Rihanyo Ni Ntsako—U Nga Swi Kuma Njhani?

MUNHU i khale a xiye ku hlangana lokukulu exikarhi ka rihanyo ni ntsako. Hippocrates, loyi a langutiwaka tanihi “tatana wa mirhi,” u te: “Munhu wo tlhariha u fanele ku xiya leswaku rihanyo hi wona lowukulu wa mikateko ya munhu.” Mufilosofi wa Mujarimani Arthur Schopenhauer u te: “Valala vambirhi va ntsako wa munhu i ku vaviseka ni ku phirhweka.”

Ebukwini leyi nge Anatomy of an Illness as Perceived by the Patient, Norman Cousins u vule ntokoto wa yena hi ku tirhisa ku hleka ku lwisana ni vuvabyi lebyikulu lebyi xungetaka vutomi bya yena. U vule leswaku xivangelo xin’wana xa ku hlakarhela ka yena i ku hleka ngopfu loku a ku tsakeleke loko a ri karhi a hlalela tifilimi leti tsakisaka. Madokodela lama bumabumeriwaka ma sungule ku kambisisa mpfuno lowu nga kona wa tikhemikhali tin’wana, leti vuriwaka ti-endorphin, leti humesiwaka emirini loko hi hleka. Xisweswo hi nga vona kahle vutlhari bya xivuriso lexi huhuteriweke: “Mbilu le’yi ṭakeke i muri lo’wu tiyisaka.”—Swivuriso 17:22.

Kambe, hi ntolovelo, valavisisi va kume leswaku rihanyo lerinene entiyisweni a ri nyiki ntsako, hikuva vanhu vo tala lava hanyeke kahle a va tsakangi. Ndzavisiso lowu sekeriweke eka swivutiso ni tinhlamulo ta mbulavurisano ta vanhu vo tlula 100 000 wu yise Jonathan Freedman eka makumu lama nga languteriwangiki ya leswaku ku tlula 50 wa tiphesente ta vanhu lava a a va nga tsaki hi vutomi bya vona entiyisweni a a va hanye kahle.

Rihanyo Ni Ntsako—Hi Ku Komisa

Kutani ke, hi kwihi laha hi nga langutelaka kona ku hlanganisiwa loku nga twisisekiki ka rihanyo ni ntsako? Vutivi lebyi tsakisaka byi nyikeriwile malembe xidzana yo tala lama hundzeke hi Confucius loko a ku: “Hulumendhe leyinene yi kumeka loko lava va nga ekusuhi va tsakisiwa, naswona lava va nga ekule va kokiwa.” Enkarhini wa hina, murhangeri Thomas Jefferson u tivise leswaku xikongomelo xin’we ntsena xa hulumendhe i “ku hlayisela ntshungu lowukulu ntsako, lowu nge ehansi ka yona hi mpimo lowukulu lowu nga kotekaka.”

Entiyisweni, nkambisiso lowukulu wu paluxa leswaku nhlamulo yo hetelela eka ndzavisiso wa munhu wa rihanyo ni ntsako hakunene wu kombetela eka nchumu wun’we—hulumendhe.

Hi malembe yo tala, vanhu va langute kwalaho—eka hulumendhe—leswaku va kuma tsako wa vona. Hi xikombiso, Xihlambanyiso xa Vutifumi xa United States xi na marito lawa yo tiveka ngopfu: “Hi teka mintiyiso leyi yi ri erivaleni hi yoxe, leswaku vanhu hinkwavo va vumbiwe va ringana, ni leswaku va nyikiwe Timfanelo to karhi hi Muvumbi wa vona leti nga tlheleriki eka yena, leswaku exikarhi ka tona ku na Vutomi, Ntshunxeko na ku landzelela Ntsako.” Xiya leswaku hulumendhe leyi vatsari a va yi anakanya yi tshembise vanhu va yona mfanelo ya ku landzelela ntsako ntsena. Malunghana ni rihanyo, tihulumendhe to tala leti bumabumeriwaka ti fambise minongonoko ya ku antswisa rihanyo ra vaaka-tiko va tona. Hambi swi ri tano, rihanyo lerinene leri tolovelekeke eka vo tala ri vonake ri nga kumeki.

