayivelaka swo karhi, u nga kombisa ku tlangela eka vana va wena ka timfanelo letinene ta vanghana va vona, loko u kombisa xilaveko xa ku xalamukela leswi vanghana va vona va tsaneke eka swona, u khutaza n’wana wa wena ku tikombisa a ri loyi a lwelaka leswinene eka swona, laha eku heteleleni ku nga pfunekaka munghana wakwe.
19. Ku pfumelelana ni nsinya wa nawu lowu andlariweke eka Luka 12:48, xana vana va nga pfunisiwa ku yini leswaku va va ni langutelo lerinene hi ntshunxeko?
19 Ndlela yin’wana yo pfuna n’wana wa wena wa kondlo-a-ndzi-dyi leswaku a va ni langutelo lerinene eka ntshunxeko lowu engetelekeke i ku n’wi pfuna ku vona leswaku ntshunxeko lowukulu wu fambisana ni vutihlamuleri lebyikulu. “La nyikiweke leswo tala, ku ta laviwa leswo tala eka yena.” (Luka 12:48) Loko vana va tikomba va swi kota swinene ku byarha vutihlamuleri, vatswari va nga va nyika vutihlamuleri lebyi engetelekeke.—Vagalatiya 5:13; 1 Petro 2:16.
KU NYIKELA NDZAYO NI KU LULAMISA
20. I yini lexi lavekaka leswaku ku siveriwa ku hohloka ka ku vulavurisana, handle ka matimba yo lawula n’wana?
20 Loko munhu a ku laya kambe a nga xi twisisi xiyimo xa wena, u vona onge ndzayo ya yena a yi twali yi ri ya xiviri. Loko a ri ni matimba yo sindzisa ku endla leswi a swi vulaka, u nga ala ku endla tano hi ku vona leswaku a swi fanelanga. Vatswari va fanele ku tsundzuka leswaku “mbilu ya munhu wo tlhariha yi lav̌a v̌utiv̌i,” naswona “munhu wo dyonḍeka wa tiyisa matimba.” (Swivuriso 15:14; 24:5) U nga ha va ni matimba ehenhla ka vana va wena, kambe loko u ma tirhisa hi vutivi ni ku twisisa, u ta humelela swinene eku vulavurisaneni na vona. Ku hluleka ku kombisa ku twisisa loko u tshinya vana va wena swi nga vanga “mukhandlo wa rixaka” ni ku onha ku burisana.
21. Vatswari va fanele va hlangavetana njhani ni vana lava endleke xidyoho lexikulu?
21 Xana u ta endla yini loko n’wana wa wena a nghena ekhombyeni, a endla xihoxo lexikulu kumbe a endla xidyoho xo karhi u nga swi langutelanga? U nga tshuki u seketela xidyoho. (Esaya 5:20; Malakiya 2:17) Kambe xiya leswaku n’wana wa wena se u lava mpfuno lowu fambelanaka ni ku twisisa ni vukongomisi bya vutlharhi ku tlula rini na rini. Tanihi Yehovha Xikwembu, entiyisweni u nga ku, ‘Tana hi ta lulamisa timhaka; xiyimo lexi a hi xa matlangwana, kambe xi nga lulamisiwa.’ (Esaya 1:18) Ku holovela hi vukarhi ni ku avanyisa hi marito lama tlhavaka swi nga hohlokisa ku vulavurisana. Vantshwa vo tala swinene lava endleke xihoxo va te: ‘A ndzi va byelanga vatswari va mina—ingi va ndzi kariherile swinene.’ Vaefesa 4:26 yi ri: “Loko mi hlundzuka, mi nga pfumeleli ku hlundzuka ku mi yisa eku dyoheni.” (New English Bible) Tikhome, u yingisela leswi n’wana wa wena a swi vulaka. Kutani ku yingisa ka wena lokunene ku ta endla leswaku a ku amukela hi ku olova ku lulamisiwa loku u n’wi nyikaka kona.
