Buku Ya Bibele Ya Vu-27—Daniel

Mutsari: Daniyele

Ndhawu Ya Vutsari: Babilona

Ku Hetiwa Ka Vutsari: c. 536 B.C.E.

Nkarhi Lowu Hlanganisiweke: 618–c. 536 B.C.E.

 1. I matimu ya njhani lama nga eka Daniel, naswona yi kandziyisa yini?

ESIKWINI leri laha matiko hinkwawo ya misava ma yimaka endzilakaneni wa khombo, buku ya Daniel yi tsundzuxa marungula ya vuprofeta ya ntikelo lowukulu. Loko tibuku ta Bibele ta Samuel, Tihosi na Tikronika ti sekeriwe eka tirhekhodo ta timbhoni to vona hi mahlo ta matimu ya mfumo wo fanekisela wa Xikwembu (nxaxamelo wa vuhosi bya Vudavhida), Daniyele u yisa nyingiso eka matiko ya misava ivi a nyika swivono swa le mahlweni swa ku lwela vuhosi ka minxaxamelo leyikulu ya tihosi ku sukela enkarhini wa Daniyele ku ya fika “enkarhini wa makumu.” Lawa i matimu ya misava lama tsariweke ka ha ri emahlweni. Ma yisa emaninginingini lama kokaka nyingiso eku kombiseni leswi humelelaka ‘exiphen’wini xo hetelela xa masiku.’ Ku fana na Nebukadnetsara, matiko ma fanele ku dyondza hi ndlela yo tika “leswaku La-nge-henhla-henhla u ni ku fuma ehenhla ka vuhosi bya vanhu” ni leswaku eku heteleleni u byi nyika “la fanaka ni n’wana wa munhu,” Mesiya ni Murhangeri, Kriste Yesu. (Dan. 12:4; 10:14; 4:25; 7:13, 14; 9:25; Yohane 3:13-16) Hi ku khathalela swinene ku hetiseka ka vuprofeta bya buku leyi huhuteriweke ya Daniyele, hi ta tlangela matimba ya Yehova ya vuprofeta hi xitalo ni switiyisekiso swa yena swa nsirhelelo ni mikateko evanhwini vakwe.—2 Pet. 1:19.

 2. I yini lexi tiyisaka leswaku Daniyele a a ri munhu wa xiviri, naswona u profete enkarhini wihi wa xiendlakalo?

² Buku leyi yi thyiwe vito ra mutsari wa yona. “Daniyele” (Xiheveru Da·ni·yeʼlʹ) swi vula ku “Muavanyisi Wa Mina I Xikwembu.” Ezekiyele, loyi a hanyeke enkarhini lowu fanaka, u tiyisa leswaku Daniyele a a ri munhu wa xiviri, a n’wi boxa kun’we na Nowa na Yobo. (Ezek. 14:14, 20; 28:3) Daniyele u tsala masungulo ya buku yakwe tanihi “lembe ra vunharhu ra ku fuma ka Yoyakimi, hosi ya Yuda.” Leswi a swi ri hi 618 B.C.E., lembe ra vunharhu ra Yoyakimi tanihi hosi leyi humesaka ndzuvo eka Nebukadnetsara.a Swivono swa Daniyele swa vuprofeta swi hambetile ku ta fika elembeni ra vunharhu ra Korexe, kwalomu ka 536 B.C.E. (Dan. 1:1; 2:1; 10:1, 4) Mayana malembe ya swiendlakalo lama hlanganisiweke hi vutomi bya Daniyele! Masiku ya yena yo sungula ma hetiwe ehansi ka Mfumo wa Xikwembu eYuda. Endzhaku, tanihi hosana ya kondlo-a-ndzi-dyi, kun’we ni vafumi-kulobye va Yuda, u yisiwe eBabilona ku ya hanya eku pfuxiweni ni ku wa ka mfumo wolowo wa vunharhu wa misava wa matimu ya Bibele. Daniyele u ponile a tirha tanihi mutirhela-mfumo wa hulumendhe eka mfumo wa vumune wa misava, ku nga Medo-Peresi. Daniyele u fanele a hanye kwalomu ka dzana ra malembe.

 3. I yini lexi kombisaka nxaxamelo ni vutshembeki bya buku ya Daniel?

³ Buku ya Daniyele minkarhi hinkwayo yi katsiwile eka nxaxamelo wa tibuku ta Vayuda ta Matsalwa lama huhuteriweke. Swiphemu swa Daniyele swi kumiwile exikarhi ka leswiya swa tibuku tin’wana ta nxaxamelo eTibukwini ta Lwandle leri Feke, leti tin’wana ta tona ti sukelaka eka hafu yo sungula ya lembe xidzana ro sungula B.C.E. Hambi swi ri tano, vumbhoni bya ntikelo ngopfu bya vutshembeki bya buku leyi byi nga kumeka etinhlamuselweni ta yona eMatsalweni ya Vukriste ya Xigriki. Yesu hi ku kongoma u boxa Daniyele evuprofeteni bya yena ehenhleni ka “makumu ya mafambiselo ya swilo,” laha a endlaka mintshaho yo hlayanyana ebukwini leyi.—Mat. 24:3, NW; nakambe vona Dan. 9:27; 11:31; na 12:11—Mat. 24:15 na Marka 13:14; Dan. 12:1—Mt. 24:21; Dan. 7:13, 14—Mat. 24:30.