Kambe ku vuriwa yini hi hulumendhe leyi tshembisaka ku nyikela swo tlula sweswo? Ku vuriwa yini loko yi nga tshembisi ku landzelela ntsako ntsena kambe ntsako hi woxe? Naswona ku vuriwa yini loko yi tshembisa rihanyo lerinene hi roxe, hayi ndzindza-khombo wa rihanyo? Xana a wu nge tsaki hi leswaku eka hulumendhe leyi ku na xilotlelo lexi heleleke xa ndzavisiso wa munhu wa rihanyo ni ntsako?

Vo tala namuntlha va nga ha ehleketa leswaku leswi i norho lowu nga riki wa xiviri, kambe hulumendhe yo tano entiyisweni yi vhumbiwe ni ku hlamuseriwa hi vuxokoxoko byo karhi. Hi nga kuma rungula leri tiyeke eBibeleni yo Kwetsima, naswona hulumendhe i Mfumo wa Xikwembu wa Vumesiya.

Mfumo Kumbe Hulumendhe Ya Xikwembu

Bibele hakanyingi yi vulavula hi “mfumo wa Xikwembu.” Entiyisweni i yini? Webster’s New World Dictionary of the American Language yi hlamusela “mfumo” tanihi “hulumendhe kumbe tiko leri rhangeriwaka hi hosi kumbe nkosikazi.” Hi ku olova, Mfumo wa Xikwembu i hulumendhe, hulumendhe ya xiyimo xa le henhla leyi rhangeriwaka hi N’wana ni Hosi leyi totiweke ya Xikwembu, Yesu Kriste. Kahle-kahle hulumendhe leyi i ya nkoka wo tanihi kwihi eka xikongomelo xa Xikwembu? A hi nge marito ya Yesu ma hlamula: “Rhangani mi tilavela Mfumo wa yena . . . Evhangeli leyi ya Mfumo yi ta twarisiwa emisaveni hinkwayo . . . Ndzi [fanele ndzi, NW] ya twarisa Evhangeli ya Mfumo wa Xikwembu, hikuva ndzi rhumeriwe swona. . . . Ku sukela enkarhini wolowo, Evhangeli ya Mfumo wa Xikwembu ya karhi ya vuriwa, kutani un’wana ni un’wana ú nghena eka wona hi ku tirhisa matimba.”—Matewu 6:33; 24:14; Luka 4:43; 16:16.

Rito “mfumo” ri tirhisiwa ku tlula minkarhi ya dzana eka Tievhangeli ta swiendlakalo swa vutomi bya Yesu, minkarhi yin’wana ri kongoma swinene mayelana ni rihanyo ni ntsako. Xiya Matewu 9:35: “Kutani Yesu a rhendzeleka ni miti hinkwayo ni swimitana hinkwaswo, a ri karhi a dyondzisa emasinagogeni ya vona, a twarisa Evhangeli ya Mfumo, a hanyisa hinkwavo lava xanisiwaka hi mavabyi ya tinxaka-xaka.” Hambi leswi Yesu a hlanganiseke ku tisiwa ka rihanyo lerinene hi dyondzo ya yena hi ta Mfumo, hi fanele hi xiya leswaku ku horisa mavabyi ka yena a ku ta endzhaku ka ku chumayela ni ku dyondzisa ka yena. A a tiviwa tanihi “Mudyondzisi,” hayi “Muhanyisi.” (Matewu 26:18; Marka 14:14; Yohane 1:38) A nga khomekangi swinene eku hanyiseni ka vanhu kumbe ku nyikela vutshunguri eka lava vabyaka. Lexi a a khomekeke swinene hi xona minkarhi hinkwayo a a ku ri Mfumo. Hi ku khathalela mavabyi ya vanhu, u kombise ntwela-vusiwana wa yena lowukulu a kombisa leswaku a a ri na nseketelo wa Xikwembu.

