Ku Hanyisana Ni Van’wana Hilaha Xikwembu Xi Lavaka Hakona

1-3. (a) I yini lexi Vakreste vo tala va ehleketaka ha xona loko va twa ku vulavuriwa hi muti wa khale wa Tiri? (b) Hlamusela vuxaka lebyi a byi ri kona exikarhi ka Hosi Hiramu ni Vaisrayele. (c) Hi nga dyondza yini emhakeni ya muti wa Tiri?

I YINI lexi taka emiehleketweni ya wena loko u twa ku vulavuriwa hi muti wa khale wa Tiri? Vakreste vo tala va ehleketa ndlela leyi vuprofeta byi hetisekeke ha yona loko Alekzanda Lonkulu a olela leswi nga emarhumbini ya khale ka muti wa Tiri a aka ha swona buloho leri tsemakanyelaka exihlaleni lexi veke muti lowuntshwa wa Tiri, ivi a xi lovisa. (Ezekiyele 26:4, 12; Zakariya 9:3, 4) Kambe, xana loko u twa ku vulavuriwa hi muti wa Tiri, u nga anakanya hi ndlela leyi u faneleke u khoma vamakwenu va moya kumbe vanhu van’wana ha yona ni ndlela leyi u nga fanelangiki u va khoma ha yona?

² Ha yini muti wa Tiri wu lovisiwile? Yehovha u te: “Hikwalaho ka swiendlo swinharhu swa Tiri swa ku pfukela, ni . . . hikwalaho ka leswi va nyiketaka ntlawa hinkwawo wa makhumbi aEdomu, ni hikwalaho ka leswi va nga wu tsundzukangiki ntwanano wa vamakwerhu. Ndzi ta rhumela ndzilo erirhangwini ra Tiri.” (Amosi 1:9, 10) Hosi Hiramu wa le Tiri u tshame a komba Davhida tintswalo kutani a n’wi nyika nhundzu yo aka tempele ya Solomoni. Solomoni u endle ntwanano na Hiramu kutani a n’wi nyika miti ya Galeliya. Hiloko Hiramu a vitana Solomoni a ku i “makwerhu.” (1 Tihosi 5:1-18; 9:10-13, 26-28; 2 Samuwele 5:11) Loko vaaki va muti wa Tiri ‘va nga ha wu tsundzuki ntwanano wa vamakwerhu,’ kutani va sungula ku xavisa vanhu va Yehovha evuhlongeni, U swi xiyile sweswo.

³ Hi dyondza yini leswi Xikwembu xi avanyiseke Vakanana va le Tiri hikwalaho ka leswi va khomeke vanhu va xona hi tihanyi? Hi dyondza leswaku i swa nkoka ku hanyisana kahle ni vamakwerhu va moya. Eka tindzima leti hundzeke ta buku leyi, vaprofeta lava 12 va hi dyondzise ndlela leyi hi nga hanyisanaka ni van’wana ha yona, yo kota ku papalata vukanganyisi etimhakeni ta bindzu ni ku hanyisana kahle ni van’wana. Hambiswiritano, vaprofeta lava 12 va tamele rungula ro tala ra ndlela leyi Xikwembu xi lavaka leswaku hi hanyisana ni van’wana ha yona.

 4. Xana Vaedomu a va ri ‘vamakwavo’ va Vaisrayele hi ndlela yihi kambe va va khome njhani ‘vamakwavo’ volavo?

⁴ Ku sola ka Xikwembu muti wa Edomu lowu a wu ri kusuhi ni wa Israyele swi hi dyondzisa leswi: “A wu nga fanelanga u hlalela esikwini ra makwenu, esikwini ra mhangu yakwe; a wu nga fanelanga u tsaka esikwini ra ku lova ka vana va Yuda.” (Obadiya 12) Hambileswi vaaki va muti wa Tiri a va ri ‘vamakwavo’ va Vaisrayele loko swi ta etimhakeni ta bindzu, kambe Vaedomu a va ri ‘vamakwavo’ va xiviri va Vaisrayele hikuva a va ri vana va Esawu, makwavo wa Yakobe. Hambi ku ri Yehovha a a vitana Vaedomu ‘vamakwavo’ va Vaisrayele. (Deteronoma 2:1-4) Hikwalaho loko Vaedomu va khana loko Vayuda va wela emavokweni ya Vababilona, swi ve erivaleni leswaku a va nga lavi no twa nchumu hi vona.—Ezekiyele 25:12-14.