 4, 5. Vuyimburi byi suse mianakanyo ya vaxopa-xopi lavakulu malunghana na Daniel hi ndlela yihi?

⁴ Hambi leswi vaxopaxopi lava tlakukeke va Bibele va kanakaneke matimba ya buku ya Daniel, mintshubulo ya vuyimburi hi malembe yo tala yi suse mianakanyo ya vona hi laha ku heleleke. Hi xikombiso, vaxopaxopi lava va tise xisolo enhlamuselweni ya Daniyele ya leswaku Belxatsara a a ri hosi eBabilona enkarhini lowu Nabonidus a tivisiweke a ri mufumi ha wona. (Dan. 5:1) Vuyimburi sweswi byi swi tiyise handle ko kanakana leswaku Belxatsara a a ri munhu wa xiviri ni leswaku a a ri mukhomeri la fumaka na Nabonidus emalembeni yo hetelela ya Mfumo wa Babilona. Hi xikombiso, tsalwa ra khale ra tinhlanga to tontswa leri hlamuseriweke tanihi “Mhaka Ya Ndzimana Ya Nabonidus” ri tiyisa kahle leswaku Belxatsara u ma kombise kahle matimba ya vuhosi eBabilona ivi a hlamusela mukhuva wa ku va ka yena mufumi-kulobye na Nabonidus.b Vumbhoni byin’wana bya matsalwa ya tinhlanga to tontswa byi seketela langutelo ra leswaku Belxatsara u tirhise mintirho ya vuhosi. Ribye, leri tsariweke elembeni ra vu-12 ra Nabonidus, ri ni ku hlambanya loku endliweke evitweni ra Nabonidus, hosi, na Belxatsara, n’wana hosi, xisweswo swi komba leswaku Belxatsara u fume ni tata wa yena.c Nakambe leswi swa tsakisa eku hlamuseleni ka mhaka leyi ha yona Belxatsara a tinyikeleke ku endla leswaku Daniyele a “vekiwa exitshan’weni xa vunharhu eku fumeni” loko a ta kota ku hlamusela ku tsala ka voko erirhangwini. Nabonidus a a ta langutiwa a ri wo rhanga, Belxatsara a a ta va wa vumbirhi, naswona Daniyele a a ta twarisiwa tanihi mufumi wa vunharhu. (5:16, 29) Mulavisisi un’wana u ri: “Tinhlamuselo ta matsalwa ya tinhlanga to tontswa eka Belxatsara ti tise ku twisiseka lokukulu ehenhla ka ntirho lowu a wu endleke lerova xivandla xakwe ematin’wini xi paluxeka khwatsi. Ku ni matsalwa yo tala lama kombisaka leswaku Belxatsara u lave ku ringana na Nabonidus hi xiyimo na hi xikhundla. Vuhosi byimbirhi enkarhini wa ku fuma ko hetelela ka Neo-Babylonia i ntiyiso lowu tiyisiweke. Nabonidus u kombise matimba lama tlakukeke a ri ehubyeni yakwe le Thema eArabiya, loko Belxatsara a tirhe tanihi mufumi-kulobye la khomelaka etiko-xikaya, Babilona wu ri ntsindza wakwe wa nkucetelo. Swi le rivaleni leswaku Belxatsara a a nga ri mukhomeri la nga hava matimba; a a byarhisiwe ‘vuhosi.’”d

⁵ Van’wana va ringete ku tsongahata mhaka ya Daniyele ya tiva leri pfurhaka (ndzima 3), va vula leswaku i ku endliwa ka ntsheketo. Hi ku komisa, papila ra le Babilona wa khale ri hlayekisa leswi: “Xisweswo ku vula Rîm-Sin hosi ya n’wina: Hikwalaho ka leswi a lahleleke mufana loyi a nga hlonga eovhenini, lahlelani hlonga endzilweni.” Lexi tsakisaka, loko a vulavula hi swona, G. R. Driver u hlamusele leswaku nxupulo lowu “wu humelela exitorini xa Vavanuna Vanharhu Vo Kwetsima (Dan. III 6, 15, 19-27).”e

 6. Hi swihi swiyenge swimbirhi leswi vumbaka buku ya Daniel?

⁶ Vayuda va katse buku ya Daniel, hayi ni Vaprofeta, kambe ni Matsalwa. Hi tlhelo rin’wana, Bibele ya Xinghezi yi landzelela endlelo ra nxaxamelo wa khataloko wa Septuagint ya Xigriki ni Vulgate ya Xilatini hi ku veka Daniyele exikarhi ka vaprofeta lavakulu ni lavantsongo. Entiyisweni ku ni swiyenge swimbirhi ebukwini. Xo sungula xa leswi, tindzima 1 ku ya eka 6, xi nyikela mintokoto ya Daniyele ni vanghana vakwe entirhweni wa hulumendhe ku sukela hi 617 B.C.E. ku ya eka 538 B.C.E. hi ndzandzelelano wa masiku. (Dan. 1:1, 21) Xiyenge xa vumbirhi, lexi vumbiwaka hi ndzima 7 ku ya eka 12, xi tsariwe hi munhu wo sungula hi Daniyele hi byakwe tanihi murhekhodi naswona xi hlamusela swivono swa munhu hi xiyexe ni mimbulavurisano ya tintsumi leyi Daniyele a veke na yona ku sukela kwalomu ka 553 B.C.E.f ku ya kwalomu ka 536 B.C.E. (7:2, 28; 8:2; 9:2; 12:5, 7, 8) Swiyenge swimbirhi swi hlanganile swi vumba buku yin’we leyi pfumelelanaka ya Daniel.