Ku hanyisa ka Yesu nakambe ku tirhe tanihi xivono xa ku vuyeteriwa ka rihanyo ra munhu leswi a nga ta swi hetisisa loko Mfumo wa Xikwembu wu lawula misava hi ku helela. Leswi swi tiyisiwa hi xivono lexi hlamuseriwaka eka Nhlavutelo 22:1, 2 leyi nge: “Kutani ntsumi yi ndzi komba nambu wa mati ya vutomi lowu vangamaka ku fana ni ‘kristala,’ wu khuluka wu huma exiluvelweni xa Xikwembu ni xa Xinyimpfana. Exikarhi ka xivava xa muti ni le matlhelweni ya nambu hala ni hala, ku ni murhi wa vutomi lowu nyikaka mihlovo ya 12 ya mihandzu, wu tswala mihandzu ya kona n’hweti yin’wana ni yin’wana; kutani matluka ya murhi i yo tshungula vanhu va matiko hinkwawo.”

Kambe hi kwihi laha hi nga ta kota ku tsakela swilo leswi kona? Swi nga ha vonaka swi ri leswinene ngopfu ku langutela ku horisa ko tano ko hlamarisa leswaku ku humelela emisaveni. Hambi swi ri tano, tsundzuka marito ya Yesu lawa wena hi wexe u nga ha vaka u ma vurile exikhongelweni xa wena: “A ku te ku fuma ka wena; ku rhandza ka wena a ku endliwe misaveni, tanihi loko ku endliwa tilweni.”—Matewu 6:10.

Emfun’weni wa Xikwembu wa Vumesiya, hi laha hi nga ta kuma ntshembo wa hina wa rihanyo ni ntsako wa xiviri, lowu tiyeke enkarhini lowu taka. Hambi swi ri tano, xivutiso xa ha tlakuka.

Xana Hi Nga Tsakela Rihanyo Ni Ntsako Sweswi?

Hambi ku ri sweswi, ku landzelela ka hina misinya ya milawu ya Bibele ku nga ha hi endla hi swi kota ku tsakela mpimo lowukulu wa rihanyo, swin’we ni ntsako lowu engetelekeke. Hi laha hakanyingi swi boxiweke ha kona ematlukeni ya magazini lowu, lava va tirhisaka Bibele evuton’wini bya vona bya siku na siku hakanyingi va sirheleleka eka swiphiqo swa rihanyo leswi vangiwaka hi ku tikhoma loko biha ka rimbewu, ku dzaha, ku nwa ngopfu, na ku tirhisa swidzidzirisi hi ndlela leyi hoxeke. Nakambe va tokota mimpfuno ya vutomi byo rhula ni vuxaka byo antswa ni maxaka ni van’wana.

Kutani, se hi swi vonile leswaku ku va na rihanyo lerinene a swi tisi ntsako lowu khomelelaka. Xana ku ta laveka yini eka wena leswaku u tsakela mpimo lowukulu wa ntsako?

Eka nkambisiso lowu boxiweke eku sunguleni, Jonathan Freedman u xiyisise xivutiso xexo hi ku enta. U langute eka swilo swo tanihi “Rirhandzu na Rimbewu,” “Vuntshwa ni ku Dyuhala,” “Mali na Dyondzo,” hambi ku ri “Doroba na Tiko-xikaya.” Swi nga ha ku tsakisa ku tiva leswaku u kume swilo leswi swi ri na vuyelo lebyitsongo eka ntsako wa xiviri wa munhu. Hi xikombiso, hi ku tshaha swiyimo swa vanhu lava va nga na swilo swo tala leswi vonakaka kambe va tama va nga tsakangi, u hetelele hi ku: “Hi vone swin’wana leswi hlamarisaka leswaku a hi mali kumbe dyondzo leswi vonakaka swi endla xiphemu-nkulu eka ntsako.”

Mahetelelo ya yena ma phindhe leswi vuriweke hi mutsari wo tlhariha wa Bibele, muapostola Pawulo loyi a nga te: “Ndzi dyondze ku aneriseka, eka xiyimo xihi na xihi lexi ndzi nga eka xona.” (Vafilipiya 4:11, King James Version) Nakambe, tsundzuka marito ya Yesu lama nge: “Tlharihani mi tivonela eka makwanga wahi ni wahi, hikuva vutomi bya munhu a byi humi eka swilo leswi a swi fuweke hambiloko swi n’wi talele ngopfu.”—Luka 12:15.