22. Ha yini vatswari va nga fanelanga ku kombisa mianakanyo ya leswaku va lan’we vana va vona?
22 Kumbexana ú nghena ekhombyeni hi ku phindha-phindha, a tala ku kombisa mukhuva wo karhi lowu nga tsakisiki. Hambi leswi ndzayo yi lavekaka, vatswari va nga tshuki va kombisa leswaku va lan’we n’wana, hi marito ni moya lowu va wu kombisaka. Ku tiyisela ka n’wina ku ta va ku kombisa leswaku rirhandzu ra n’wina, ri kule ku fikela kwihi. (1 Vakorinto 13:4) U nga rihiseli swo biha hi leswo biha, kambe swi hlule hi vunene. (Varhoma 12:21) Loko n’wana a tsongahatiwa ku ri ni van’wana hi marito yo tanihi leswaku i “lolo,” “wa dzuvula,” “a nga nchumu” kumbe “a nga pfuni nchumu” swi to n’wi onha ntsena. Rirhandzu a ri heleriwi hi ntshembo. (1 Vakorinto 13:7) N’wana a nga tsema mubya lerova a baleka ni le kaya. Hambi loko va kombisa hi tindlela hinkwato leswaku a va swi amukeli leswi a swi endleke, vatswari va nga endla leswaku a titwa a ntshunxekile loko a lava ku vuya ekaya. Hi ndlela yihi ke? Hi ku kombisa leswaku a va lwisani na yena, kambe va lwisana ni hanyelo ra yena. Va nga hambeta va n’wi kombisa ku tiyiseka ka vona leswaku u ni timfanelo letinene ni ntshembo wa vona wa leswaku hi tona leti nga ta pfuna. Loko sweswo swi ri tano, ku fana ni n’wana wa vusopfa la tirhisiweke exifanisweni xa Yesu, u ta vuyela ekaya, a tiyiseka leswaku loko a vuya hi langutelo ro hundzuka a nge kariheriwi kumbe ku ka a nga kombisiwi rirhandzu.—Luka 15:11-32.
KU TITWA NA WENA U RI MUNHU
23. Ha yini swi ri swa nkoka leswaku vana va kondlo-a-ndzi-dyi va titwa leswaku i swirho swa risima swa ndyangu?
23 Swivumbiwa hinkwaswo leswi nga vanhu swi lava ku nyikiwa nyingiso, ku amukeriwa ni ku tsakeriwa leswaku swi titwa swi ri swirho swa ndyangu. Leswaku munhu a kuma ku amukeriwa ni ku tsakeriwa loku a ku lavaka, kavula a nge vi ni ntshunxeko lowu tlurisaka mpimo. U fanele ku hanya hi ku landza mahanyelo lama amukeriwaka hi ntlawa lowu a nga xirho xa wona. Vana va kondlo-a-ndzi-dyi va titwa va ri ni xilaveko xo va xirho xa ndyangu. Endla leswaku va titwa va ri swirho swa risima swa ndyangu, va hoxa xandla eka vuhlayiseki bya wona, va pfumeleriwa ku va ni rito eka makungu ni swiboho swin’wana swa ndyangu.
24. I yini leswi vatswari va faneleke ku papalata ku swi endla leswaku n’wana un’wana a nga vi ni mavondzo eka n’wana un’wana?
24 “Hi nga tshuki hi titiva ngopfu,” ku vula muapostola, “a hi chaveni ku pfukana ni ku vondzokana.” (Vagalatiya 5:26) Loko mutswari a bumabumela n’wana loko a endla leswinene swi ta pfuna ku sivela ku tlhekeka ka moya wo tano; kambe ku ringanisa n’wana hi ndlela yo biha ni un’wana loyi hi ntolovelo a tekiwaka tanihi loyi a tlakukeke swi ta vanga mavondzo kumbe rivengo. Muapostola u vule leswaku un’wana ni un’wana u fanele a “[ringa] ntiro lo’wu nga wa yena, kutani hi kona a nga ta v̌a ni nkari wa ku tiḍunisa e mianakanyweni ya yena, ku nga ri ku tifanisa ni v̌aṅwana.” (Vagalatiya 6:4, BX) N’wana u lava ku amukeriwa hi leswi a nga swona ni leswaku hi yena mani ni hikwalaho ka leswi a kotaka ku swi endla, a rhandziwa hi vatswari va yena hikwalaho ka swilo leswi.