LESWI NGA ENDZENI KA DANIEL

 7. I yini lexi vangelaka Daniyele ni vanghana vakwe ku nghena entirhweni wa mfumo wa Babilona?

⁷ Ku lunghiselela ntirho wa Tiko (1:1-21). Hi 617 B.C.E. Daniyele u ta eBabilona ni Vayuda lava khotsiweke. Swibya leswo kwetsima leswi humaka etempeleni ya Yerusalema na swona swa ta, swi ta hlayisiwa endlwini ya vuhlayiselo ya vuhedeni. Daniyele ni vanghana va yena vanharhu va Vaheveru va le xikarhi ka vantshwa va le vuhosini va Yuda lava hlawuleriweke xiendlakalo xa malembe manharhu ya vuleteri endlwini ya vuhosi ya hosi. A tiyimiserile embilwini ya yena ku ka a nga tithyakisi hi swakudya swa vuhedeni ni vhinyo swa hosi, Daniyele u bumabumela ndzingo wa masiku ya khume ya ku dya matsavu. Ndzingo wu va lowunene eka Daniyele ni vanghana vakwe, naswona Xikwembu xi va nyika vutivi ni vutlhari. Nebukadnetsara u hlawula lava va mune ku yima emahlweni ka yena tanihi vatsundzuxi. Ndzimana yo hetelela ya ndzima 1, leyi yi nga ha vaka yi tlhandlekeriwile endzhaku swinene ka loko xiyenge lexi yaka emahlweni xi tsariwile, yi kombisa leswaku Daniyele a a ri entirhweni wa vuhosi 80 wa malembe endzhaku ka ku ya ka yena evuhlongeni, leswi a swi ta va kwalomu ka 538 B.C.E.

 8. I norho ni nhlamuselo yihi leswi Xikwembu xi swi paluxaka eka Daniyele, naswona Nebukadnetsara u kombisa ku tlangela ka yena hi ndlela yihi?

⁸ Norho wa xifaniso lexi chavisaka (2:1-49). Hi lembe ra vumbirhi ra vuhosi bya yena (kumbexana ku sukela eku lovisiweni ka Yerusalema hi 607 B.C.E.), Nebukadnetsara u karhatiwa hi norho. Vaprista vakwe lava tirhisaka vungoma a va swi koti ku hlavutela norho ni nhlamuselo ya wona. U va tshembisa tinyiko letikulu, kambe va vula leswaku ku hava munhu handle ka swikwembu loyi a nga kombaka hosi nchumu lowu yi wu kombelaka. Hosi yi kariha ngopfu ivi yi lerisa leswaku tintlhari ti dlayiwa. Tanihi leswi Vaheveru va mune va katsiwaka exilerisweni lexi, Daniyele u kombela nkarhi wo paluxa norho. Daniyele ni vanghana vakwe va khongelela vukongomisi eka Yehova. Yehova u paluxa norho ni nhlamuselo ya wona eka Daniyele, loyi endzhaku a yaka emahlweni ka hosi ivi a ku: “Xi kona Xikwembu ematilweni, lexi hlavutelaka swihundla, kutani xi tivisile hosi Nebukadnetsara leswi nga ta humelela eminkarhini leyi nga ta ta.” (2:28) Daniyele u hlamusela norho. Wu vulavula hi xifaniso lexikulu. Nhloko ya xifaniso i ya nsuku, xifuva xa xona ni mavoko i swa silivhere, khwiri ra xona ni tinyonga i swa koporo, naswona milenge ya xona i ya nsimbi, minkondzo yi ri ni xiphemu xa nsimbi ni xiphemu xin’wana xi ri xa vumba. Ribye ri ba ni ku faya xifaniso kutani xi hundzuka ntshava leyikulu yi tata misava hinkwayo. Leswi swi vula yini ke? Daniyele u tivisa leswaku hosi ya Babilona i nhloko ya nsuku. Endzhaku ka mfumo wa yona ku ta landzela wa vumbirhi, wa vunharhu ni wa vumune. Eku heteleleni, “Xikwembu xa matilo xi ta pfuxa ku fuma loku nga ta ka ku nga onhaki. . . . Ku ta seletela ni ku herisa ku fuma koloku hinkwako, kambe kona ku ta va kona hi laha ku nga riki na makumu.” (2:44) Hi ku nkhensa ni ku tlangela, hosi yi dzunisa Xikwembu xa Daniyele tanihi “Xikwembu xa swikwembu” ivi yi endla Daniyele “mufumi wa tiko hinkwaro ra Babilona.” Vanghana vanharhu va Daniyele va endliwa valawuri emfun’weni.—2:47, 48.

