Mareferensiya ya Xibukwana xa Mintlhanganu ya Mahanyelo ni Ntirho
6 KUYA KA 12 KA JANEIRO
XUMA XINGA KA RITO LA XIKWEMBU | GENESA 1-2
“Yehovha A Yendla Swilo Leswi Hanyaka Amisaveni”
it-1 mapaj. 583-584
Kuvumba
Hi Siku la Kusungula Xikwembu xi te: “Akuve ni kuvonakala.” Se a kuvonakala loku, loku a kuvoninga, kuhundze marhefu hambileswi aswinga voneki lani misaveni swaku akuta hi kwini. Swi tikomba ingaku leswi swi yendleke hi kutsongokutsongo, hilaha J.W. Watts a vukeke hi kona loko a ku: “Hi kutsongokutsongo kuvonakala kuve kona.” (Gn 1:3, Wuhundzuluxeli la Kutwisiseka la Genesa [hi Xinghiza]) Xikwembu xi yendle swaku kuvonakala ni munyama swi hambana, kuvonakala kuva nhlikanhi kasi munyama wuva wusiku. Leswi swi komba swaku misava ayi ndzulukela na yi rhendzelekela amatlhelweni ka dlambu; leswi aswi yendla swaku matlhelo hinkwawu ya yona ma va ni kuvonakala ni munyama. — Gn 1:3, 4.
Ka siku la wumbirhi, Xikwembu xi yendle leswaku kuva ni kuyavana “axikarhi ka mati ni mati” lakakuva kuva ni mpfhuka axikarhi ka wona. Man’wana mati ma tame mava kona lomu misaveni kambe man’wana mati ya kutala ma yisiwe henhlahenhla ampfhukeni lakaku kuva ni mpfhuka axikarhi ka mati lamanga sala lomu misaveni ni lamanga yisiwa henhlahenhla. Mpfhuka wolowo Xikwembu xiwu vitane xi ku i Tilo, kambe ahi tilo lomu kunga ni tinyeleti ni ma planeta man’wana. Hikusa tinyeleti ni ma planeta man’wana ma kumeka kule ngopfu ni misava. Gn 1:6-8 vona MPFHUKA.
Hi Siku la Wunharhu, matimba lamakulu ya Xikwembu ma yendle swaku a mati ma tlhangana ka ndhawu yin’we, kugama kuva ni ndhawu ya kuwoma, leyi Xikwembu xingayi vitana Misava. Siku leli, hi lona leli Xikwembu xinga veka masungulo ya wutomi ka swilo swa kutala, swa kufana ni byanyi, swimila leswi humesaka mbewu ni minsinya leyinga ni mihandzu. Xin’wani ni xin’wani hikuya hi minxaka ya swona, axiswi kota kupsala. — Gn 1:9-13.
it-1 paj. 584 mapar. 6-9
Kuvumba
A rito la Xiheberu lelinge ʽa·sahʹ leli vulaka swaku “a yendla swaku nchumu wa kukarhi wu va kona” li kombisa swaku na siku la wu 4 lingase fika, Xikwembu se axi yendlile tinyeleti, dlambu ni n’weti. Hi siku la wu 4, Xikwembu xi yendle leswaku swilo leswi hinkwaswu swi kumeka henhla swinene ka misava. Loko Bibele li vula swaku Xikwembu xiswi veke henhla swinene ka misava ‘leswaku swiyi voningela’, swi kombisa swaku se aswita voneka amisaveni, naswona aswita kongomisa vanhu hi tindlela ta kuhambanahambana hi kuva ‘swikombiso swa tinguva, swa masiku ni swa malembe’. — Gn 1:14.
Hi siku la wu 5, Xikwembu xi yendle swiharhi swa le matini ni leswi hahaka. Kambe leswi aswi vuli swaku Xikwembu xiyo yendla xiharhi xin’we lexinga gama xi ticinca xi va leswin’wani hinkwaswu, kambe xi yendle hi xin’we hi xin’we hikuya hi muxaka wa xona. Bibele li li: “Xikwembu xi tumbuluxa swiharhi swa swikulu leswi hanyaka matini ni hinkwaswu swiharhi leswingo mpfuu amatini, hikuya hi minhlovo ya swona.” Hi kutsaka hi leswi xingaswi yendla, Xikwembu xi game xiswi katekisa xi ku aswi ‘tali’. Phela leswo aswita koteka hikusa Xikwembu xiswi yendle na swi kota kupsalana hikuya hi minxaka ya swona. — Gn 1:20-23.
