Citani Ivyo Njuŵi Yinu Yikumuphalirani
“Ku ŵatuŵa vinthu vyose ni vituŵa: kweni kwa awo mbakukazuzgika na ŵambura cipulikano palive kanthu ako nkhatuŵa.”—TITO 1:15.
1. Kasi Paulosi wakasangika wuli ku mipingo ya ku Krete?
PAMANYUMA pa kumalizga maulendo ghake ghatatu ghaumishonare, mpositole Paulosi wakakakika na kutumizgika ku Roma, uko wakakhala mu jere kwa vilimika viŵiri. Kasi wakacitaci pamanyuma pa kufumiskika mu jere? Pa nyengo yinyake, wakaluta na Tito ku cirwa ca Krete, ndipo pamanyuma wakamulembera kalata kuti: “Ndico cifukwa nkhakusida mu Krete, kuti unozgenge ivyo vikakhalapo vyambura kunozgeka, ndipo kuti wimike ŵalara.” (Tito 1:5) Tito wakeneranga kucita mulimo uwu na ŵanthu awo ŵakaŵa na njuŵi zakupambanapambana.
2. Ni suzgo wuli ilo Tito wakeneranga kulimazga ku cirwa ca Krete?
2 Paulosi wakaphalira Tito ivyo vikukhumbikwa kwa ŵanthu awo ŵangaŵa ŵalara mu mpingo, ndipo pamanyuma wakayowoya za ‘ŵanthu ŵanandi awo ŵakaŵa ŵamtafu, ŵakuŵereŵeta bweka na kupusika.’ Ŵanthu aŵa ŵakaŵa “ŵakupankhula mbumba zizirima, pakusambizga visambizgo vyambura kwenera.” Tito wakeneranga ‘kuŵacenya.’ (Tito 1:10-14; 1 Timote 4:7) Paulosi wakati mitima yawo na njuŵi zawo vikaŵa ‘vyakukazuzgika,’ nga ni umo laya lakutowa likuthimbililira para panthonyera mafira gha matoci. (Tito 1:15) Ŵanyake mwa ŵanthu aŵa ŵakwenera kuti ŵakaŵa Ŵayuda, cifukwa ŵakakoseranga “ukotoli.” Nangauli mu mipingo ya mazuŵa ghano mulije ŵanthu awo ŵakukosera ukotoli, kweni tingasambira vinandi vyakukhwaskana na njuŵi ku ulongozgi uwo Paulosi wakapeleka kwa Tito.
Awo Ŵakaŵa na Njuŵi Yakukazuzgika
3. Ni vinthu wuli vyakukhwaskana na njuŵi ivyo Paulosi wakalembera Tito?
3 Wonani umo Paulosi wakayowoyera za njuŵi. Wakati: “Ku ŵatuŵa vinthu vyose ni vituŵa: kweni kwa awo mbakukazuzgika na ŵambura cipulikano palive kanthu ako nkhatuŵa; kweni mitima yawo na njuŵi zawo vili kukazuzgika. Ŵakuzomera kuti ŵakumanya Ciuta, kweni ŵakumukana na milimo yawo.” Nchakuwonekerathu kuti ŵanji mwa ŵanthu aŵa ŵakeneranga kusintha mwakuti “ŵakhome mu cipulikano.” (Tito 1:13, 15, 16) Ŵakatondekanga kupambaniska pakati pa ico nchituŵa na ico nchakukazuzgika, ndipo ici cikakhwaskanga njuŵi zawo.
4, 5. Ni maghanoghano wuli ghaheni agho ŵanji mu mipingo ya ku Krete ŵakaŵa nagho, ndipo ŵakawonanga wuli vinthu?