 9. I yini lexi vangiwaka hi xiyimo xa xivindzi xa Vaheveru vanharhu xo lwisana ni vugandzeri bya swifaniso?

⁹ Vaheveru vanharhu va pona tiva ra ndzilo (3:1-30). Nebukadnetsara u yimisa xifaniso xa matimba xa nsuku, xa tikhubiti ta 60 (26,7 wa timitara) hi ku leha, ivi a lerisa vafumi va mfumo ku hlengeletana eku nyikeriweni ka xona. Loko ku twala vuyimbeleri byo hlawuleka, hinkwavo va fanele ku nkhinsama ivi va gandzela xifaniso. Un’wana ni un’wana loyi a tsandzekaka ku endla tano u fanele ku lahleriwa etiveni ra ndzilo lowu pfurhaka. Ku vikiwa leswaku vanghana vanharhu va Daniyele, ku nga Xadraka, Mexaka na Abedinego, va hlulekile ku endla tano. Va tisiwa emahlweni ka hosi leyi kariheke, laha hi xivindzi va tiyisaka va ku: “Loko swi nga endleka leswaku Xikwembu xa hina lexi hi xi tirhelaka xi hi ponisa, xi ta hi ponisa . . . hi nga ka hi nga nkhinsami emahlweni ka xifaniso xa nsuku lexi u xi yimiseke.” (3:17, 18) Hi ku hlundzuka lokukulu, hosi yi lerisa leswaku tiva ra ndzilo ri tshiveriwa makhamba ya nkombo ku tlula hi ntolovelo ni leswaku Vaheveru vanharhu va bohiwa va hoxiwa endzeni. Loko va endla leswi, lava a va ta va vadlayi va dlayiwa hi langavi ra ndzilo. Nebukadnetsara u sungula ku chava. I yini lexi a xi vonaka etiveni ra ndzilo? Vavanuna va mune va famba-famba va nga vavisekanga exikarhi ka ndzilo, naswona “nghohe ya lowa vumune yi kotisa ya n’wana wa swikwembu.” (3:25) Hosi yi vitana Vaheveru vanharhu ku huma endzilweni. Va huma, va nga tshwanga, ku ri hava ni ku nun’hwa ka ndzilo hi woxe eka vona! Hikwalaho ka ku yimela ka vona ka vugandzeri bya ntiyiso hi xivindzi, Nebukadnetsara u twarisa ntshunxeko wa vugandzeri eka Vayuda emfun’weni hinkwawo.

10. I norho wihi lowu chavisaka lowu katsaka “minkarhi ya ntlhanu na mimbirhi” lowu Nebukadnetsara a veke na wona, naswona xana wu hetisekile eka yena?

¹⁰ Norho wa “minkarhi ya ntlhanu na mimbirhi” (4:1-37). Norho lowu wu humelela erhekhodweni tanihi ntsariso wa ku kopa wa Daniyele wa tsalwa ro hlamusela ra Babilona. Wu tsariwe hi Nebukadnetsara la tsongahatiweke. Nebukadnetsara xo sungula u xiya matimba ni mfumo wa Xikwembu lexi nga Henhla-henhla. Endzhaku u hlamusela norho lowu chavisaka ni ndlela leyi wu hetisekeke ha yona eka yena. U vone murhi lowu fikeke etilweni ivi wu nyikela ndzhuti ni swakudya eka nyama hinkwayo. Muhlaleri u huwelerile a ku: ‘Tsema murhi wu wa. Boha xikundzu xa wona hi nsimbi ni koporo. Pfumelela minkarhi ya nkombo yi hundza eka xona, leswaku swi ta tiveka leswaku La-nga-henhla-henhla i Mufumi emfun’weni wa vanhu naswona u veka ehenhla ka wona munhu lontsongo ngopfu.’ (4:14-17) Daniyele u hlamusele norho, a tivisa leswaku murhi a wu yimela Nebukadnetsara. Ku hetiseka ka norho lowu wa vuprofeta hi ku hatlisa ku landzerile. Enkarhini wa ku phofuriwa ka ku tinyungubyisa lokukulu, hosi yi hlaseriwe hi ku hlanya, naswona yi hanye tanihi xivandzana enhoveni hi malembe ya nkombo. Endzhaku ka sweswo, ku hlanya kakwe ku susiwile, naswona u xiye vukulukumba bya Yehova.

11. Hi le nkarhini wa vunghwavava byihi laha Belxatsara a vonaka ku tsala ka voko loku chavisaka, Daniyele u ku hlamuserisa ku yini, naswona leswi swi hetisekise ku yini?

¹¹ Nkhuvo wa Belxatsara: Voko leri tsalaka ri hlamuseriwa (5:1-31). I vusiku byo chavisa ngopfu bya October 5, 539 B.C.E. Hosi Belxatsara, n’wana Nabonidus, tanihi mufumi-kulobye la khomelaka wa Babilona, u endla nkhuvo lowukulu wa gidi ra tihosana takwe. Hosi, ehansi ka nkucetelo wa vhinyo, u lerisa leswaku ku tisiwa swibya leswo kwetsima swa nsuku ni swa silivhere leswi humaka etempeleni ya Yehova, naswona Belxatsara ni vaendzi va yena va nwa ha swona, evunghwavaveni bya vona, loko va ri karhi va dzunisa swikwembu swa vona swa vuhedeni. Hi ku anghwetla ku humelela voko ivi ri tsala rungula leri nga twisisekiki erirhangwini. Hosi yi tshukile. Tintlhari ta yona a ti swi koti ku hlamusela ku tsala loku. Eku heteleleni Daniyele wa tisiwa. Hosi yi tshembisa ku n’wi endla wa vunharhu emfun’weni loko a kota ku hlaya ni ku hlamusela ku tsala loku, kambe Daniyele u n’wi byela leswaku a tihlayisela tinyiko ta yena. Kutani u ya emahlweni a tivisa ku tsala ni nhlamuselo ya kona a ku: “[MENE, MENE, TEKEL, UFARISINI.] . . . Xikwembu xi hlayile ku fuma ka wena, xi ku tsemile. . . . U ringanisiwile hi xikalo, kutani u kumiwe la vevukeke. . . . Vuhosi bya wena byi avanyisiwile, byi nyikiwile Vameda ni Vaperesi.” (5:25-28) Hi vusiku byebyo Belxatsara wa dlayiwa, naswona Dariyosi wa Mumeda u amukela mfumo.