Hi siku la wu 6, “Xikwembu xi tumbuluxa swihari swa nhova hi kuya tinxaka ta swona, xi tumbuluxa swifuyo hi kuya hi tinxaka ta swona ni swiharhi hinkwaswu leswi fambafambaka hi kuya hi tinxaka ta swona.” Lowu aku li ntirho wa kusaseka swinene kufana ni mintirho yin’wani leyi xingayi yendla. — Gn 1:24, 25.
Loko siku la wu 6 li ya kuheleni, Xikwembu xi tumbuluxe xivumbiwa xin’wani lexi axi li xikulu ka swiharhi kambe xi li xitsongo ka tintsumi. Xivumbiwa xolexo i munhu, lweyi anga yendliwa hi xifaniso xa Xikwembu. Hambileswi Genesa 1:27 yi tekelaka kuvula swaku Xikwembu ‘xi yendle wanuna ni wansati’, Genesa 2:7-9 yi kombisa swaku Xikwembu xi yendle wanuna hi wuthulu la misava xi gama ximu yendla a hefemula, se a va munhu lweyi a hanyaka. Kasi na xingase yendla leswo, se aximu lunghiselele paradeyisi leyi ayi ni hinkwaswu swaku a dla. Leswi swi kombisa swaku Yehovha a tirhise swilo swa la misaveni leswaku a yendla wanuna naswona a game a tirhisa limbambu la wanuna, kunga Adamu, leswaku a yendla wansati. (Gn 2:18-25) Hi kuva Xikwembu xi yendla wanuna ni wansati, a lixaka la munhu se a li helelile swaku li psalana. — Gn 5:1, 2.
Lavetela Xuma xa Moya
w15 1/6 paj. 5
A Siyensiya Lili Khumbisa kuyini Wutomi la Wena?
Malembe ya matilo ni misava
A vasiyentista va pimisa swaku misava yi ni 4 wa mabiliyoni ya malembe naswona matilo ma ni 13 kuya ka 14 wa mabiliyoni ya malembe. Kambe Bibele ali vuli swaku matilu ma yendliwe siku muni naswona aku na ndhawu lani li vulavulaka hi malembe ya misava. Ndzimana ya kusungula ya Bibele yi li: “Akusunguleni, Xikwembu xi vumbe matilo ni misava”. (Genesa 1:1) Marito ya ndzimana leyi, ma pfuna vasiyentista kutiva swaku misava ni matilo swi ni malembe mangani hi kutirhisa tidjondzo ta vona.
it-2 paj. 534
Yesu Kreste
Ahi Muvumbi. Akuva N’wana wa Xikwembu a tirhisiwile hi Xikwembu akuyendleni ka swilo, aswi vuli swona swaku yena i Muvumbi. A matimba ya kutumbuluxa ama ta hi ka Xikwembu hi moya lowokwetsima, kunga matimba lama tirhaka. (Gn 1:2; Ps 33:6) Leswi Yehovha anga yena xihlovo xa wutomi ni mutumbuluxi wa swilo hinkwaswu leswi hanyaka, swaku voneka ni leswi kalaka swinga voneki, swa twisiseka swaku swi lumba yena. (Ps 36:9) Kuhambana ni kuva Muvumbi, ayo rhumiwa ntsena hi Yehovha kumbe kutirhisiwa hi yena swaku a yendla swilo hinkwaswu. Na yena Yesu aswi kombisile leswaku Yehovha hi yena muvumbi, hilaha Matsalwa ma kombisaka hi kona. — Mt 19:4-6; vona KUYENDLA.
13 KUYA KA 19 KA JANEIRO
XUMA XINGA KA RITO LA XIKWEMBU | GENESA 3-5
“Khombo Leli Vangiweke hi Mavunhwa ya Kusungula”
w17.02 paj. 5 par. 9
Kurhandza ka Yehovha Kuta Yendleka!