 5. Hi nga fana ni Vaedomu loko swi te yini?

⁵ A swi kanakanisi leswaku Xikwembu a xi yi tsakelanga ndlela leyi Vaedomu va khomeke vamakwavo lava nga Vayuda ha yona. Kambe hi nga ha tivutisa, ‘Xana Xikwembu xi yi languta njhani ndlela leyi ndzi khomaka vamakwerhu ha yona?’ Swin’wana leswi hi faneleke hi swi xalamukela i ndlela leyi hi n’wi langutaka ha yona makwerhu loko swilo swi n’wi fambele ximatsi. Hi xikombiso, a hi nge Mukreste-kuloni u ku khunguvanyisile kumbe yena ni xaka ra wena va tlulane milenge. Loko hakunene xi ri kona lexi ku ‘vilerisaka,’ xana u ta va ni xikhomela, u nga ringeti ku lulamisa mhaka yoleyo? (Vakolosa 3:13; Yoxuwa 22:9-30; Matewu 5:23, 24) Sweswo swi ta endla leswaku u nga hanyisani kahle ni makwenu; swi nga endla leswaku u nga n’wi tsakeli, u nga swi lavi ku hlangana na yena kumbe u n’wi dya swirhendze. Leswaku mhaka leyi yi twala kahle, a hi nge hi ku famba ka nkarhi makwerhu loyi wa dyoha, kumbexana swi lava leswaku a layiwa kumbe a ololoxiwa hi vakulu va vandlha. (Vagalatiya 6:1) Xana u ta fana ni Vaedomu, u tsaka leswi makwenu a nga wela ekhombyeni? Xana Xikwembu xi langutele leswaku u endlisa ku yini?

 6. Ku hambana ni leswi tsariweke eka Zakariya 7:10, xana Mikiya 7:18 yi hi khutaza leswaku hi endla yini?

⁶ Yehovha u lerise Zakariya ku vula leswaku hi nga tshuki hi ‘bohelana makungu ya swilo swo biha etimbilwini ta hina.’ (Zakariya 7:9, 10; 8:17) Ndzayo leyi ya tirha loko hi vona onge makwerhu u hi khunguvanyisile kumbe u khunguvanyise un’wana endyangwini wa ka hina. Eka swiyimo swo tano, swa olova ku ‘bohelana makungu ya swilo swo biha etimbilwini ta hina’ ivi hi swi kombisa hi swiendlo. Xikwembu a xi swi lavi sweswo, xi lava leswaku hi tekelela xikombiso xa xona lexinene. Tsundzuka leswaku Mikiya u tsale leswaku Yehovha u ‘rivalela xihoxo naswona u honisa ku tlula nawu.’a (Mikiya 7:18) Xana leswi hi nga swi endlisa ku yini hi tindlela ta xiviri?