12. Kungu ro lwisana na Daniyele ri herisisiwa ku yini, naswona i nawu wihi lowu Dariyosi a wu humesaka?

¹² Daniyele ekheleni ra tinghala (6:1-28). Vatirhela-mfumo lava tlakukeke emfun’weni wa Dariyosi va vumba nhlaselo wo lwisana na Daniyele hi ku endla leswaku hosi yi pasisa nawu lowu vekaka nsivelo wa masiku ya 30 eku endleni ka xikhongelo eka xikwembu kumbe munhu wihi na wihi handle ka hosi. Un’wana ni un’wana la nga wu yingisiki u fanele ku hoxiwa etinghaleni. Daniyele wa ala ku yingisa nawu lowu wu khumbaka vugandzeri bya yena ivi a hundzulukela eka Yehova hi xikhongelo. U hoxiwa ekheleni ra tinghala. Hi singita, ntsumi ya Yehova yi pfala milomu ya tinghala, naswona siku leri tlhandlamaka Hosi Dariyosi wa tsaka ku kuma Daniyele a nga vavisekanga. Valala sweswi va nyiketiwa etinghaleni, naswona hosi yi humesa nawu wa ku chava Xikwembu xa Daniyele, tanihi “Xikwembu lexi hanyaka.” (6:26) Daniyele wa humelela entirhweni wa hulumendhe ku ya emahlweni eku fumeni ka Korexe.

13. Enorhweni wa munhu hi xiyexe, hi xihi xivono lexi Daniyele a vaka na xona malunghana ni swivandzana swa mune ni vuhosi bya Mfumo?

¹³ Swivono swa swivandzana (7:1–8:27). Hi tlhelela eka “lembe ra ku sungula ka ku fuma ka Belxatsara,” loyi ku fuma ka yena entiyisweni ku sunguleke hi 553 B.C.E. Daniyele u amukela norho wa munhu hi xiyexe, lowu a wu rhekhodaka hi Xiarama.g U vona swivandzana swa mune leswikulu ni leswi chavisaka swi humelela xin’wana ni xin’wana hi nkarhi wa xona. Xa vumune xi tiye hi ndlela leyi nga tolovelekangiki, naswona rimhondzo lerintsongo leri “vulavulaka hi ku tikurisa” ra mila exikarhi ka timhondzo ta xona letin’wana. (7:8) Nkulukumba wa Masiku wa humelela ivi a tshama exitulwini xa yena. ‘Magidi-gidi’ ya n’wi tirhela. “Un’wana la fanaka ni n’wana wa munhu” u ta emahlweni ka yena a “nyikiwa ku fuma ni ku kwetsima, ni vuhosi leswaku va tinxaka hinkwato, ni va matiko hinkwawo, ni va tindzimi hinkwato va ta n’wi tirhela.” (7:10, 13, 14) Daniyele endzhaku u amukela nhlamuselo ya xivono xa swivandzana swa mune. Swi yimela tihosi ta mune, kumbe mimfumo. Exikarhi ka timhondzo ta khume eka xivandzana xa vumune, ku mila rimhondzo lerintsongo. Xi va ni matimba ivi xi endla nyimpi eka vahlawuriwa. Hambi swi ri tano, Huvo ya le tilweni ya nghenelela ku nyika “vuhosi, ni ku fuma, ni matimba ya ku fuma hinkwako loku nge hansi ka matilo hinkwawo . . . tiko ra vahlawuriwa va Muungameri-la-tlakukeke.”—7:27.

14. I xivono xihi lexi Daniyele a vaka na xona lexi kombisaka xiphongo ni khuna ra timhondzo timbirhi? Gabriyele u swi hlamuserisa ku yini?

¹⁴ Malembe mambirhi endzhakunyana, emahlweni swinene ka ku wa ka Babilona, Daniyele u vona xivono xin’wana, lexi a xi rhekhodaka hi Xiheveru. Xiphongo lexi nga ni rimhondzo leri xiyekaka exikarhi ka mahlo ya xona xi lwa, ivi xi hlula khuna leri tinyungubyisaka leri nga ni timhondzo timbirhi. Rimhondzo lerikulu ra xiphongo ra tshoveka, naswona timhondzo ta mune letintsongo ta humelela. Eka rin’wana ra tona ku huma rimhondzo lerintsongo leri ri vaka lerikulu, lerova ri tiyimisela ku lwa ni vuthu ra matilo. Mpimo wa masiku ya 2 300 wa vhumbiwa ku kondza loko xivandla lexo hlawuleka xi tisiwa ‘exiyin’weni xa xona lexi faneleke.’ (8:14) Gabriyele u hlamusela xivono lexi eka Daniyele. Khuna ri yimela tihosi ta Mediya na Peresi. Xiphongo i hosi ya Greece, leyi mfumo wa yona wu nga ta avanyisiwa yi va mune. Endzhakunyana, hosi leyi yi lwisanaka na yona yi ta yima yi “pfukela Hosi ya tihosi ematimba.” Tanihi leswi xivono “xa ha riki xa masiku yo tala,” Daniyele u fanele ku xi hlayisa xi ri xihundla enkarhini lowu.—8:25, 26, NW.

