Sono Ni Nyengo Yakuti Ticitepo Kanthu
‘Kasi muziulikenge kufikira pawuli pakati pa visopo viŵiri?’—1 MATHEMBA 18:21.
1. Cifukwa wuli nyengo iyo tilimo sono yikupambana na ya kale?
KASI mukugomezga kuti Yehova pera ndiyo Ciuta waunenesko? Ndipo kasi mukugomezga kuti agha ni “mazuŵa gha ku umaliro” wa caru ca Satana agho ucimi mu Baibolo ukuyowoya? (2 Timote 3:1) Usange mukugomezga, ipo mungazomerezga kuti sono, kuluska kale, tikwenera kucitapo kanthu. Lero maumoyo ghanandi ghali pangozi kuluska kale.
2. Kasi nchivici cikacitika mu ufumu wa mafuko khumi wa Israyeli apo Themba Ahabu likawusanga?
2 Mu vilimika vya 900 B.C.E., mtundu wa Israyeli ukenera kusankha cimoza. Kasi ŵakenera kuteŵetera njani? Themba Ahabu likapusikika na muwoli wake Yezebeli, mwanakazi wambura kopa Ciuta ndipo likakhozgera kusopa Bala mu ufumu wa mafuko khumi wa Israyeli. Bala wakaŵa ciuta wa vundira uyo ŵakagomezganga kuti wakaŵapanga vura na vuna yinandi. Ŵanandi awo ŵakasopanga Bala panji ŵakawuskanga mawoko panyake kujikamira cikozgo ca ciuta wawo. Awo ŵakasopanga Bala ŵakagonanga na ŵazaghali pa tempele mwakuti ŵaciske ciuta wawo kuti watumbike mbuto na viŵeto vyawo. Kweniso ŵakatemwanga kujiceka kuti ndopa zifume.—1 Mathemba 18:28.
3. Kasi ŵanthu ŵa Ciuta ŵakakhwaskika wuli na kusopa Bala?
3 Ŵaisrayeli ŵakukwana 7,000 ŵakakana kusopa vikozgo, kucita uzaghali kweniso kujipweteka. (1 Mathemba 19:18) Iwo ŵakakoreska phangano ilo ŵakacita na Yehova Ciuta, ndipo ŵakasuzgikirapo. Mwaciyelezgero, Fumukazi Yezebeli yikakoma nchimi zinandi za Yehova. (1 Mathemba 18:4, 13) Cifukwa ca masuzgo agha, Ŵaisrayeli ŵanandi ŵakasazganga visopo, ŵakayezganga kukondweska Yehova na Bala. Kweni cikaŵa cigaruka kuti Muisrayeli wapatukeko kwa Yehova na kusopa ciuta mutesi. Yehova wakalayizga kuti waŵatumbikenge Ŵaisrayeli usange ŵamutemwa na kupulikira malango ghake. Kweni wakaŵasoka kuti para ŵatondeka kusopa iyo pera, ŵamarenge.—Duteronome 5:6-10; 28:15, 63.
