A3
Leswi Hi Nga Li Kumisa Xiswona Bibele
Mutsali ni N’winyi wa Bibele hi yena lweyi a nga tlhela a li hlayisa. Hi Yena lweyi a nga yendla leswaku ku tsaliwa marito lawa:
“Rito la Xikwembu xa hina li tshama hi masiku ni masiku.” — Esaya 40:8.
LAVA VA NGA LI KOPIYARA VA HLAYISE RITO LA XIKWEMBU
Matsalwa ya Xiheberu ma vula swaku Xikwembu xi nyikele nawu wa leswaku ku fanele ku yendliwa makopiya ya wona.c Hi xikombiso, Yehovha a byele tihosi ta Israyele leswaku ti titsalela makopiya ya Nawu. (Deteronoma 17:18) Xikwembu xi tlhele xi byela Valevhi leswaku va fanele va hlayisa Nawu va tlhela va wu djondzisa vanhu. (Deteronoma 31:26; Nehemiya 8:7) Loko se Vayuda va yisiwile awukaraweni aBabilona, ku ve ni ntlawa wa lava a va kopiyara kumbe lava a va tsala (Vasofa). (Ezra 7:6) Hi ku famba ka nkama, vatsali volavo va yendle makopiya ya manyingi ya 39 wa mabuku ya Matsalwa ya Xiheberu.
Ka malembe ya manyingi lawa ma nga hundza, vatsali va tame va kopiyara mabuku lawa na va tivonela swinene. Kolomuyani ka lembe la 500 ku ya ka 1500 ka nguva ya hina (E.C.) ku ve ni ntlawa wa lava a va kopiyara lava nga Vayuda lava a va tiviwa swaku i Vamasorete, lava nga tama va yendla ntirho lowu wa ku kopiyara. Buku la khale swinene la matsalwa leli nga kopiyariwa hi Vamasorete hi leli vitaniwaka swaku i Códice de Leninegrado, leli nga kopiyariwa kolomuyani ka lembe la 1008 kumbe 1009 ka nguva ya hina (E.C.) Kambe kolomuyani ka lembe la 1950 ka nguva ya hina (E.C.), ku kumiwe 220 wa mabuku ya Bibele a xikarhi ka Mabuku lawa ma nga kumiwa ka Lwandle la Ku Fa. Mabuku wolawo ya Bibele a ma tlula Códice de Leninegrado hi 1.000 wa malembe. Loko ku kambisisiwa Mabuku lawa ma nga kumiwa ka Lwandle la Ku Fa ni Códice de Leninegrado, ku kumiwe leswaku: Hambileswi Mabuku lawa ma nga kumiwa ka Lwandle la Ku Fa ma hambanakanyana hi matsalelo, kambe ku hambana koloko a ku txintxi mongo wa mhaka.
Se ku yendleke yini hi 27 wa mabuku ya Matsalwa ya Wukreste ya Xigriki? Ku sunguleni Mabuku wolawo ma tsaliwe hi vapostolo van’wani va Yesu Kreste ku patsa ni vadjondzisiwa van’wani va ku sungula. Vakreste va ku sungula va yendle swa ku fana ni leswi nga yendliwa hi vatsali va Vayuda, hi ku kopiyara mabuku wolawo. (Vakolosa 4:16) Hambileswi Hosi ya Roma Diocleciano ni van’wani va nga zama ku helisa mabuku hinkwawu ya ku sungula ya Vakreste, ku ni mabuku ya manyingi swinene lawa ma nga pona anze namuntlha.
Mabuku wolawo ya Vakreste ma tlhele ma hundzuluxeliwa hi tirimi tin’wani. Tirimi tin’wani ta khale leti Bibele li nga hundzuluxeliwa hi tona i Xiarmeniya, Xikopta, Xietiyopiya, Xijorjia, Xilatini ni Xisiriya.
KU HLENGELETIWA KA MATSALWA YA XIHEBERU NI YA XIGRIKI LESWAKU MA TA HUNDZULUXELIWA
A hi makopiya hinkwawu ya matsalwa ya Bibele lawa ma nga tsaliwa hi marito lawa ma fanaka. Se hi nga swi tivisa ku yini leswi a swi tsaliwe ka matsalwa ya ku sungula?