15. I yini lexi vangelaka Daniyele ku khongela eka Yehova, naswona Gabriyele u tivisa yini sweswi malunghana ni “mavhiki ya ntlhanu wa makume na makume mambirhi?”

¹⁵ Mesiya Murhangeri a vhumbiwa (9:1-27). “Lembe ro sungula ra ku fuma ka Dariyosi . . . wa rixaka ra va-Meda” ri kuma Daniyele a ri karhi a kambisisa vuprofeta bya Yeremiya. Hi ku xiya leswaku malembe ya 70 lama vhumbiweke ya ku pfumatiwa ka Yerusalema vaaki ya le kusuhi ni ku hela, Daniyele u khongela Yehova a vula swidyoho swa yena n’wini ni leswiya swa Israyele. (Dan. 9:1-4; Yer. 29:10) Gabriyele wa humelela leswaku a tivisa leswaku ku ta va ni “mavhiki ya ntlhanu wa makume na makume mambirhi . . . eku hetisisa swo biha ni ku herisa xidyoho, ni ku kutsula ku homboloka.” Mesiya Murhangeri u ta ta eku heleni ka mavhiki ya 69, lawa endzhaku ka wona a nga ta susiwa. Ntwanano wu ta hlayisiwa wu ri lowu tirhaka eka lavo tala ku fika emakun’wini ya vhiki ra vu-70, naswona eku heteleleni, ku ta va ni ku pfumatiwa vaaki ni ku herisiwa.—Dan. 9:24-27.

16. Hi le hansi ka swiyimo swihi laha ntsumi nakambe yi humelelaka eka Daniyele?

¹⁶ N’walungu u lwisana ni dzonga, Mikayele wa yima (10:1–12:13). I “lembe ra vunharhu ra Korexe,” kutani hikwalaho hi kwalomu ka 536 B.C.E., hi ku hatlisa endzhaku ka ku vuya ka Vayuda eYerusalema. Endzhaku ka ku titsona swakudya hi mavhiki manharhu, Daniyele u le ribuweni ra nambu wa Hidekele. (Dan. 10:1, 4; Gen. 2:14) Ntsumi ya humelela eka yena ivi yi hlamusela leswaku ‘hosana ya Peresi’ yi lwisane ni ku ta ka yona eka Daniyele kambe leswaku “Mikayele, yin’wana ya tindhuna letikulu,” u yi pfunile. Sweswi u hlamusela Daniyele xivono lexi xi nga xa le “minkarhini ya makumu.”—Dan. 10:13, 14.

17. Hi wahi matimu ya vuprofeta ya hosi ya le n’walungwini ni hosi ya le dzongeni lama Daniyele sweswi a ma rhekhodaka?

¹⁷ Loko xi sungula, xivono lexi xi nyanyulaka xi vulavula hi hosi ya le Peresi ni nkwetlembetano lowu taka na Greece. Hosi ya matimba yi ta yima ni vulawuri lebyi ndlandlamuxiweke, kambe mfumo wa yona wu ta avanyisiwa wu va swiyenge swa mune. Eku heteleleni ku ta va ni minxaxamelo mimbirhi yo leha ya tihosi, hosi ya le dzongeni leyi lwisanaka ni hosi ya le n’walungwini. Nkwetlembetano wa matimba wu ta hambeta wu nyamalala ni ku tlhekeka. Tihosi leti to biha ngopfu ti ta hambeta ti xisana etafuleni rin’we. “Hi nkarhi lowu vekiweke,” nyimpi yi ta tlhela yi pfuka. Ku ta va ni ku sandziwa ka xikwetsimisiso xa Xikwembu, naswona “manyala ya muonhi” ya ta vekiwa endhawini ya kona. (11:29-31) Hosi ya le n’walungwini yi ta vulavula swilo leswi hlamarisaka swo lwisana ni Xikwembu xa swikwembu ivi yi nyika ku dzuneka eka xikwembu xa makhokholo. Loko “eminkarhini ya makumu” hosi ya le dzongeni yi dodombisana ni hosi ya le n’walungwini, hosi ya le n’walungwini yi ta tala yi va matiko layo tala, na yona yi nghena “tikweni [ro Saseka].” Hi ku kavanyetiwa hi swiviko leswi humaka evuxeni ni le n’walungwini, yi ta kariha ivi yi simeka “titente ta vuhosi bya [yona] emaaveni ya malwandle eku xaxamelana ni ntshava leyo kwetsima leyi dzunekaka.” Kutani “u ta ya hela, ku nga ri na loyi a n’wi pfunaka.”—11:40, 41, 45.