Sathana Diyavulosi, a tirhise nyoka kuva a kanganyisa Evha swaku angamu yingisi B’ava wa yena Yehovha. (Lerha Genesa 3:1-5; Nhla. 12:9) Leswi Yehovha a abyele Adamu na Evha swaku vanga dla ka “minsinya hinkwayu ya jaradi” kambe ava tsimbisa ka wun’we, Sathana a vhele a londzola mukhandlu wolowo swaku ava yendla va kanakana. Aswo fana ni loko Sathana a ku: ‘Aswi twali leswo, ami fanelanga mi tiyendlela leswi miswi lavaka?’ A tlhela ava hembela a ku: “Kuvula ntiyiso mingata fa”. Leswaku a kholwisa Evha swaku anga fanelanga a yingisa Xikwembu a te: ‘Xikwembu xaswi tiva leswaku siku leli mingata dla, matihlo ya n’wina mata pfuleka’. Sathana ava yendle va pimisa swaku Yehovha ava tsimbisa kudla handzu lowuyani hikusa avata kuma wutivi la kuhlawuleka. Hi wugamu Sathana ava hembele a ku: ‘Mita fana na xona [Xikwembu], mi tiva leswinene ni swobiha’.
w00 15/11 mapaj. 25-26
Leswi Hingaswi Djondzaka ka Adamu na Evha
Mpelampela Evha aangataswi kota kubaleka xidjoho lexi angaxi yendla? Aataswi kota! Pimisa hi loko aku li wena. Phela leswi nyoka yingamu byela, se aswi hambanile ni leswi Yehovha na Adamu avamu byele swona. Awuta ku yini loko kofika munhu wa kukala ungamu tivi, a lumbeta munhu lweyi umu rhandzaka u tlhela umu tshemba? Evha aanga fanelanga aswi kholwa leswo; aswi fanele swimu nyenyentsa naswona a yala ni kuswi yingisa. Kahle kahle a nyoka, akunga li nchumu waku wunga kaneta wululami la Xikwembu ni rito la nuna wa yena. Loko Evha a ahlonipha wulumuzani, a afanele a kombela kupfuniwa na angase yendla xiboho. Leswo hi leswi na hina hi faneleke hiswi yendla loko hi tshuka hi byeliwa swilo swa kuhambana ni leswi Xikwembu xiswi vulaka. Kambe leswi Evha a anavela kutibohela leswinga swinene ni leswinga biha, a kholwile mavunhwa ya Sathana. Loko aya a pimisa hi mhaka leyi, ayiya yimu tsakisa. Xihoxo xa yena kuve kutshamela kupimisa hi mhaka leyi, a tshiketa kuhuma ka yona kumbe aya byela nuna wa yena. — 1 Vakorinto 11:3; Yakobo 1:14, 15.
Adamu A Yingise Nsati wa Yena
Na yena Adamu ayo vhela a pfumela kuxengiwa hi nsati wa yena leswaku a djoha. Hi mhaka muni Adamu a pfumelile kuxengiwa? (Genesa 3:6, 17) Adamu a afanele a langa. Aata yingisa Muyendli wa yena, lweyi amu nyikeke hinkwaswu, kupatsa ni nsati wa yena lweyi aamu rhandza, Evha? Aata lava kukongomisiwa hi Xikwembu ka leswi aataswi yendla hi nkama wolowo? Kumbe aata langa kulandzela nsati wa yena ka xidjoho xa yena? Adamu aaswi tiva kahle swaku leswi nsati wa yena a atshemba swaku ataswi kuma hi kudla handzu lowu tsimbisiweke aswi hoxile. Mupostola Pawulo a huhuteliwe kutsala leswi: ‘Ahi Adamu lweyi akanganyisiweke, kambe i wansati lweyi akanganyisiweke, kutani awela kudjoheni.’ (1 Timotiya 2:14) Kutani Adamu hi maxivomu a lange kudelela Yehovha. Kuchava ka yena ka kuhambanisiwa ni nsati wa yena a kutlula lipfumelo la yena ka wuswikoti la Yehovha la kulunghisa mhaka leyi.
w12 1/9 paj. 4 par. 2
Xikwembu Xi Ni Mhaka ni Vavasati?
Xikwembu xiva chele khombo vavasati?