4. Kasi Yesu na ŵapositole ŵake ŵakati nchivici cikenera kucitika pakati pa Ŵakhristu, ndipo ivi vyafiskika wuli?
4 Ivi ndivyo vikucitika mu Cikhristu cautesi lero. Ŵanthu mu machalichi ŵakuti Mbakhristu, kweni viphikiro ivyo ŵakucita, nkharo yawo na ivyo ŵakugomezga vikupambana na ivyo Baibolo likusambizga. Ŵaliska ŵakucita nga ni Yezebeli, ŵali panthazi kusuzga Ŵakaboni ŵa Yehova. Kweniso ŵaliska ŵa Cikhristu cautesi ŵakamba kale comene kukhozgera nkhondo, ndipo ŵakomeska ŵanthu ŵanandi comene mu visopo vyawo. Cifukwa cakuti visopo vikunjilirapo pa ndyali za caru, Baibolo likuti uwu mbuzaghali wauzimu. (Civumbuzi 18:2, 3) Nakuti lero vinthu vyanangika comene mu Cikhristu cautesi. Ŵakulekelera uzaghali wanadi, ndipo ŵaliska nawo ŵakucitako. Yesu Khristu na ŵapositole ŵake ŵakayowoya kale za cigaruka ici. (Mateyu 13:36-43; Milimo 20:29, 30; 2 Petros 2:1, 2) Kasi umaliro wa ŵanthu ŵakujumpha biliyoni limoza awo ŵakulondezga Cikhristu cautesi uzamuŵa wuli? Ndipo kasi ŵasopi ŵaunenesko ŵa Yehova ŵakwenera kucita wuli na ŵanthu aŵa, kusazgapo ŵanyake awo ŵapuluskika na cisopo cautesi? Tikusanga zgoro lakupulikikwa makora pa mafumbo agha pakusanda ivyo vikacitika pa nyengo ya ‘kuparanya Bala mu Israyeli.’—2 Mathemba 10:28.
Ciuta Wakatemwa Ŵanthu Ŵake Ŵakupuluka
5. Kasi Yehova wakalongora wuli citemwa ku ŵanthu ŵake ŵakupuluka?
5 Yehova Ciuta wakukondwa yayi kulanga awo ŵamugalukira. Pakuŵa Dada wacitemwa, wakukhumba kuti ŵaheni ŵalape na kuwelera kwa iyo. (Ezekiel 18:32; 2 Petros 3:9) Ukaboni wakukhozgera fundo iyi ngwakuti Yehova wakatuma nchimi zinandi mu nyengo ya Ahabu na Yezebeli kuti ziŵaphalire uheni wa kusopa Bala. Eliya wakaŵa yumoza wa nchimi izi. Vura yikati yakalara, umo vikayowoyekera, Eliya wakaphalira Themba Ahabu kuti liwunganye Ŵaisrayeli na nchimi za Bala pa Phiri la Karmel.—1 Mathemba 18:1, 19.
6, 7. (a) Kasi Eliya wakavumbura wuli ico cikacitiska kuti Ŵaisrayeli ŵagaruke? (b) Kasi nchimi za Bala zikacita vici? (c) Kasi Eliya wakacita vici?
6 Ungano uwu ukacitikira apo pakaŵa jochero la Yehova ilo “likabwangandukira pasi,” panji kuti ŵakondweske Yezebeli. (1 Mathemba 18:30) Nchacitima kuti Ŵaisrayeli awo ŵakaŵapo ŵakamumanya yayi uyo wakaŵa nadi na nkhongono zakulokweskera vura iyo ŵakakhumbanga, pakati pa Yehova na Bala. Nchimi 450 zikimira Bala, ndipo Eliya pera ndiyo wakimira Yehova. Pakuvumbura ico cikayambiska suzgo, Eliya wakafumba ŵanthu kuti: ‘Kasi muziulikenge kufikira pawuli pakati pa visopo viŵiri?’ Ndiposo wakayowoya mazgu ghapusu, wakati: ‘Usange Yehova ndiye Ciuta, mulondezgani Iye; kweni usange ndi Bala, mulondezgani nayo.’ Pakukhumba kuciska Ŵaisrayeli kuti ŵasopenge Yehova pera, Eliya wakasacizga kuti ŵayezge uyo ni Ciuta nadi. Ŵakenera kukoma ng’ombe ziŵiri zanalume kuti ŵapeleke sembe, yimoza ya Yehova, yinyake ya Bala. Ciuta wanadi wakenera kocha sembe yake na moto. Ŵaprofeti ŵa Bala ŵakanozga sembe yawo, ndipo ŵakacemerezga nyengo yitali kuti: ‘We Bala, utipulike!’ Eliya wakayamba kuŵahoya, ntheura ŵakajiceka mupaka ndopa zikafuma, ndipo ŵakakoromoka comene. Kweni palije ico cikacitika.—1 Mathemba 18:21, 26-29.