25. Vatswari va nga pfuna vana va vona hi ndlela yihi leswaku na vona va titwa va ri vanhu?
25 Vatswari va nga pfuna n’wana wa vona leswaku a titwa na yena a ri munhu hi ku n’wi letela ku byarha vutihlamuleri bya vutomi etimhakeni hinkwato. Va letele vana va vona ku sukela evuhlangini hi ku tshembeka ni ku hanyisana kahle ni van’wana; va aka ehenhla ka masungulo lawa yo sungula hi ku kombisa ndlela leyi timfanelo leti ti tirhaka ha yona evanhwini. Ku katsiwa ni ndlela yo byarha vutihlamuleri bya ntirho ni ku tshembeka eka wona. Yesu, loko a ri karhi ‘a va ni vutlharhi lebyi engetelekeke’ tanihi n’wana wa kondlo-a-ndzi-dyi, entiyisweni u dyondze ntirho wa mavoko eka Yosefa, tata wa yena wa muwundli, hikuva hambi loko a ri ni malembe ya 30 hi vukhale ni loko a sungula ntirho wa yena wa le rivaleni wa Mfumo, vanhu a va n’wi vula “muvatli.” (Marka 6:3) Hi nkarhi wa malembe ya kondlo-a-ndzi-dyi, vafana ngopfu-ngopfu va fanele ku dyondza leswi ku tirha ni ku enerisa mutholi kumbe muxavi swi vulaka swona, hambi loko ntirho wa kona wu olova tanihi ku rhumiwa ku yisa mahungu. Va nga kombisiwa leswaku hi ku va vatirhi lava gingiritekaka, lava tinyiketeleke ni lava tshembekaka, va tixixima vona vini ni ku xiximiwa ni ku tlangeriwa hi van’wana; leswaku a va tekiwi va ri va risima ntsena hi vatswari ni mindyangu ya ka vona, kambe ni leswaku “eka hinkwaswo leswi va swi endlaka va ta komba ku saseka ka leswi dyondzisiwaka hi tlhelo ra Xikwembu Muponisi wa hina.”—Tito 2:6-10.
26. I mukhuva wihi wa khale lowu kombisaka leswaku nhwanyana a ku ri xirho xa nkoka endyangwini?
26 Ni vanhwanyana va nga dyondza mintirho ya ku hlayisa makaya ni ku endla swilo swa le kaya, kutani va tlangeriwa ni ku bumabumeriwa hi swirho swa ndyangu ni vanhu va le handle. Nkoka lowu nhwanyana a nga vaka na wona eka ndyangu wa ka vona wu kombisiwa hi mukhuva wa le minkarhini ya ku tsariwa ka Bibele wa ku lava rifuwo kumbe mali yo lovola loko nhwanyana a tekiwa. Leswi handle ko kanakana a swi tekiwa tanihi ndziho wa ku lahlekeriwa hi mintirho ya yena endyangwini.—Genesa 34:11, 12; Eksoda 22:16.
27. Ha yini minkarhi leyi kumiwaka ya dyondzo yi fanele ku tirhisiwa hi ndlela leyinene?
27 Minkarhi leyi kumekaka ya dyondzo yi fanele yi tirhisiwa hi ndlela leyi humelelaka leswaku yi hlomisa vana leswaku va hlangavetana ni mimphikamakaneta ya vutomi emafambiselweni ya swilo ya namuntlha. Vana vo tano va katsiwile eka xikhutazo xa muapostola xa leswaku “varikwerhu a va dyondze ku chivirikela mintirho leyinene [ntirho wo tshembeka, New English Bible], va ta pfuna lomu ku pfumariwaka ngopfu; va nga tshuki va hanya vutomi lebyi nga pfuniki nchumu.”—Tito 3:14.
KU SIRHELELA KA NAWU WA BIBELE WA MAHANYELO
28, 29. (a) I xitsundzuxo xihi lexi Bibele yi xi nyikelaka malunghana ni vanghana? (b) Vatswari va nga va pfunisa ku yini vana va vona leswaku va hlayisa xitsundzuxo lexi?