Ihim! Kuhambana ni leswo, lweyi “a cheliweke khombo” hi Xikwembu i “nyoka ya khale leyivuliwaka Diyavulosi kumbe Sathana”. (Nhlavutelo 12:9; Genesa 3:14) Loko Xikwembu xi vula leswaku Adamu aata “fuma” nsati wa yena, axinga vuli swona swaku swi lulamile kuva wanuna a tivona na a li hosi henhla ka wansati. (Genesa 3:16) Kambe axili vula kaha ni nkama vuyelo la kubiha leli avatali kuma hileswi vanga djoha.
w04 1/1 paj. 29 par. 2
Tipontukulu ta Buku la Genesa — Xiphemu xa Kusungula
3:17 — A Misava yi chelisiwe kuyini khombo naswona khombo leli alita teka nkama muni? A khombo lelinga vuliwa mayelana ni misava, ali vula swaku kuyi rima se aswita karhata ngopfu. Khombo leli, kupatsa ni mintwa ni switlhavani leswi aswi li kona ka misava, swiva hluphe ngopfu vatukulu va Adamu lakakuva Lameke papayi wa Nowa, a vulavule hi ‘kutika hi mhaka ya leswi Yehovha anga rhuketela misava.’ (Genesa 5:29) Loko Ndhambi se yi hundzile, Yehovha a katekise Nowa ni vana va yena va majaha, ava byela xikongomelo xa Yena xa leswaku va psalana va tata misava. (Genesa 9:1) Khombo leli Xikwembu xili cheleke misava, swi tikomba ingaku li hele hi nkama wolowo. — Genesa 13:10.
it-1 paj. 742
Swivavu swa Kuphuluka
I kuvava loku wansati a kutwaka loko a psala n’wana. Loko Evha se a djohile, Xikwembu ximu byele vuyelo leli aatali kuma loko a phuluka. Loko a ayingisile, Evha aata tama a katekisiwa hi Xikwembu funtshi kuphuluka aswita tsakisa ngopfu hikusa ‘kukatekisiwa hi Yehovha swa pfuna hintamu. Naswona yena anga yengeteli kuvaviseka ka swona.’ (Swiv 10:22) Kambe namuntlha, leswi hi kalala hinga hetisekanga, a kuphuluka swi vava ngopfu, hilaha Xikwembu xinga vula hi kona loko xi ku: “Nitaku yengesela kuvavisa hintamu loko u tika nyimba; uta twa kuvava loko u phuluka.” Kambe akuva Xikwembu xi vule leswi, aswi lavi kuvula swaku hi xona xi vangaka swivavu swa kuphuluka. Minkama ya kutala loko Bibele li ku Xikwembu xi yendla swokarhi, lila kuvula swaku xoswi pfumelela. — Gn 3:16.
Lavetela Xuma xa Moya
it-2 paj. 658 par. 5
Lameke
A marito lawa Lameke anga tsalela vavasati va yena (Gn 4:23, 24) ma kombisa swaku a wugevenga ali talile ankameni wa yena. Marito ya kona ama ku: ‘Kutani Lameke a tsalela vavasati va yena . . . marito lamange: “Twanani leswi nimu byelaka swona n’wina vavasati va mina; yingisani marito ya mina: Ni dlaye munhu hikusa ani vavisile, ina, ni dlaye mufana hikusa ani bile. Loko Kayini ata hakelisiwa ka 7 wa makhambi, Lameke ata hakelisiwa 77 wa makhambi.”’ Ndzimana leyi, yi kombisa swaku wanuna mun’wana a bile a tlhela a limaza Lameke. Se, hi kulava kutivhikela, Lameke amu dlayile wanuna yelweyo. Leswi aswi fani ni leswinga yendliwa hi Kayini, lweyi anga dlaya makwavu hi maxivomu. Hi mhaka leyo, hi kuvula marito lawa, a akombela swaku kunga vi ni munhu lweyi aata lava kutirihisela ka mhaka leyi.
it-1 paj. 367 par. 2
Kutirhisa Vito la Xikwembu hi Ndlela ya Kubiha
‘Kuvitaniwa ka vito la Yehovha’ loku sunguleke hi nkama wa Enosi, na ndhambi yingase fika, akuli ka kudelela ni kuli chimisa hikusa Abele se aali tirhisile vito la Xikwembu hi ndlela yayinene. (Gn 4:26; Hv 11:4) Tintivi tin’wani ti vula swaku vanhu ava tirhisa vito la Xikwembu hi ndlela ya kubiha, hi kuli chula vanhu vokarhi ni swifaniso. Loko kuli swaku leswi i ntiyiso, akuli kurhuketela Xikwembu hikakunene. — Vona ENOKO, ENOSI.