7 Sono yikaŵa nyengo ya Eliya. Cakwamba, wakanozga jochero la Yehova na kuŵikapo vipitika vya nyama ya ng’ombe. Kufuma apo, wakaŵaphalira kuti ŵathirepo maji ghakuzura viŵiya vinayi vikuruvikuru. Ŵakawerezgapo katatu, mupaka ngalandi iyo yikaŵa mumphepete mwa jochero yikazura maji. Ndipo Eliya wakalomba, wakati: “Yehova Ciuta wa Abrahamu, Yisake, na Israyeli, kumanyikwe muhanya uno kuti imwe ndimwe Ciuta mwa Israyeli, na kuti ine ndine muteŵeti winu, ndipo kuti ndacita vinthu vyose ivi pa mazgu ghinu. Mundipulike Yehova, mundipulike, mwakuti ŵanthu aŵa ŵamanye kuti imwe ndimwe Yehova Ciuta, na kuti imwe mwawezgeraso mitima yawo.”—1 Mathemba 18:30-37.
8. Kasi Ciuta wakacita wuli Eliya wakati walomba, ndipo nchimi iyi yikacita vici?
8 Ciuta waunenesko wakacitapo kanthu. Wakatuma moto kufuma kucanya na kocha sembe pamoza na jochero. Moto uwu ukamyangura na maji wuwo agho ghakazura mu ngalandi iyo yikaŵa mumphepete mwa jochero! Ghanaghanani waka umo Ŵaisrayeli ŵakwenera kuti ŵakajipulikira. “Ŵakati ŵaciwona ici ŵakawa kavunama; ndipo ŵakati, ‘Yehova ndiye Ciuta, Yehova ndiye Ciuta.’” Ndipo Eliya wakacitapo kanthu, wakalangura Ŵaisrayeli kuti: “Korani nchimi za Bala; waleke kuphokwapo na yumo.” Ŵakakora nchimi zose 450 za Bala na kuzikoma musi mu Phiri la Karmel.—1 Mathemba 18:38-40.
9. Kasi ŵasopi ŵaunenesko ŵakayezgekaso wuli?
9 Pa zuŵa lambura kuluwika ili, Yehova wakalokweska vura yakwamba pa caru pakati pajumpha vilimika vitatu na hafu! (Yakobe 5:17, 18) Mungaghanaghanira waka umo Ŵaisrayeli ŵakayowoyeranga za vinthu ivi pakuwelera kukaya; Yehova wakalongora kuti ni Ciuta. Kweni ŵasopi ŵa Bala ŵakathera yayi. Yezebeli wakalutizga kusuzga ŵateŵeti ŵa Yehova. (1 Mathemba 19:1, 2; 21:11-16) Ntheura ŵanthu ŵa Ciuta ŵakayezgeka kuti ŵalongore usange ŵakaŵa ŵakugomezgeka. Kasi ŵasangikenge kuti ŵakusopa Yehova yekha usange zuŵa lakweluzgira awo ŵakusopa Bala lakwana?
Citanipo Kanthu Sono
10. (a) Kasi Ŵakhristu ŵakuphakazgika ŵakucita vici lero? (b) Kasi cikung’anamuraci kupulikira languro ilo liri pa Civumbuzi 18:4?
10 Mazuŵa ghano, Ŵakhristu ŵakuphakazgika ŵacita nchito yakuyana na iyo wakacitanga Eliya. Iwo ŵakuyowoya pamlomo kweniso ŵakulemba mabuku na kucenjezga ŵanthu ŵa mitundu yose mukati na kuwaro wuwo kwa Cikhristu cautesi. Ŵakucenjezga za uheni wa cisopo cautesi. Lekani ŵanthu ŵakukwana mamiliyoni ŵacitapo kanthu na kuleka cisopo cautesi. Ŵajipeleka kwa Yehova na kubapatizika, ndipo ŵazgoka ŵasambiri ŵa Yesu Khristu. Inya, ŵapulikira cenjezgo la Ciuta lakukhwaskana na cisopo cautesi, lakuti: “Fumaniko kwa iyo, mwa ŵanthu ŵane, kuti muleke kusangana nayo zakwananga zake, na kuti muleke kupokako vilengo vyake.”—Civumbuzi 18:4.