Entiyisweni, Profesa Freedman u kume leswi: “Nkarhi na nkarhi, loko hi languta marito ya vanhu lava nga tsakangiki lava vonakaka va ri na nchumu wun’wana ni wun’wana hi va kuma va vula leswaku vutomi bya vona byi pfumala xikongomelo ni nkongomiso.” U engeterile a ku: “Ndza kanakana ku endla swo tala hi leswi, kambe swa tikomba leswaku mimpimanyeto ya moya yi kucetela mianakanyo ya munhu hi swilo swa xiviri, kasi ku pfumaleka ka swona hi mpimo wo karhi ku thyakisa kumbe ku hambukisa eka nchumu wun’wana ni wun’wana.”

Esikwini ra hina hi vona vumbhoni bya ntiyiso wa minkambisiso leyi. Languta ematlhelweni ka wena. Xana a wu va voni vanhu hinkwavo—van’wana va ri na swilo switsongo, van’wana va ri na swo tala—va ri karhi va tsutsumisa ntsako kambe va nga wu tsakeli hi laha ku heleleke? I ntiyiso, van’wana va hele matimba kutani va hanya hi gome lerikulu, kambe vo tala va hanya vutomi bya vona onge va le xigayweni, va swi tsutsumisa, kambe a va swi kumi kahle, leswi va swi landzelelaka. Van’wana va nghenela vukati leswaku va kuma ntsako, hambi loko muakelani wa vona a dlaya vukati hikwalaho ka xivangelo lexi fanaka. Van’wana va tiheta matimba hi ntirho, loko van’wana va tshika mintirho va ya eku wiseni ka nkarhi wo leha ni loku durhaka. Hinkwavo va lava makumu lama nga fikelelekiki, ku va ni rihanyo ni ntsako. Xana va ku kuma? Xana wena u ku kumile?

Rihanyo Ra Wena, Ntsako Wa Wena

Ntiyiso hi leswaku, u nga va na mpimo lowukulu wa rihanyo ni ntsako sweswi. Njhani?

Entiyisweni i vutlhari ku ringeta ku khathalela rihanyo ra wena hi ndlela yo ringanisela, tanihi ku tirhisa xitsundzuxo lexi tirhaka xa Bibele. Nakambe swi nga pfuna ku va wa xiviri. Sweswo swi katsa ku xiya leswaku ku vabya ku nga ha nghena emirini ya hina leyi nga hetisekangiki, kambe a hi nge hluriwi loko sweswo swi humelela. Leswi swi nga ha lava matshalatshala lama engetelekeke ku hlayisa langutelo leri tshembisaka loko hi ri karhi hi langutela eka xitshembiso xa rihanyo leri hetisekeke emisaveni leyintshwa leyi nga ta ta.

Leswaku u ta vona loko u ri na mpimo lowu twisisekaka wa ntsako sweswi, tivutise swivutiso leswi: 1. Xana ndzi lawula vutomi bya mina hi laha ku heleleke? 2. Xana ndzi na ku rhula hi ndzexe swin’we ni lava ndzi nga na vona? 3. Xana hi ntolovelo ndza tsakisiwa hi leswi ndzi swi hetisisaka hi vutomi bya mina loko swi pimiwa eku vonakaleni ka Bibele? 4. Xana mina na ndyangu wa mina ha tsaka hi ku va hi kota ku tirhela Xikwembu?

Ku tlula kwalaho, nhlawulo i wa hina. Vo tala va hina va nga ha va va ri na rihanyo lerinene hi ku helela, naswona na hina hi na lunghelo ro tsaka. Kambe hi fanele ku va na tipakani ta moya naswona hi tirhela ku ti fikelela. Tsundzuka marito ya Yesu: ‘Laha rifuwo ra wena ri nga kona, hi laha mbilu ya wena yi nga ta va kona na yona.’ (Matewu 6:21) Naswona hi na xivangelo lexi sekeriweke eBibeleni xa ku langutela emahlweni eka rihanyo ni ntsako lowu engetelekeke ehansi ka ku fuma loku hetisekeke ka Mfumo wa Vumesiya. Kutani rihanyo ni ntsako lowu heleleke swi nga va swa hina.

[Xifaniso lexi nga eka tluka 7]

Vanhu lava tsakeke va tsakela ku avelana ni van’wana ntshembo wa vona wa rihanyo leri hetisekeke