20 KUYA KA 26 KA JANEIRO
XUMA XINGA KA RITO LA XIKWEMBU | GENESA 6-8
“Ayo Vhela A Yendla Tanu”
w18.02 paj. 4 par. 4
Tekelela Lipfumelo ni Kuyingisa ka Nowa, Daniyele na Yobo
Swikarhatu leswi Nowa anga kumana na swona. Hi nkama wa vhovho wa Nowa, vanhu se avangahaxi hloniphi Xikwembu. Ava tlhela va vulavula hambi hi swilo swa kubiha hi xona. (Yudha 14, 15) Wugevenga ni kudlayana aswi ya swi tala. Hikakunene ankameni wa Nowa misava a yi tale madzolonga. Tintsumi ta kubiha ti ticince tiva vanhu, kutani ti teka vavasati ti gama ti psala vana na vona lava ava li vakulu, va ni matimba ngopfu ni tihanyi. (Gen. 6:2-4, 11, 12) Kambe Nowa aanga fani ni vanhu volavo. Bibele li li: “Nowa a tsakeliwa hi Yehovha. . . . Nowa a ali munhu wa kululama. Aanga na xihoxo axikarhi ka vanhu. Nowa a ayingisa Xikwembu.” — Gen. 6:8, 9.
w13 1/4 paj. 14 par. 1
“Nowa A ayingisa Xikwembu”
Ntirho wa kuyaka ngalava swinga yendleka wu hete 40 kuya ka 50 wa malembe. A kufanele ku tsemiwa minsinya, kurhwaleliwa swigodo, kugongondzeliwa timhandzi ti gama ti patsiwa. Ngalava ayi fanele yiva ni switeza kumbe maandari manharhu, yiva ni makwartu ni nyangwa atlhelweni. Ayi ni majanela ahenhla yi tlhela yi fuleliwa hi ndlela yaku yi kota kudiba mati loko kuna mpfula. — Genesa 6:14-16.
w11 15/9 paj. 18 par. 13
Ahi Tsutsumeni hi Kutiyisela
I yini leswinga pfuna malandza ya Yehovha ya khale swaku ma tiyisela ni kutlhela ma hlula ka mpalisanu lowu? Vona leswi Pawulo a swi tsaleke mayelana na Nowa. (Lerha Vaheveru 11:7.) Nowa aangase tshama ama vona ‘mati ya ndhambi ma helisa vanhu ni swiharhi leswi hefemulaka hansi ka matilo’. (Gen. 6:17) Kuvula ntiyiso, aku li khambi la kusungula yiva kona amisaveni. Kambe Nowa anga zanga a kaneta swaku ndhambi yoleyo ayita va kona. Hi mhaka muni? Hi mhaka a atshemba swaku loko Yehovha aza a vula nchumu, xa yendleka. Naswona Nowa anga zanga a vula swaku leswi Yehovha angamu byela swaku aswi yendla aswi karhata ngopfu. Kuhambana ni leswo, ‘ayendla tanu.’ (Gen. 6:22) Nowa a afanele a yaka ngalava, a hlengeleta swiharhi, a hlayisela swiharhi ni vanhu swakudla angalaveni, a basopisa vanhu hi khombo leli alita ta ni kupfuna ndjangu wa yena swaku wu tama wu yingisa Yehovha. Kuyendla hinkwaswu leswi akunga li matlangwana, kambe Nowa aswi yendlile. Kutani lipfumelo ni kutiyisela ka Nowa swi yendle swaku yena ni ndjangu wa yena va ponisiwa ni kukuma minkateko.
Lavetela Xuma xa Moya
w04 1/1 paj. 29 par. 7
Tipontukulu ta Buku la Genesa — Xiphemu xa Kusungula
7:2 — I yini lexi axi tirhiseliwa kuhambanisa swaku xiharhi xi basile kumbe axi basanga? Kuva xiharhi xi hlayiwa swaku xi basile kumbe axi basanga aswinga yi hi swaku xinga dliwa kumbe axinge dliwi, kambe aswi ya hi swaku xinga tirhisiwa tani hi xitlhavelo ka wugandzeli la Yehovha kumbe ihim. Na yingese fika Ndhambi, a swiharhi aswinga dliwi. A mhaka yaku xiharhi xi “basile” kumbe “axi basanga” leswaku xi dliwa, yi sungule a nkama kunga humesiwa Nawu wa Moxe naswona yi helile nkama Nawu lowu wunga tshika kutirha. (Mintirho 10:9-16; Vaefesa 2:15) Swi tikomba ingaku Nowa aaswi tiva swiharhi leswinga tirhisiwaka leswaku kugandzeliwa Yehovha. Naha li kuhuma ka ngalava “a yakela alitari Yehovha, a gama a teka swihari swin’wana swa kutenga ni swihari hinkwaswu leswinga ni timpapa leswi hahaka leswi tengeke, a yendla xitlhavelo kumbe mhamba hi swona.” — Genesa 8:20.