18. Hi swihi swilo leswi humelelaka enkarhini wa ku yima ka Mikayele ‘hikwalaho ka vana va vanhu va Xikwembu’?

¹⁸ Xivono lexinene xi ya emahlweni: Mikayele u voniwa a yima ‘hikwalaho ka vana va vanhu va Xikwembu.’ Ku ta va ni “masiku ya [ku karhateka]” lama kalaka ma nga si va kona ematin’wini ya vanhu, kambe lava va kumekaka va tsariwile ebukwini va ta pona. Lavo tala va ta pfuka entshurini va ya evuton’wini lebyi nga heriki, “lavo tlhariha va ta vangama kukotisa ku vangama ka le matilweni.” Va ta tisa lavo tala eku lulameni. Daniyele u fanele ku lemela buku “ku yisa enkarhini wa makumu.” “Xana ku hela ka timhaka teto ta masingita ku ta ta rini?” Ntsumi yi boxa mimpimo ya minkarhi minharhu ni hafu, masiku ya 1 290 ni masiku ya 1 335 ivi yi vula leswaku hi “lavo tlhariha [ntsena lava va] nga ta twisisa.” Ku katekile vanhu lavo tano! Eku heteleleni, ntsumi yi khomela Daniyele xitshembiso lexi tiyisaka nhlana xa leswaku u ta wisa kutani endzhaku u ta yimela ndzhaka ya yena “eku heleni ka masiku.”—12:1, 3, 4, 6, 10, 13.

MHAKA LEYI YI PFUNAKA HA YONA

19. Hi swihi swikombiso leswinene swa vutshembeki ni ku titshega hi xikhongelo eka Yehova leswi swi kumekaka ebukwini ya Daniel?

¹⁹ Hinkwavo lava tiyimiseleke ku hlayisa vutshembeki emisaveni yimbe va endla khwatsi ku xiya xikombiso lexinene xa Daniyele ni vanghana va yena vanharhu. Ku nga khathariseki ndlela leyi nxungeto wu nga ni vukari ha yona, lava va hambetile va hanya hi misinya ya milawu ya Xikwembu. Loko vutomi bya vona byi ri ekhombyeni, Daniyele u teke goza “hi ku tixiya ni ku tlhariha” na hi xichavo hikwalaho ka matimba lama tlakukeke ya hosi. (2:14-16) Loko mphikamakaneta yi sindzisiwile, Vaheveru vanharhu va hlawule tiva leri pfurhaka ra ndzilo eka xiendlo xa swikwembu swa hava, naswona Daniyele u hlawule khele ra tinghala leswaku a yisa lunghelo leri tlakukeke ra ku khongela eka Yehova emahlweni. Eka xikombiso xin’wana ni xin’wana Yehova u nyikele nsirhelelo. (3:4-6, 16-18, 27; 6:10, 11, 23) Daniyele hi byakwe u nyikela xikombiso lexinene xa ku titshega ka xikhongelo hi Yehova Xikwembu.—2:19-23; 9:3-23; 10:12.

20. I swivono swihi swa mune leswi rhekhodiwaka malunghana ni mimfumo ya misava, naswona hikwalaho ka yini swi tiyisa ripfumelo ku xiya leswi namuntlha?

²⁰ Swivono swa Daniyele swa nyanyula ni ku tiyisa ripfumelo ku swi pfuxeta. Xo sungula, xiya swivono swa mune malunghana ni mimfumo ya misava: (1) Ku ni xivono xa xifaniso lexi chavisaka, lexi nhloko ya xona ya nsuku yi yimelaka nxaxamelo wa tihosi ta Babilona ku sukela eka Nebukadnetsara, loyi endzhaku ka yena ku tlhekekaka mimfumo yin’wana minharhu, hi laha swi faniseriweke ha kona hi swiyenge swin’wana swa xifaniso. Leyi i mimfumo leyi yi herisiwaka hi “ribye,” leri enkarhini wa rona ri vaka “ku fuma loku ku nga ta ka ku nga onhaki,” Mfumo wa Xikwembu. (2:31-45) (2) Ku landzela swivono swa munhu hi xiyexe swa Daniyele, xo sungula ku ri lexiya xa swivandzana swa mune, leswi yimelaka “mune wa tihosi.” Swona swi fana ni nghala, bere, yingwe leyi nga ni tinhloko ta mune ni xivandzana lexi nga ni meno lamakulu ya nsimbi, timhondzo ta khume ni rimhondzo lerintsongo endzhakunyana. (7:1-8, 17-28) (3) Ku ya emahlweni, ku ni xivono xa khuna (Medo-Peresi), xiphongo (Greece) ni rimhondzo lerintsongo. (8:1-27) (4) Eku heteleleni, hi ni xivono xa hosi ya le dzongeni ni hosi ya le n’walungwini. Daniel 11:5-19 hi ku pakanisa yi hlamusela nkwetlembetano exikarhi ka mintlawa ya Egipta na Seleucid ya Mfumo wa Greece wa Alexander endzhaku ka rifu ra Alexander hi 323 B.C.E. Ku sukela eka ndzimana 20 vuprofeta byi ya emahlweni byi landzelerisa ndlela ya matiko lama tlhandlamanaka ya le dzongeni ni le n’walungwini. Ku kombetela ka Yesu eka “manyala ya muonhi” (11:31), evuprofeteni byakwe bya xikombiso xa vukona bya yena, ku komba leswaku ku lwela loku ka matimba ka tihosi timbirhi ku ya emahlweni ku ya fika “emakun’wini ya mafambiselo ya swilo.” (Mat. 24:3, NW) Xi chavelela swonghasi xitiyisekiso xa vuprofeta xa leswaku ‘enkarhini wa nhlomulo lowu kalaka wu nga si humelela ku sukela loko tiko ri ve kona ku ta fikela enkarhini wolowo,’ Mikayele hi byakwe u ta yima a susa matiko lama nga chaviki Xikwembu ivi a tisa ku rhula eka vanhu lava yingisaka!—Dan. 11:20–12:1.