28 Hi laha ku twisisekaka vatswari va karhateka loko swiyimo, kumbexana swa le mugangeni lowu va tshamaka eka wona kumbe swa le xikolweni lexi vana va vona va dyondzaka eka xona swi endla leswaku vana va vona va boheka ku tolovelana ni vana van’wana lava tsemeke mibya ni lava tionhaka. Vatswari va nga xiya ku tiyisa ka marito ya Bibele lama nge “vanghana lavo biha, va borisa mikhuva leyinene.” Kutani a va swi lavi ku amukela marito ya nsindziso ya n’wana loko a ku: ‘Un’wana ni u’wana wa swi endla; ha yini mina ndzi nga swi endli?’ Kumbexana a hi un’wana ni un’wana loyi a swi endlaka, kambe hambi swi ri tano, a hi xivangelo lexi twalaka leswaku n’wana wa wena a swi endla loko swi hoxile kumbe ku nga ri vutlharhi ku swi endla. “U nga nav̌eli v̌anhu [kumbe vana] v̌a nsele, u nga nav̌eli ku ṭhama na v̌ona; hikuv̌a timbilu ta v̌ona ti kanela ku onhaka, ni milomu ya v̌ona yi v̌ulav̌ula ŝo homboloka. Yindlu yi akiwa hi v̌utlhari, yi tiyisiwa hi ku twisisa.”—1 Vakorinto 15:33; Swivuriso 24:1-3.
29 U nge sali vana va wena endzhaku loko va ya exikolweni kumbe ku vona xin’wana ni xin’wana lexi va xi endlaka. Hambi swi ri tano, hi ku aka ndyangu wa wena hi vutlharhi va nga famba va ri ni nawu lowunene wa mahanyelo ni misinya leyi lulameke ya milawu leswaku yi va kongomisa. “Marito ya la’v̌o tlhariha, ma fana ni tinsungunhu.” (Eklesiasta 12:11) Eminkarhini ya khale tinsungunhu leti a ti ri timhandzi to leha leti a ti tontswile emakumu ka tona. A ti tirhiseriwa ku tlhava swifuwo leswaku swi tshama swi ri karhi swi famba hi ndlela leyi faneleke. Marito ya vutlharhi ya Xikwembu ma ta endla leswaku hi tshama hi ri karhi hi famba endleleni leyinene, naswona loko hi hambuka, ma ta endla leswaku hi biwa hi ripfalo leswaku hi cinca ndlela ya hina. Leswaku vana va wena va ta tshama va hlayisekile, loko va famba, a va fambe ni vutlharhi byo tano. Byi hundzisele eka vona hi rito ni xikombiso. Nghenisa mimpimanyeto ya xiviri emiehleketweni ya vona, naswona sweswo hi leswi vana va wena va nga ta swi lava eka van’wana lava va va hlawulaka tanihi vanghana va vona va le kusuhi.—Pisalema 119:9, 63.
30. Vatswari va nga nyika vana va vona nawu wa mahanyelo lowu humaka eka Xikwembu hi ndlela yihi?
30 Eka leswi hinkwaswo, tsundzuka leswaku mimpimanyeto ya mahanyelo hi ntolovelo yi ta dzika emianakanyweni loko ndyangu wu xixima ni ku landzela misinya yoleyo ya milawu. Vana ni malangutelo lawa u lavaka leswaku vana va wena va va na wona. Ekaya ra n’wina ni le ndyangwini, tiyiseka leswaku vana va wena va twisisiwa, va rhandziwa, va rivaleriwa, va nyikiwa ntshunxeko lowu sirheleleke ni vululami ni vunene eka vanhu lavakulu, kun’we ni ku titwa va ri swirho swa ndyangu, ku nga leswi va lavaka swona. Hi tindlela leti, hundzisela eka vona nawu wa mahanyelo lowu humaka eka Xikwembu, leswaku va ya wu tirhisa ni loko va nga ri ekaya. A yi kona ndzhaka yo tlula leyi, leyi u nga va siyelaka yona.—Swivuriso 20:7.