w04 1/1 paj. 30 par. 1
Tipontukulu ta Buku la Genesa — Xiphemu xa Kusungula
7:11 — Se a mati lama vangeke Ndhambi ya misava hinkwayo ama ta hi kwini? Ka “siku” la wumbirhi la kutumbuluxiwa ka swilo, kunga siku leli Xikwembu xinga yendla mpfhuka ivi xiwu vitana Tilo, aku ni mati lawa ama li “henhla mpfhukeni” ni lawa ama li “hansi”. (Genesa 1:6,7) Mati lawa ama li “hansi” hi lawa se ama li amisaveni kasi lawa ama li “henhla” aku li mati ya kutala lawa ama li mpfhukeni. Mati lawa, hi wona manga wa misaveni hi nkama wa Nowa.
27 KA JANEIRO KUYA KA 2 KA FEVEREIRO
XUMA XINGA KA RITO LA XIKWEMBU | GENESA 9-11
“Misava hinkwayu yi Tama yi Vulavula Lirimi Lin’we”
it-1 paj. 298
Babilona Lwenkulu
Leswi Babilona wa khale a atshamise Xiswona. A doropa la Babilona leli yakiweke amugangeni wa Xinara li yakiwe hi nkama wun’we loko vanhu va ringisa kuyaka Prediyo la Babele. (Gn 11:2-9) Lexinga yendla vanhu va ringisa kuyaka Prediyo la Babele ni doropa leli, akunga li kulava kudzunisa vito la Xikwembu kambe avo tilavela ndhuma. Maprediyo lawa ya khale ngopfu lawa manga tsumbuliwa ka marhumbi ya Babilona ni le ka tindhawu tin’wana ta le Mezopotamiya, mangaha komba swaku ma yakiwe hi xikongomelo xa wukhongeli kunga na mhaka swaku ma yakisiwe kuyini. Kuva Xikwembu xingava tshikanga va yaka prediyo lelo swi kombisa swaku wukhongeli lolelo ali li la mavunhwa. Hambileswi hi Xiheberu a vito lelinge Babele, lelinga chuliwa doropa leliyani ,li vulaka swaku “Mpfilumpfilu”, hi xiSumeriya (Ka-dingir-ra) ni xiKalidiya (Bab-ilu) li vula “Xipfalo xa Xikwembu”. Hambileswi vayaki va ndhawu leyi va cinceke matshamelo ya lona swaku va baleka kugweviwa ka leswi li vulaka swona, kambe aswaha fana hikusa leswi ali tshamise xiswona aswaha fambisana ni wukhongeli.
it-2 mapaj. 360-361 par. 8
Lirimi
Ka buku la Genesa kutlhamuseliwa swaku loko se kuhundze ndhambi, aku ni vanhu lavanga sungula ntirho lowu awu lwisana ni kurhandza ka Xikwembu. Avanga lavi kuyendla leswi Xikwembu xingaswi byela Nowa ni vana va yena, swa leswaku va hangalaka va ‘tata misava’. (Gn 9:1) Kuhambana ni leswo, ava lava kutshama ka ndhawu yin’we leyinga gama yi tiviwa tanihi Xinara aMezopotaniya. Swi tikomba ingaku xikongomelo xa vona aku li kuva ndhawu ya vona yi va ntsindza wa wukhongeli ni leswaku prediyo leli avatali yaka li tirhiseliwa kugandzela ka lona swikwembu swa mavunhwa. — Gn 11:2-4.