 7. Ha yini swi nga vaka swinene ku rivala hi xihoxo lexi van’wana va hi endleke xona?

⁷ Hi nga ha twa ku vava hikwalaho ka leswi van’wana va hi endleke swona kumbe va swi endleke eka maxaka ya hina, kambe, xana hakunene swi bihe ngopfu? Bibele yi hlamusela magoza lama faneleke ma tekiwa loko hi lava ku kondletela ku rhula ni lava hi tlulaneke milenge na vona. Hambiswiritano, goza ro antswa i ku rivala hi xihoxo xexo, hi xi ‘honisa.’ Tivutise: ‘Xana lowu wu nga va wu ri wun’wana wa minkarhi ya 77 leyi ndzi faneleke ndzi rivalela makwerhu ha wona? Ha yini ndzi tsandzeka ku rivala xihoxo xexo?’ (Matewu 18:15-17, 21, 22) Hambiloko xihoxo xa kona xi vonaka xi ri xikulu sweswi, xana xi ta va xa ha ri xikulu endzhaku ka malembe ya gidi? Dyondza yinhla ya nkoka swinene eka leswi vuriweke eka Eklesiasta 5:20, hi ta mutirhi la tiphinaka hi swakudya swo nandziha ni swo nwa swo tsokombela: “A nge he tshameli ku ma tsundzuka masiku ya vutomi byakwe, hikuva Xikwembu xa ntiyiso xa n’wi rivata hi ku tsaka ka mbilu yakwe.” Leswi mutirhi loyi a anakanyaka hi leswi endlekaka sweswi evuton’wini bya yena, u rivala swiphiqo swa yena swa siku ni siku. Xana hi nga n’wi tekelela? Loko ho anakanya hi ntsako lowu hi tiphinaka ha wona tanihi Vakreste, hi nga kota ku rivala timhaka leti nga riki ta nkoka leti hi nga taka hi nga ti tsundzuki emafambiselweni lamantshwa. Hi swona leswi faneleke swi hi tsakisa ku ri ni ku tsakisiwa hiloko van’wana va weriwa hi khombo kumbe hi tsundzuka swihoxo leswi va hi endleke swona.

 8. Hi wihi ntlhontlho lowu hi langutanaka na wona loko swi ta emhakeni ya ku vulavula ntiyiso?

⁸ Tibuku leta 12 ta vuprofeta ti tlhela ti kandziyisa leswaku Xikwembu xi lava hi vulavula ntiyiso loko hi ri karhi hi hanyisana ni van’wana. A swi kanakanisi leswaku hi tikarhatela ku byela van’wana “ntiyiso wa mahungu wolawo lamanene.” (Vakolosa 1:5; 2 Vakorinto 4:2; 1 Timotiya 2:4, 7) Kambe, lexi tikaka ngopfu i ku vulavula ntiyiso siku ni siku loko hi bula hi leti ni letiya ni swirho swa ndyangu ni vamakwerhu va moya. Ha yini swi tika?

 9. Hi rini laha hi nga ringekaka leswaku hi nga vuli ntiyiso hinkwawo, kambe i yini lexi hi faneleke hi tivutisa xona?

⁹ Xana u kona eka hina la nga tshama a vula kumbe a endla nchumu wo karhi lowu nga riki wunene ivi siku rin’wana a vutisiwa hi wona? Hakanyingi hi khomiwa hi tingana kumbe hi titwa nandzu. Ku titwa hi ndlela yoleyo ku nga endla leswaku munhu a landzula xihoxo lexi a xi endleke kumbe a vula swin’wana leswaku a soholota ntiyiso leswaku a tiyimelela kumbe leswaku mhaka ya yena yi vonaka onge i ntiyiso. Kumbe, eka swiyimo leswi khomisaka tingana hi nga ha ringeka ku vula swin’wana hi siya swin’wana, ntsena leswaku hi nga kumeki hi ri ni nandzu. Hikwalaho leswi hi swi vulaka swi nga ha twala swi ri ntiyiso kambe swi soholota ntiyiso wa mhaka. Hambileswi hi nga ta va hi nga hembanga ku fana ni leswi vanhu va misava va toloveleke ku endla hakona, kambe, xana hakunene hi va hi ‘vulavula ntiyiso eka makwerhu?’ (Vaefesa 4:15, 25; 1 Timotiya 4:1, 2) Xana u ehleketa leswaku Xikwembu xi titwisa ku yini loko xi vona Mukreste a soholota ntiyiso wa mhaka kambe a ri karhi a swi tiva kahle embilwini yakwe leswaku u xisa vamakwerhu leswaku va tshemba mavunwa yakwe?