Mhaka leyi yi nga fanisiwa ni mudjondzisi lweyi a kombelaka 100 wa vaalunu swaku va kopiyara ndzima ya buku. Hambiloko ndzima leyi vaalunu va nga kopiyara ka yona yo lahleka, loko ko kambisisiwa 100 wa makopiya lawa vaalunu va nga ma tsala, swi nga tiveka leswaku ndzima yoleyo a yi tsalisiwe ku yini. I ntiyiso leswaku vaalunu va nga ha phazama loko va kopiyara, kambe a swi nge koteki leswaku hinkwavu ka vona va phazama ka ndhawu ya yin’we. Hi ku fana, loko tintivi ti kambisisa makopiya ya manyingi ya mabuku ya Bibele lawa ti nga na wona, ta swi kota ku vona xihoxo lexi nga yendliwa hi lweyi a nga kopiyara ni ku tiva leswaku a ku tsaliwe yini a ku sunguleni.
“Hi nga vula na hi nga kanakani swaku a ku na mabuku man’wani ya khale swinene lawa ma nga hundzuluxeliwa kahle swinene hi ndlela leyi”
Se hi nga swi tivisa ku yini swaku leswi a swi tsaliwile a ku sunguleni ka Bibele hi swona leswi hi swi lerhaka namuntlha? Loko yi vulavula hi Matsalwa ya Xiheberu, ntivi yin’wani leyi vitaniwaka William H. Green yi te: “Hi nga vula na hi nga kanakani swaku a ku na mabuku man’wani ya khale swinene lawa ma nga hundzuluxeliwa kahle swinene hi ndlela leyi.” Loko ku vulavuliwa hi Matsalwa ya Wukreste ya Xigriki kumbe Textamenti Ya Nyuwani, ku nga leswi van’wani va yi vitanisaka xiswona, ntivi yin’wani leyi kambisisaka Bibele leyi vitaniwaka F. F. Bruce yi te: “Ku ni wumboni la linyingi leli kombisaka leswaku leswi nga ka Textamenti Ya Nyuwani i ntiyiso ku tlula mabuku ya manyingi ya khale naswona a nga kona lweyi a nga yalaka wumboni lolelo.” A tlhele a ku: “Loko Textamenti Ya Nyuwani a yo fana ni mabuku lawa ma kalaka ma nga li ya wukhongeli, a yi ta va yin’wani ya mabuku lawa ma tshembiwaka swinene.”
Buku la Esaya ndzima 40 leli nga kumiwa ni Mabuku lawa ma nga kumiwa ka Lwandle la Ku Fa [li tsaliwe kolomuyani ka lembe la 125 ku ya ka 100 na ku nga se va nguva ya hina (A.E.C.)]
Loko li fanisiwa ni matsalwa ya Xiheberu lawa ma nga kopiyariwa loko se ku hundze 1.000 wa malembe, ku kumiwe leswaku a ko va ni ku hambana kakutsongo swinene ka matsalelo
Buku la Esaya ndzima 40 ka Códice de Alepo, ku nga matsalwa ya lisima swinene ya Xiheberu lawa ma nga tsaliwa hi Vamasorete ku sukela kolomuyani ka 930 ka nguva ya hina (E.C.)
Matsalwa ya Xiheberu: Bibele la Wuhundzuluxeli La Misava Ya Nyuwani La Matsalwa Ya Xiheberu hi Xinghiza (1953 ku ya ka 1960) li hundzuluxeliwe ku sukela ka Biblia Hebraica, la Rudolf Kittel. Ku sukela hi nkama wolowo, ku ve ni matsalwa ya Xiheberu lawa ma nga pfuxetiwa, ku nga Biblia Hebraica Stuttgartensia ni Biblia Hebraica Quinta, lawa ma nga ni swilo swa nyuwani leswi nga kumiwa nkama ku nga kambisisiwa Mabuku lawa ma nga kumiwa ka Lwandle la Ku Fa ni mabuku man’wani ya khale. Ka matsalwa wolawo ku kambisisiwe Códice de Leninegrado, hi ku tsala marito ya lona ku patsa ni tintlhamuselo ta le hansi ta leswi swi nga kumiwa ka matsalwa man’wani, ya ku fana ni Pentateuco Samaritano, Mabuku lawa ma nga kumiwa ka Lwandle la Ku Fa, Septuaginta ya Xigriki, Targum Aramaico, Vulgata Latina ni Pesito siríaca. Nkama ku nga pfuxetiwa Bibele leli la Wuhundzuluxeli La Misava Ya Nyuwani ku tirhisiwe Bíblia Hebraica Stuttgartensia ni Bíblia Hebraica Quinta.