it-2 paj. 361 par. 9
Lirimi
Xikwembu xa matimba hinkwawu xi nyimise ntirho wa vona wa kutibyela hi kuva yendla vanga twanani. Xiswi yendlise kuyini? Hi kuva yendla vangaha vulavuli lirimi lin’we. Leswi swi yendle swaku swingaha koteki kuva va yendla ntirho wa kuyaka naswona va game va hangalasiwa matlhelo hinkwawu ya misava. Handle ka leswo, kuva vangaha vulavuli lirimi lin’we aswitava hlwelisa kumbe kuva sivela leswaku ka nkama lowu taka vangahaswi koti kuyendla chumu lowu lwisanaka ni kurhandza ka Xikwembu tani hileswi se aswitava karhatela kutlhanganisa wutivi ni matimba swaku va yisa ntirho mahlweni. Hambiloko mintlawa leyinga humelela leyi vulavulaka tirimi ta kuhambanahambana ayo va ni wutivi la kufika kwini, leli ayitali kuma hi kukambisisa swilo ni hi ntokoto wa yona, ayingete yendla swaku yini. (Ringanisa Ekl 7:29; Dt 32:5.) Hambileswi kuhambanisiwa ka lirimi kunga yendla swaku vanhu va yavana, kuve ni vuyelo lalinene hikusa kuyendle swaku vanhu vangaswi koti kuyendla minchumu ya kubiha swinene ni leyi vavisaka vanhu. (Gn 11:5-9; ringanisa Esa 8:9, 10.) Hi xikombiso, hi kuvona leswi vanhu vaswi yendlaka namutlha hi kutirhisa wutivi leli vanga na lona hi ndlela ya kubiha, swa tikomba swaku Xikwembu xi yendle kahle. Phela xona xiswi vonile leswi aswita yendleka loko axinga yendlanga swaku va vulavula tirimi ta kuhambana aBabele.
it-3 paj. 55
Matiko
Leswi ava hambinisiwe hi tirimi, ntlawa wun’wana ni wun’wana wu sungule kuva ni ndhavuku, swihena, mintirho, matshamela, wukhongeli ni mayendlelo ya wona ya swilo. (Lv 18:3) Leswi mintlawa leyi ayingaha yendli kurhandza ka Yehovha, yi sungule kutiyendlela swikwembu swa yona swaku yiswi gandzela. — Dt 12:30; 2Th 17:29, 33.
Lavetela Xuma xa Moya
it-1 paj. 383 par. 2
Hamu
Swinga yendleka Kanana ave ni nandzu ka leswinga yendleka naswona papayi wa yena Hamu angamu layanga hilaha aswi laveka hi kona. Kumbexana Nowa, leswi anga vona swaku moya wa kubiha lowu Hamu a ali na wona se awu tikomba wu voneka ka n’wana wa yena Kanana, a profete swaku vatukulu va Hamu na vona avata kombisa moya lowu fanaka. Xiphemu xa wuprofeta leli Nowa angali vula, laku Kanana aata va xikarawa xa Xeme na Yafeta, xi hetisekile loko Vayisraele lava ava li vatukulu va Xeme va hlula Kanana. Lava kalaka vanga dlayiwanga (hi xikombiso vaGibiyoni [Yx 9]) va yendliwe swikarawa swa Israyele. Xiphemu xin’wana xa wuprofeta leli xi hetisekile hi kufamba ka malembe loko vatukulu va Kanana, n’wana wa Hamu, va fumiwe hi minfumu leyinga fuma misava hinkwayu, leyi ayi huma ka lixaka la Yafeta. Minfumu ya kona ayi li Medo-Pérsia, Grécia ni Roma.
it-3 paj. 91
Nimirodo
Akusunguleni, mfumu wa Nimirodo awu patsa madoropa ya Babele, Ereki, Akadi, na Kaline. Hinkwawu ka wona ama kumeka ka tiko la Xinara. (Gn 10:10) Hi mhaka leyo, swi tikomba ingaku kuve yena Nimirodo anga sungula ni mhaka ya kuyakiwa ka doropa la Babele kupatsa ni prediyo la kona. Mhaka leyi ya twanana ni vonelo leli Vayuda ava li na lona. Josefo a te: “Hi kutsongokutsongo [Nimirodo] a yendle swaku mfumu wa yena wu xanisa vanhu. A avula swaku a ndlela ya kuhambanisa vanhu ni Xikwembu aku li kuva veka hansi ka mfumu wa yena.” Naswona a avula swaku, loko Xikwembu xo tshuka xi tisa ndhambi ya kufana ni leyinga lovisa vavhovho va yena, aataxi khawulisa hi kuyaka prediyo la kuleha leli alita kala linga mbombomeli loko yi fika. Vanhu avama tsakela mavonelo ya yena hikusa ava pimisa swaku kutirhela Xikwembu i wukarawa. Hi mhaka leyo, va sungule kuyaka prediyo . . . naswona hi nkama nyana wa wutsongo se ali lehile.” — Jewish Antiquities, I, 114, 115 (iv, 2, 3).