10. Xana vaprofeta va wu hlamusela njhani mukhuva lowu a wu tolovelekile etikweni ra khale ra Israyele ni ra Yuda?

¹⁰ Vaprofeta a va swi tiva leswaku hambi ku ri vanhu lava tinyiketeleke eka Yehovha va pfa va honisa leswi a swi languteleke eka vona. Loko Hosiya a vulavula hi ndlela leyi Yehovha a a va languta ha yona van’wana enkarhini wa yena u te: “Va phangeriwa, hikuva va tlule nawu wa mina! Mina ndzi va kutsurile, kambe vona va vulavule mavunwa ha mina.” Van’wana a va nga vuli mavunwa hi ku kongoma ntsena kambe a va swi veka erivaleni leswaku va hembela Yehovha, a va pfanga no vula “mindzhukano ni ku hanya hi vuxisi,” kumbexana va soholota timhaka leswaku va hambukisa van’wana. (Hosiya 4:1, 2; 7:1-3, 13; 10:4; 12:1) Hosiya u tsale marito wolawo a ri emutini wa Samariya, ku nga mfumo wa le n’walungwini. Kambe, xana sweswo swi vula leswaku swilo a swi famba kahle le mutini wa Yuda? Loko Mikiya a hlamula u ri: “Vanhu va wona lava fuweke va tele madzolonga, ni vaaki va wona va vulavule mavunwa, ririmi ra vona ri ni mano.” (Mikiya 6:12) Hi fanele hi yi twisisa kahle ndlela leyi vaprofeta volavo a va ku sola ha yona ku “hanya hi vuxisi” ni ku sola lava ‘ririmi ra vona a ri ri ni mano.’ Hikwalaho, hambi ku ri Vakreste lava nga taka va nga hembi hi vomu ni siku ni rin’we, va fanele va tivutisa va ku: ‘Xana swi nga endleka leswaku na mina siku rin’wana ndzi hanya hi vuxisi kumbe ririmi ra mina ri va ni mano? Xana Xikwembu xi lava leswaku ndzi endla yini emhakeni leyi?’

11. Xana vaprofeta va paluxa leswaku Xikwembu xi langutele leswaku hi ri tirhisa njhani ririmi ra hina?

¹¹ Lexi tsakisaka hileswaku Xikwembu a xi va tirhisanga vaprofeta va xona leswaku va sola vanhu hikwalaho ka vukanganyisi bya vona ntsena, kambe xi tlhele xi va tirhisa leswaku va hi byela ndlela leyi hi faneleke hi hanya hi yona. Zakariya 8:16 yi ri: “Swilo leswi mi faneleke mi swi endla hi leswi: Vulavulani ntiyiso un’wana eka un’wana. Avanyisani hi ntiyiso ni hi vuavanyisi bya ku rhula etinyangweni ta n’wina.” Hi nkarhi wa Zakariya vakulukumba a va tenga milandzu etinyangweni ta muti. (Rhuti 4:1; Nehemiya 8:1) Nilokoswiritano, Zakariya a nga vulanga leswaku hi le ka xiyimo xo tano ntsena laha hi faneleke ku vulavula ntiyiso. Hi fanele ku vulavula ntiyiso kun’wana ni kun’wana, kambe hi tlhela hi khutaziwa leswi: “Vulavulani ntiyiso un’wana eka un’wana.” Sweswo swi katsa ni le makaya ya hina loko hi ri karhi hi bula ni vanghana va hina va vukati kumbe ni maxaka. Nakambe hi fanele hi endla tano loko hi vulavula ni vamakwerhu va moya, ku nga khathariseki leswaku hi vulavula na vona hi ku kongoma kumbe hi riqingho kumbe hi tindlela tin’wana. A hi fanelanga ni siku ni rin’we hi va endla va kanakana leswi hi swi vulaka. Vatswari lava nga Vakreste va fanele va dyondzisa vana va vona hi ku phindha-phindha leswaku ku hemba i xidyoho. Kutani vana va ta kula va ri karhi va tiva leswaku Xikwembu xi lava leswaku va papalata ku hemba nileswaku va fanele va vula ntiyiso hinkwawo.—Sofaniya 3:13.