11. Kasi nchivici cikukhumbikwa kuti titemweke na Yehova?
11 Ŵanthu ŵakukwana mamiliyoni ghanandi ŵakunweka na uthenga uwo Ŵakaboni ŵa Yehova ŵakupharazga, kweni ŵakumanya yayi ico ŵakwenera kucita. Ŵanyake nyengo zinyake ŵakwiza ku maungano, ku Mugonero wa Fumu panji ku ungano wa cigaŵa. Tikuciska ŵanthu aŵa kuti ŵaghanaghanire mazgu gha Eliya, ghakuti: ‘Kasi muziulikenge kufikira pawuli pakati pa visopo viŵiri?’ (1 Mathemba 18:21) Ŵaleke kuziulika, ŵacitepo kanthu sono na kulimbikira kuti ŵaŵe ŵasopi ŵa Yehova ŵakujipeleka ndiposo ŵakubapatizika. Para ŵangaleka kucita nthena, umoyo wamuyirayira uŵapambenge.—2 Ŵatesalonika 1:6-9.
12. Kasi Ŵakhristu ŵanyake ŵakubapatizika ŵawira mu ulwani wuli, ndipo ŵakwenera kucitaci?
12 Nchacitima kuti Ŵakhristu ŵanyake ŵakubapatizika ŵawelera nyuma panji kulopwa pakusopa. (Ŵahebere 10:23-25; 13:15, 16) Ŵanyake ŵazizima cifukwa ca kopa kusuzgika, vyenjezgo vya umoyo, kupenja usambazi panji kutemweska vyakusekereska. Yesu wakacenjezga awo ŵakumulondezga kuti vinthu ivi vingaŵakhuŵazga, kuŵafyolonganiska na kuŵawiska. (Mateyu 10:28-33; 13:20-22; Luka 12:22-31; 21:34-36) Ŵanthu aŵa ŵaleke ‘kuziulika pakati pa visopo viŵiri,’ ŵakwenera ‘kupamphuka, ndipo ŵang’anamuke mu mtima’ na kucitapo kanthu kuti ŵafiske phangano lawo kwa Ciuta.—Civumbuzi 3:15-19.
Cisopo Cautesi Cimalenge Mwakubucizga
13. Longosorani umo vinthu vikaŵira mu Israyeli apo Yehu wakaphakazgika kuŵa themba.
13 Nchakuzirwa comene kuti ŵanthu ŵacitepo kanthu sono, cifukwa tikuwona ivyo vikacitikira Ŵaisrayeli vilimika 18 kufuma apo Ciuta wanadi wakamanyikwira pa Phiri la Karmel. Zuŵa lakuti Yehova weruzge awo ŵakasopanga Bala likiza mwakubucizga ndiposo mwakucilukizga mu nyengo ya Elisha, uyo wakatora malo gha Eliya. Jehoramu, mwana wa Themba Ahabu, ndiyo wakawusanga Israyeli, ndipo nyina Yezebeli wakaŵa kuti wacali na mazaza. Elisha wakatuma muteŵeti wake kuti walute mwacisisi na kuphakazga Yehu mulara wa ŵasilikari kuŵa themba. Nyengo iyo, Yehu wakaŵa kuvuma kwa Yordani ku Ramoti-gileyadi, wakalongozganga nkhondo pakurwa na ŵalwani ŵa Israyeli. Themba Jehoramu likaŵa pa Jezreel, mu cidikha ca kufupi na Megido, kuti wapozgeke vilonda ivyo wakapwetekeka ku nkhondo.—2 Mathemba 8:29–9:4.