Matsalwa ya Xigriki: Kolomuyani ka lembe la 1853 ku ya ka 1881 tintivi timbirhi leti kambisisaka Bibele ku nga B. F. Westcott na F.J.A. Hort ti kambisise matsalwa ya Bibele lawa a ma li kona hi nkama wolowo na ti hlengeleta matsalwa ya Xigriki lawa a ti ma vona ma fana swinene ni leswi a swi tsaliwile ku sunguleni. Kolomuyani ka lembe la 1950 a Comissão La Wuhundzuluxeli La Bibele La Misava Ya Nyuwani li tirhise matsalwa wolawo loko li hundzuluxela. Ku tlhele ku tirhisiwa mabuku man’wani ya khale lawa ma vitaniwaka mapapiru lawa ku pimisiwaka swaku a ma li kona kolomuyani ka lembe la 125 ku ya ka 300 ka nguva ya hina (E.C.), ku sukela ka nkama wolowo ku kumeke mapapiru man’wani ya manyingi. Naswona matsalwa man’wani ya ku fana ni lawa ma nga hundzuluxeliwa hi Nestle na Aland ni lawa ma nga hundzuluxeliwa hi Sociedades Bíblicas Unidas ma kombisa swin’wani leswi swa ha ku kumiwaka hi tintivi. Swin’wani leswi nga kumiwa nkama ku nga yendliwa mapexkiza lawa swi tirhisiwile loko ku pfuxetiwa Bibele leli.
Loko ku kambisisiwa matsalwa lawa, swa tikomba swaku tindzimana tin’wani ta Matsalwa ya Wukreste ya Xigriki leti kumekaka ka Mabibele ya khale ya ku fana ni Almeida, ti yo yengeteliwa hi lava va nga kopiyara naswona a ti nga lumbi Matsalwa lawa ma taka hi ka Xikwembu. Kambe leswi ku yaviwa ka Bibele hi tindzima ni tindzimana loku ku pfumeleliwaka ka wuhundzuluxeli la Bibele ku nga va kona kolomuyani ka lembe la 1550, ku susiwa ka tindzimana leti swoswi ku yendla leswaku ku va ni tindzimana leti ku kalaka ku nga tsaliwanga nchumu ka tona ka Mabibele ya manyingi. Tindzimana ta kona i Matewu 17:21; 18:11; 23:14; Marka 7:16; 9:44, 46; 11:26; 15:28; Luka 17:36; 23:17; Yohani 5:4; Mintirho 8:37; 15:34; 24:7; 28:29; ni Varoma 16:24. Ka Bibele leli, lomu a ku ni tindzimana leti nga susiwa ku vekiwe ntlhamuselo ya le hansi.
Marito ya ku pfala ya ku leha ya buku ya Marka 16 (tindzimana 9-20), marito ya ku pfala ya ku goma ya Marka 16 ni marito lawa ma kumekaka ka Yohani 7:53–8:11, swa tikomba swaku tindzimana toleto a ti nga li kona ka matsalwa ya ku sungula. Se matsalwa wolawo lawa ma kalaka ma nga li ntiyiso a ma vekiwanga ka Bibele leli.d
Marito man’wani ma yampsisiwile leswaku ma ta fambisana ni leswi tintivi ta Bibele ti pfumelaka leswaku swi fambisana ni leswi a swi tsaliwile a ku sunguleni. Hi xikombiso, hi ku ya hi matsalwa man’wani, Matewu 7:13 yi li: “Nghenani hi nyanghwa wa ku lala, hikusa nyanghwa lowu yisaka a ku helisiweni wu yanamile naswona ndlela ya kona yi pfulekile.” Ka Bibele la khale la Wuhundzuluxeli La Misava Ya Nyuwani hi tirimi tin’wani, marito lawa ma nge “nyanghwa lowu” a ma nga li kona. Kambe loko ku tlhela ku kambisisiwa matsalwa ya khale ku kumiwe leswaku marito lawa ma nge “nyanghwa lowu” a ma li kona ka matsalwa ya ku sungula. Hi mhaka leyo ma kona ka Bibele leli. Ku ni tindzimana ta tinyingi leti nga yampsisiwa hi ndlela leyi fanaka. Kambe ku txintxa loku i kutsongo naswona a ku txintxi mongo wa Rito la Xikwembu.
Papiru leli nga ni tindzimana ta 2 Vakorinto 4:13–5:4 leli nga tsaliwa kolomuyani ka lembe la 200 ka nguva ya hina (E.C.)
a Ku nga matsalwa ya khale lawa a ma tsaliwe hi voko.
b Hi ta vula swaku i Matsalwa ya Xiheberu.
c Xivangelo xin’wani lexi a xi yendla leswaku matsalwa lawa ma tshamela ku kopiyariwa, hi leswaku a ma tsaliwe ka swilo leswi a swi hantla swi hlakala.
d Tintlhamuselo tin’wani leti kombisaka leswaku hi mhaka muni tindzimana toleto ti nga li ta ntiyiso u nga ti kuma ka tintlhamuselo ta le hansi ta Tradução do Novo Mundo das Escrituras Sagradas com Referências, leli nga humesiwa hi 1984.