12. Hi yihi dyondzo ya nkoka leyi hi yi dyondzaka eka tibuku leti ta vuprofeta?

¹² Muntshwa kumbe munhu la kuleke, la rhandzaka ku vulavula ntiyiso u pfumelelana ni xikhongotelo xa Zakariya lexi nge: “Rhandza ntiyiso ni ku rhula.” (Zakariya 8:19) Nakambe xiya leswi Malakiya a swi vuleke loko a hlamusela leswi Yehovha a swi voneke, leswi fanekiselaka N’wana wa Yena, u te: “Nawu wa ntiyiso a wu ri enon’wini wakwe, emilon’wini yakwe a swi kumekanga leswi nga lulamangiki. U fambe na mina hi ku rhula ni hi vululami.” (Malakiya 2:6) Swi le rivaleni leswaku Yehovha u langutele leswi fanaka ni le ka hina! Tsundzuka leswaku hi ni Rito ra yena leri heleleke leri eka rona ku nga ni tibuku ta vaprofeta lava 12, leti tameleke tidyondzo leti hi nga dyondzaka swo karhi eka tona.

13. Hi xihi xihoxo xin’wana lexi Mikiya 6:12 yi xi paluxaka hi vanhu va Xikwembu va khale?

¹³ Mikiya 6:12 yi hi byela leswaku ndlela yin’wana leyi vanhu va Xikwembu va khale a va xanisa van’wana ha yona, hi leswi a va ‘vulavula mavunwa naswona ririmi ra vona a ri ri ni mano.’ Kambe, ndzimana leyi yi tlhela yi boxa xihoxo xin’wana lexikulu lexi vanhu lava a va xi endla. Yi vula leswaku ‘vanhu lava fuweke a va tele madzolonga.’ Xana a va swi endlisa ku yini sweswo naswona hi nga dyondza yini eka swona?

14, 15. Xana matiko lawa a ma rhendzele vanhu va Xikwembu a ma ri ni ndhuma ya njhani hi madzolonga?

¹⁴ Xiya leswi matiko man’wana lama akelaneke ni vanhu va Xikwembu a ma dume hi swona. Hi tlhelo ra n’walungu-vuxa a ku ri ni muti wa Asiriya lowu ntsindza wa wona a ku ri Ninivha, lowu Nahume a tsaleke ha wona a ku: “Khombo eka muti lowu halataka ngati. Hinkwawo wu tele vuxisi ni ku kanganyisa. Lexi xi khomiweke a xi suki!” (Nahume 3:1) Vaasiriya a va dume hi ku pfumala ntwela-vusiwana loko va lwa ni valala va vona naswona a va khoma vabohiwa va nyimpi hi tihanyi—vabohiwa van’wana a va hisiwa kumbe va yevuriwa va ri karhi va hanya, kasi van’wana a va boxiwa mahlo kumbe va tsemiwa tinhompfu, tindleve ni tintiho. Buku leyi nge Gods, Graves, and Scholars yi ri: “Vaaki va muti wa Ninivha a va dume hi ku dlaya, ku phanga, ku tshikilela ni ku xanisa lava nga kotiki ku tilwela; a va endla tano loko va lwa nyimpi ni hi tindlela tin’wana ni tin’wana leti a va ti tirhisa ku twisa van’wana ku vava.” Hi ni mbhoni leyi tivoneke hi mahlo tihanyi teto (naswona swi nga endlekaka leswaku yi hoxe xandla) eka tona. Endzhaku ka loko hosi ya Ninivha yi twe rungula ra Yonasi yi vule leswi hi vanhu va yona: “A va tifunengete nguvu yo khwaxa, munhu ni xifuwo; kutani a va huwelele Xikwembu hi ntamu, va tlhela, un’wana ni un’wana endleleni yakwe yo biha ni le madzolongeni lawa a ma ri emavokweni ya vona.”—Yonasi 3:6-8.b