4 Pakaŵa kuti pajumpha vilimika vyakujumpha khumi kufuma apo wupu wakulongozga ukadumura kuti ukotoli ukaŵa wakukhumbikwaso yayi kuti munthu waŵe Mkhristu waunenesko, ndipo mipingo yose yikaphalirika za ici. (Milimo 15:1, 2, 19-29) Ndipouli, ŵanyake ku Krete ‘ŵakakoseranga ukotoli.’ Ŵanji ŵakasuskirathu pakweru wupu wakulongozga mwa ‘kusambizga visambizgo vyambura kwenera.’ (Tito 1:10, 11) Cifukwa ca kuŵa na maghanoghano ghakubendera, ŵakwenera kuti ŵakakoseranga nipera malango ghakukhwaskana na vyakurya ndiposo mitheto yinyake. Ŵakweneraso kuti ŵakasazgirangako ivyo malango agho Ciuta wakapeleka kwizira mwa Mozesi ghakayowoyanga, nga umo ŵakacitiranga Ŵayuda ŵanyake mu nyengo ya Yesu. Kweniso ŵakasambizganga vidokoni vya Ŵayuda ndiposo malango gha ŵanthu.—Marko 7:2, 3, 5, 15; 1 Timote 4:3.
5 Kaghanaghaniro aka kakananga njuŵi yawo kuti yileke kugwira nchito makora. Paulosi wakalemba kuti: “Kwa awo mbakukazuzgika na ŵambura cipulikano palive kanthu ako nkhatuŵa.” Njuŵi yawo yikatimbanizgika comene mwakuti yikaŵa yakugomezgekaso yayi kuti yiŵalongozge makora pakucita ndiposo kusanda vinthu. Nakuti ŵakeruzganga Ŵakhristu ŵanyawo pa vinthu ivyo Mkhristu waliyose wakeneranga kusankha yekha. Mwakucita ntheura, Ŵakhristu ŵa ku Krete ŵakawonanga vinthu vinyake kuŵa vyakukazuzgika, uku ni viwemi waka. (Ŵaroma 14:17; Ŵakolose 2:16) Nangauli ŵakatenge ŵakumanya Ciuta, kweni milimo yawo yikaŵasuska.—Tito 1:16.
“Ku Ŵatuŵa Vinthu Vyose Ni Vituŵa”
6. Kasi ni mitundu yiŵiri wuli ya ŵanthu iyo Paulosi wakayowoya?
6 Kasi tingasanga candulo wuli ku ivyo Paulosi wakalembera Tito? Wonani mphambano iyo yili mu mazgu agha: “Ku ŵatuŵa vinthu vyose ni vituŵa: kweni kwa awo mbakukazuzgika na ŵambura cipulikano palive kanthu ako nkhatuŵa; kweni mitima yawo na njuŵi zawo vili kukazuzgika.” (Tito 1:15) Paulosi wakang’anamuranga kuti cinthu cilicose nchituŵa na cakuzomerezgeka ku Ŵakhristu awo mbatuŵa yayi. Tikuyowoya nthena cifukwa Paulosi wakaŵa kuti walemba kale mu kalata yinyake kuti awo ŵakucita uzaghali, kusopa vikozgo, ufwiti, na vinyake, “ŵati ŵaharenge Ufumu wa Ciuta cara.” (Ŵagalatiya 5:19-21) Mwantheura, tingayowoya kuti Paulosi wakang’anamuranga kuti pali mitundu yiŵiri ya ŵanthu, ŵanthu awo mbatuŵa mwauzimu ndiposo mwakuthupi, na ŵanji awo mbatuŵa yayi.
7. Kasi lemba la Ŵahebere 13:4 likukanizga vici, kweni kasi pangaŵa fumbo wuli?
7 Vinthu ivyo Mkhristu waunenesko wakwenera kuleka kucita ni ivyo vili kulembeka mwakudunjika pera yayi mu Baibolo. Mwaciyelezgero, wonani fundo iyi: “Nthengwa yiŵenge ya ulemu mu ŵanthu wose, ndipo citara ciŵenge cambura kukazuzgika: cifukwa ŵazaghali na ŵaleŵe Ciuta wamkuŵeruzga.” (Ŵahebere 13:4) Nanga ni ŵanthu awo Mbakhristu yayi ndiposo awo ŵakumanya yayi malango gha mu Baibolo, ŵangazomerezga kuti lemba ili likukanizga kucita uleŵe. Nchakuwonekerathu kuti kufuma mu vesi ili na mavesi ghanyake, Ciuta wakukanizga kuti yumoza mu nthengwa wagonanenge na munthu munyake uyo ni mfumu panji muwoli wake yayi. Kweni wuli pakuyowoya za ŵanthu ŵambura kutorana awo ŵakugonana mu mlomo? Ŵawukirano ŵanandi ŵakuti kucita nthena nkhwananga yayi cifukwa nkhugonana kwanadi yayi. Kasi Mkhristu wangati kugonana kwa mu mlomo nkhuwemi waka?