14, 15. Kasi Yehu wakatumika vici, ndipo wakacita wuli?
14 Ivi ndivyo Yehova wakaphalira Yehu kuti wacite: ‘Uparanye nyumba ya Ahabu sekuru wako kuti ndiwezgere nduzga ndopa za ŵateŵeti ŵane zinchimi, na ndopa za ŵateŵeti wose ŵa Yehova pa woko la Yezebeli. Pakuti nyumba yose ya Ahabu yimarenge; . . . Ndipo ncheŵe zimuryenge Yezebeli mu caru ca Jezreel, kwamkuŵavye wakumusunga.’—2 Mathemba 9:7-10.
15 Yehu wakaŵa wakuziulika yayi. Nyengo yeneyiyo, wakakwera galeta lake na kucimbilira ku Jezreel. Mulinda ku Jezreel wakawona waka umo galeta likenderanga, ndipo wakamanya kuti Yehu ndiyo wakendeskanga, ntheura wakaphalira Themba Jehoramu. Jehoramu wakakwera galeta na kuluta kukakumana na mulongozgi wa ŵasilikari uyu. Ŵakati ŵakumana, Jehoramu wakafumba kuti: ‘Nchimango kasi Yehu?’ Yehu wakazgora wakati: ‘Cimango cingaŵapo uli apa uleŵi wa ŵanyoko [Yezebeli] na ufwiti wawo ni vinandi ntheura?’ Ndipo pambere Themba Jehoramu lindacimbire, Yehu wakakweta uta wake, wakalilasa na muvwi pa mtima, ndipo likafwa.—2 Mathemba 9:20-24.
16. (a) Kasi nthunguli za Yezebeli zikabucizgika na vici? (b) Kasi mazgu gha Yehova ghakafiskika wuli pa Yezebeli?
16 Yehu wakacedwa yayi, wakacimbilira ku msumba pa galeta lake. Yezebeli wakajitozga comene, ndipo wakalingizga kuwaro na kutawuzga Yehu na mazgu gha kumofya. Yehu wakamuzerezga, wakapempha wovwiri, wakati: “Uyo wali na ine ndi njani? Njani?” Sono ŵalinda ŵa Yezebeli ŵakenera kucitapo kanthu. Nthunguli ziŵiri panji zitatu zikalingizga kuwaro. Nyengo yeneyiyo, zikayezgeka kuti zilongore uyo zipulikirenge. Yehu wakati: “Muwiskirani pasi.” Ntheura zikamuwiskira pasi Yezebeli, ndipo ŵakamuponderezgera pasi na malundi gha ŵakavalo na mikombero ya galeta. Ili ndilo likaŵa pharaniko la munthu uyo wakayambiska kusopa Bala mu Israyeli. Pambere ŵandamusunge, ncheŵe zikarya nyama yake, umo vikayowoyekera kale.—2 Mathemba 9:30-37.
17. Kasi ceruzgo ca Ciuta pa Yezebeli cikwenera kutikhorweska kuti kunthazi kucitikenge cinthu wuli?
17 Umaliro wakofya wanthena uwu ndiwo wizirenge muzaghali wakuyelezgera uyo wakucemeka “Babulone Mukuru.” Muzaghali uyu wakwimira visopo vyautesi mu caru ca Satana ici, visopo ivyo vikayambira mu msumba wakale wa Babulone. Para visopo vyautesi vyamara, Yehova Ciuta wazamuzgokera ku ŵanthu wose awo ŵali ku cigaŵa ca caru ca Satana. Aŵa nawo ŵazamuparanyika, kujulira nthowa caru ciphya ca urunji.—Civumbuzi 17:3-6; 19:19-21; 21:1-4.