¹⁵ A ku nga ri muti wa Asiriya ntsena lowu a wu ri ni tihanyi. Muti wa Edomu lowu nga le dzonga-vuxa bya Yuda na wona a wu langutane ni ku tshovela mfava. Hikwalaho ka yini? ‘Loko ku ri Edomu, u ta va mananga lama nga rhumbi, hikwalaho ka madzolonga lawa a ma endleke eka vana va Yuda, lava a halateke ngati ya vona leyi nga riki na nandzu etikweni ra vona.’ (Yuwele 3:19) Xana Vaedomu va xi tekele enhlokweni xilemukiso xexo kutani va tshika nsele wa vona? Endzhaku ka malembe-xidzana mambirhi, Obadiya u tsale a ku: “Wena Temani [ku nga muti wa Vaedomu], vavanuna va wena va matimba va fanele va chava, . . . Hikwalaho ka madzolonga lawa u ma endleke eka makwenu Yakobe, . . . u ta dlayiwa hilaha ku nga riki na makumu.” (Obadiya 9, 10) Kambe, xana a va ri njhani vanhu va Xikwembu?

16. Xana Amosi na Habakuku va hi paluxela xiphiqo xihi lexi a xi ri kona enkarhini wa vona?

¹⁶ Loko Amosi a hi byela leswi a swi endleka le mutini wa Samariya, ku nga ntsindza wa mfumo wa le n’walungwini, u ri: “‘[Vonani] mpfilumpfilu lowukulu lowu nga exikarhi ka wona ni ku dyelela loku ku nga endzeni ka wona. A va swi tivanga ku endla leswi kongomeke,’ ku vula Yehovha, ‘lava va hlayisaka madzolonga ni ku phanga.’” (Amosi 3:9, 10) U nga ha ehleketa leswaku xiyimo a xi antswa le Yuda, laha tempele ya Yehovha a yi ri kona. Kambe, Habakuku loyi a a tshama eYuda u vutise Yehovha a ku: “Xana ndzi ta kombela leswaku u ndzi pfuna emadzolongeni ku fikela rini, kambe u nga ndzi ponisi? Ha yini u ndzi endla ndzi vona leswo biha, naswona u tshamela ku languta ku karhateka? Ha yini ku phanga ni madzolonga swi ri emahlweni ka mina?”—Habakuku 1:2, 3; 2:12.

17. Xana swi nga va swi tise ku yini leswaku vanhu va Xikwembu va tikuma se va rhandza madzolonga?

¹⁷ Xana swi nga endleka leswaku ku andza ka madzolonga exikarhi ka vanhu va Xikwembu ku vangiwe hileswi va amukeleke mahanyelo ya Vaasiriya, Vaedomu ni matiko laman’wana? Solomoni u vule leswaku swi nga endleka swi ve tano kutani a lemukisa hi nkucetelo wo tano a ku: “U nga n’wi naveli munhu wa madzolonga, hambi ku ri ku hlawula yin’wana ya tindlela takwe.” (Swivuriso 3:31; 24:1) Hi ku famba ka nkarhi Yeremiya u vule hi ku kongoma a ku: “Yehovha u te: ‘Mi nga tshuki mi dyondza ndlela ya matiko nikatsongo.’”—Yeremiya 10:2; Deteronoma 18:9.

18, 19. (a) Loko Habakuku a a hanya enkarhini lowu, xana a a ta titwisa ku yini hi madzolonga lama nga kona? (b) Xana wena u titwisa ku yini hi madzolonga lama nga kona enkarhini wa hina?