21. Vuprofeta bya Daniyele bya “mavhiki ya ntlhanu wa makume na makume mambirhi” byi ve ni ku hetiseka loku xiyekaka hi ndlela yihi?

²¹ Endzhaku ka sweswo, ku ni vuprofeta bya Daniyele bya “mavhiki ya ntlhanu wa makume na makume mambirhi.” Endzhaku ka mavhiki ya 69 “Mesiya Hosi” a a ta humelela. Lexi xiyekaka, malembe ya 483 (69 yi andzisiwe hi malembe ya 7) endzhaku ka ‘ku humelela ka rito’ ra ku akiwa nakambe ka Yerusalema, hi laha ri tiyisiweke ha kona hi Ataserkisi elembeni ra yena ra vu-20 ni ku tirhisiwa hi Nehemiya eYerusalema, Yesu wa Nazareta u khuvuriwile eNambyeni wa Yordani ivi a totiwa hi moya lowo kwetsima, a va Kriste, kumbe Mesiya (hi leswaku, Mutotiwa).h Sweswo a swi ri elembeni ra 29 C.E. Endzhaku ka sweswo, hi laha Daniyele na yena a vhumbeke ha kona, ku ve ni “vuheriso” loko Yerusalema wu lovisiwile hi 70 C.E.—Dan. 9:24-27; Luka 3:21-23; 21:20.

22. I dyondzo yihi leyi hi yi dyondzaka eku tsongahatiweni ka Nebukadnetsara?

²² Enorhweni wa Nebukadnetsara malunghana ni ku tsemiwa ka murhi, hi laha swi rhekhodiweke ha kona hi Daniyele eka ndzima 4, ku hlamuseriwe leswaku hosi leyi tinyungubyiseke hi ku humelela ka yona n’wini ni leyi yi tshembeke matimba ya yona n’wini, yi tsongahatiwile hi Yehova Xikwembu. Yi endliwe leswaku yi hanya ku fana ni xivandzana enhoveni ku kondza yi xiya “leswaku La-nge-henhla-henhla u ni ku fuma ehenhla ka vuhosi bya vanhu, ni leswaku a nga byi nyika loyi a rhandzaka ku n’wi nyika byona.” (Dan. 4:32) Xana hina namuntlha hi ta fana na Nebukadnetsara, hi tinyungubyisa hi ku humelela ka hina vini ni ku veka ku tshemba ka hina ematimbeni ya vanhu, lerova Xikwembu xi tisa nxupulo eka hina, kumbe xana hi vutlhari hi ta xiya leswaku hi xona Mufumi emfun’weni wa vanhu ivi hi veka ntshembo wa hina eMfun’weni wa xona?

23. (a) Ntshembo wa Mfumo wu kandziyisisiwa ku yini ebukwini hinkwayo ya Daniel? (b) I yini lexi buku leyi ya vuprofeta yi faneleke ku hi khutaza ku xi endla?

²³ Ntshembo wa Mfumo wa kandziyisiwa ebukwini hinkwayo ya Daniyele hi ndlela leyi nyikaka ripfumelo! Yehova Xikwembu u kombisiwa tanihi Mufumi la Tlakukeke loyi a simekaka Mfumo lowu nga ta ka wu nga onhiwi ni lowu nga ta herisa mimfumo leyin’wana hinkwayo. (2:19-23, 44; 4:25) Hambi ti ri tihosi ta vahedeni Nebukadnetsara na Dariyosi ti sindzisiwe ku xiya vukulukumba bya Yehova. (3:28, 29; 4:2, 3, 37; 6:25-27) Yehova wa kurisiwa ni ku kwetsimisiwa tanihi Nkulukumba wa Masiku loyi a avanyisaka mphikamakaneta ya Mfumo ni loyi a nyikaka “un’wana la fanaka ni n’wana wa munhu ku fuma, ni ku kwetsima, ni vuhosi leswaku va tinxaka hinkwato, ni va matiko hinkwawo, ni va tindzimi hinkwato va ta n’wi tirhela” hi laha ku nga heriki. I “vahlawuriwa va La-nge-henhla-henhla” lava hlanganyelaka na Kriste Yesu, “N’wana wa munhu,” eMfun’weni. (Dan. 7:13, 14, 18, 22; Mat. 24:30; Nhlav. 14:14) I Mikayele, hosana leyikulu, leyi tirhisaka matimba ya yona ya Mfumo ku lovisa ni ku herisa mimfumo hinkwayo ya misava leyi ya khale. (Dan. 12:1; 2:44; Mat. 24:3, 21; Nhlav. 12:7-10) Ku twisisiwa ka vuprofeta ni swivono leswi swi fanele ku khutaza varhandzi va ku lulama ku tikarhata kutani va phendla matluka ya Rito ra Xikwembu ku kuma ‘swilo leswi hlamarisaka’ swa swikongomelo swa Mfumo wa Xikwembu leswi hi paluxeriweke swona hi ku tirhisa buku leyi huhuteriweke ni leyi pfunaka ya Daniyele.—Dan. 12:2, 3, 6.

[Tinhlamuselo ta le hansi]