18. Yezebeli wakati wafwa, kasi nchivici cikacitikira awo ŵakasopanga Bala mu Israyeli?
18 Yezebeli wakati wafwa, Themba Yehu likaziulika yayi kuparanya mphapu yose ya Ahabu na ŵanthu ŵa lumbiri awo ŵakaŵanga pafupi nayo. (2 Mathemba 10:11) Kweni Ŵaisrayeli ŵanandi awo ŵakasopanga Bala ŵakakhalilira mu caru. Yehu wakacitapo kanthu pa ŵanthu aŵa kulongora ‘mwamphu wake kwa Yehova.’ (2 Mathemba 10:16) Yehu wakapusikizgira kuti nayo wakusopa Bala, ndipo wakanozga ciphikiro cikuru pa tempele la Bala ilo Ahabu wakazenga mu Samariya. Ŵaisrayeli wose awo ŵakasopanga Bala ŵakiza ku ciphikiro. Ŵakajalirika mu tempele, ndipo wose ŵakakomeka na ŵanalume ŵa Yehu. Baibolo likumalizga kulongosora nkhani iyi na mazgu ghakuti: ‘Ntheura ndimo Yehu wakaparanyira Bala mwa Israyeli.’—2 Mathemba 10:18-28.
19. Kasi “mzinda ukuru” wa ŵasopi ŵakugomezgeka ŵa Yehova ukulindilira vici?
19 Kusopa Bala kukamara mu Israyeli. Ndimo vizamuŵira na visopo vyose vyautesi mu caru. Vizamumara mwamabuci, ndipo umaliro wake uzamuŵa wakofya. Kasi imwe muzamuŵa ku cigaŵa ca njani mu zuŵa likuru la ceruzgo? Citanipo kanthu sono, ndipo mungazakaŵa pakati pa “mzinda ukuru” wa ŵanthu awo ŵazamupona “cisuzgo cikuru.” Nyengo iyo, muzamuŵa ŵacimwemwe ndipo muzamulumba Yehova pakukumbuka kuti “weruzga muzaghali mukuru yura, mweneuyo wakananga caru capasi na uzaghali wake.” Muzamukoŵerana na ŵasopi ŵanyinu ŵaunenesko pakwimba mazgu ghakufuma kucanya ghakuti: “Aleluya [lumbani Ciuta]: pakuti Fumu Ciuta withu Mwenenkhongonozose, wakuwusa.”—Civumbuzi 7:9, 10, 14; 19:1, 2, 6.
Mafumbo Ghakuti Tighanaghanirepo
• Kasi vikaŵa wuli kuti Ŵaisrayeli ŵaŵe na mulandu wa kusopa Bala?
• Kasi Baibolo likati kuŵenge cigaruka wuli, ndipo ucimi uwu wafiskika wuli?
• Kasi Yehu wakamazga wuli kusopa Bala?
• Kasi tikwenera kucitaci kuti tizakapone pa zuŵa la ceruzgo la Ciuta?
[Mapu pa peji 9]
(Mu magazini yakusindikizga ndimo vikuwoneka makora)
Soko
Afeki
Helkat
Jokneam
Megido
Tanak
Dotani
SAMARIYA
Endor
Shunem
Ofira
Jezreel
Ibleam (Gath-rimmon)
Tirza
Beth-shemesh
Beth-shean (Bethshan)
Jabesh-gilead?
Abel-mehola
Nyumba ya Arbel
Ramoti-gileyadi
Mountain Peaks
Phiri la Karmel
Phiri la Tabor
More
Phiri la Gilboa
[Bodies of water]
Nyanja ya Meditereniyani
Nyanja ya Galileya
[River]
Mronga wa Yordani
[Spring and well]
Cisimi ca Harod
[Kulongosora Cithuzithuzi]
Mwakuzomerezgeka na Pictorial Archive (Near Eastern History) Est. na Survey of Israel
[Vithuzithuzi pa peji 10]
Kupharazga Ufumu nyengo zose na kuwungana ni vinthu vyakuzirwa comene pa kusopa kwaunenesko
[Cithuzithuzi pa peji 12, 13]
Wose awo ŵakukhumba kuzakapona pa zuŵa la Yehova ŵakwenera kucitapo kanthu nga ni Yehu