¹⁸ Swi le rivaleni leswaku loko Habakuku a a hanya sweswi, a a ta ma venga madzolonga lama nga kona! Vanhu vo tala va dyondze madzolonga ku sukela evutsongwanini bya vona. Tiphophayi ti kombisa swifanyetana ni swinhwanyetana swi ri eku lweni—phophayi yin’wana yi ri karhi yi ringeta ku bvanganyeta, ku bulusa kumbe ku lovisa nala wa yona hi ndlela yo karhi. Swi nga si ya kwihi, vantshwa vo tala va va se va ri tinghwazi ta mintlango ya vhidiyo leyi va winaka hi ku duvula, ku bulusa kumbe hi ku mbumburhela valala va vona. Van’wana va nga ha tiyimelela va ku “Sweswo ko va ntlango ntsena.” Hambiswiritano, mintlango ya vhidiyo leyi tlangiwaka eka khompyuta ekaya kumbe laha ku nga ni michini yo tlangisa ya vhidiyo, yi dyondzisa vatlangi va yona madzolonga ya tihanyi naswona yi endla leswaku va hetelela va ri ni tihanyi. Hakunene yi tiyisile ndzayo leyi huhuteriweke leyi nge: “Munhu wa madzolonga u ta kanganyisa munhu-kulobye, entiyisweni a n’wi fambisa endleleni leyi nga riki yinene.”—Swivuriso 16:29.

¹⁹ Hambileswi Habakuku a a boheka ku tshamela ku languta ku karhateka ni ‘madzolonga ma ri emahlweni’ ka yena, sweswo a swi n’wi dyisa mbitsi. Kumbexana wa tivutisa u ku, ‘Xana a a ta swi tsakela ku tshama na mina hi hlalela swin’we minongonoko leyi ndzi tshamelaka ku yi hlalela eka thelevhixini?’ Nakambe tivutise leswi, ‘Xana a a ta va na wona nkarhi wo ya hlalela mintlango ya madzolonga leyi vanhu va yi vulaka vuhungasi ntsena, laha vatlangi va kona va ambalaka swiambalo swo tisirhelela ku fana ni vatlangi va khale lava a va tlanga hi ku lwa?’ Eka mintlango yin’wana, vanhu vo tala va nyanyuriwa hiloko vatlangi va ri karhi va susana nkani kumbe loko ku lwa vahlaleri lava hlundzukeke. Eka tinxaka tin’wana, vanhu vo tala va hlalela tifilimi leti nga ni madzolonga ni tivhidiyo leti kombisaka nyimpi kumbe vanhu lava tisirhelelaka hi ku lwa. Va nga ha tiyimelela hi leswaku va hlalele matimu ya ndhavuko wa rikwavo, kambe xana sweswo swi endla leswaku madzolonga ma amukeleka?—Swivuriso 4:17.

20. I madzolonga ya muxaka muni lawa Malakiya a boxeke ndlela leyi Yehovha a titwaka ha yona hikwalaho ka wona?

²⁰ Malakiya u boxa mhaka yin’wana leyi fambisanaka ni leyi ha ha ku bulaka ha yona loko a boxa ndlela leyi Yehovha a a va languta ha yona Vayuda van’wana lava a va kanganyisa vasati va vona. U ri: “‘U venge ku dlaya vukati,’ Yehovha Xikwembu xa Israyele u vurile; ‘ni loyi a funengeteke nguvu yakwe hi madzolonga.’” (Malakiya 2:16) Xiga xa Xiheveru lexi nge “funengeteke nguvu yakwe hi madzolonga” xi twisisiwa hi tindlela to hambana-hambana. Swidyondzi swin’wana swi ehleketa leswaku xi vula ku totiwa hi ngati engubyeni ya wena loko u mpfhumpfhela munhu hi tihanyi. Ku nga khathariseki leswaku xi vula yini, kambe Malakiya u swi veke erivaleni leswaku ku hlasela munghana wa vukati swi bihe ngopfu. Ina, Malakiya u vulavule hi madzolonga ya le kaya, a vula leswaku Xikwembu xa ma venga.

21. Hi le ka swiyimo swihi laha Vakreste va faneleke va papalata madzolonga?

²¹ Loko Vakreste va hlaselana ekaya, ku nga ha va hi ku banana kumbe hi marito, sweswo swa fana niloko vanhu va hlaselana emahlweni ka vanhu, hinkwaswo i madzolonga; Xikwembu xa swi vona hinkwaswo. (Eklesiasta 5:8) Hambileswi Malakiya a vulavulaka hi nuna la hlaselaka nsati, a ku kona eBibeleni laha ku vuriwaka leswaku madzolonga a ma bihanga loko munhu a hlasela vana kumbe vatswari lava dyuhaleke. Naswona a ku kona laha ku vuriwaka leswaku i swinene loko wansati a hlasela nuna wa yena, vana ni vatswari va yena. I ntiyiso leswaku tanihi leswi hinkwavo endyangwini va nga hetisekangiki, va pfa va tlulana milenge kutani van’wana va nyangatseka ni ku hlundzuka. Hambiswiritano, Bibele yi ri: “Karihani, kambe mi nga dyohi; dyambu ri nga peli ma ha ri eka xiyimo xa ku kariha.”—Vaefesa 4:26; 6:4; Pisalema 4:4; Vakolosa 3:19.

22. Hi swi tivisa ku yini leswaku swi nga koteka ku papalata madzolonga hambiloko hi hanya ni vanhu lava ma rhandzaka?

²² Van’wana va nga ha ringeta ku yimelela madzolonga ya vona hi ku, ‘Ndzi rhandza madzolonga hileswi ndzi kuleleke endyangwini wa madzolonga,’ kumbe ‘Ndzi ta ku yini hikuva vanhu va muganga wa ka hina kumbe va ndhavuko wa ka hina va ni ximbilwa-mbilwana ni swifafa.’ Hambiswiritano, loko Mikiya a sola ‘vanhu lava fuweke lava a va tele hi madzolonga,’ a a nga ringeti ku vula leswaku a va nga ta swi kota ku tshika mukhuva lowu hileswi va kuleke ni vanhu lava rhandzaka madzolonga. (Mikiya 6:12) Nowa u hanye enkarhini lowu ‘madzolonga a ma tele emisaveni,’ naswona vana va yena va kule ni vanhu vo tano. Kambe, xana va tekelele mahanyelo ya madzolonga? Nikatsongo! ‘Nowa u kume tintswalo ematihlweni ya Yehovha’ naswona vana va yena va tekelele mahanyelo ya yena kutani va pona hi nkarhi wa Ndhambhi.—Genesa 6:8, 11-13; Pisalema 11:5.

23, 24. (a) I yini lexi nga hi pfunaka leswaku hi nga dumi hi madzolonga? (b) Xana Yehovha u titwisa ku yini hi lava va hanyisanaka ni van’wana hi ndlela leyi n’wi tsakisaka?

²³ Emisaveni hinkwayo, Timbhoni ta Yehovha ti dume hi ku rhandza ku rhula ku nga ri hi ku rhandza madzolonga. Ti xixima ti tlhela ti hanya hi ku pfumelelana ni nawu wa Khezari lowu solaka madzolonga. (Varhoma 13:1-4) Ti lwa hi matimba leswaku ti ‘fula mabanga ya tona ma va swikomu’ naswona ti tikarhatela ku kondletela ku rhula. (Esaya 2:4) Ti tikarhatela ku “ambala vumunhu lebyintshwa” lebyi ti pfunaka leswaku ti papalata madzolonga. (Vaefesa 4:22-26) Nakambe, ti tekelela xikombiso lexinene xa vakulu lava nga Vakreste lava nga taka va nga pfuki va ‘be’ munhu hi xiviri kumbe hi marito.—1 Timotiya 3:3; Tito 1:7.

²⁴ Ina, hi nga swi kota ku hanyisana ni van’wana hi ndlela leyi Xikwembu xi lavaka ha yona—naswona hi fanele hi endla tano. Hosiya u ri: “I mani la tlhariheke leswaku a twisisa swilo leswi? La nga ni ku twisisa, leswaku a swi tiva? Hikuva tindlela ta Yehovha i tinene, naswona lavo lulama hi vona lava va nga ta famba eka tona.”—Hosiya 14:9.