8. Mwakupambana na ŵanthu ŵanandi mu caru, kasi Ŵakhristu ŵakuwona wuli kugonana kwa mu mlomo?
8 Pa Ŵahebere 13:4 ndiposo pa 1 Ŵakorinte 6:9 pakulongora kuti Ciuta wakukanizga uleŵe na uzaghali (mu Cigiriki, por·neiʹa). Kasi uzaghali ukusazgapo vici? Lizgu la Cigiriki ili likung’anamura kugonana kwa ŵanthu ŵambura kutorana, kwali nkhwakawiro panji yayi. Kukusazgapo kugonana kwa mtundu wuliwose uko kukucitika kuwaro kwa nthengwa yakuzomerezgeka na Malemba. Mwantheura, kukusazgaposo kugonana mu mulomo, nangauli ŵawukirano ŵanandi pa caru cose ŵakuphalirika panji kuwona kuti nkhwakwenelera. Ŵakhristu ŵaunenesko ŵakwendera maghanoghano na vyakucita vya ŵanthu “ŵakuŵereŵeta bweka na kupusika” yayi. (Tito 1:10) Ŵakulondezga comene malango gha mu Baibolo. M’malo mwa kuwona kuti kugonana kwa mu mlomo nkhwakwenelera, ŵakumanya kuti Malemba ghakuti kucita nthena mbuzaghali (por·neiʹa), ndipo ŵakusambizga njuŵi zawo kutinkha ukhaliro uwu.a—Milimo 21:25; 1 Ŵakorinte 6:18; Ŵaefeso 5:3.
Njuŵi Zakupambana Zikusankha Mwakupambana
9. Usange “vinthu vyose ni vituŵa,” kasi njuŵi yili na nchito wuli?
9 Kweni kasi Paulosi wakang’anamurangaci apo wakati “ku ŵatuŵa vinthu vyose ni vituŵa”? Paulosi wakayowoyanga za Ŵakhristu awo njuŵi zawo zikaŵa zakukolerana na fundo za Ciuta izo zili mu Malemba. Ŵakhristu ŵanthena ŵakumanya kuti vinthu ivyo Baibolo likukana mwakudunjika yayi, munthu waliyose wangasankha mwakuyana na njuŵi yake. M’malo mwa kweruzga ŵanyawo, ŵakumanya kuti vinthu ivyo Ciuta wakukanizga yayi ni “vituŵa.” Ŵakulindizga yayi kuti waliyose waŵenge na maghanoghano ghakuyana ndendende na ghawo pa nkhani izo Baibolo likuyowoya mwakudunjika yayi. Tiyeni tiwone umo ivi vingacitikira.
10. Kasi pangaŵa masuzgo wuli para kwacitika ukwati (panji nyifwa)?
10 Pali nthengwa zinandi izo mfumu panji muwoli pera ndiyo njumoza wa Ŵakaboni ŵa Yehova. (1 Petros 3:1; 4:3) Ici cingapangiska masuzgo ghanandi, comenecomene para kuli ukwati panji nyifwa ya ŵabali ŵawo. Ghanaghanirani ivyo vingacitikira mwanakazi Wacikhristu uyo mfumu wake ni Kaboni yayi. Mbali wa mfumu wake wali na ukwati ndipo wamucitikira mu chalichi. (Panji mbali wa mwanalume, mutepanji mupapi wake, wafwa, ndipo vyose vyakukhwaskana na nyifwa vyamucitikira mu chalichi.) Mudumbu uyu pamoza na mfumu wake ŵakukhumbikwira kuti ŵalute. Kasi njuŵi ya mudumbu uyu yimuzomerezgenge kuti walute? Kasi wacitenge wuli? Wonani vinthu viŵiri ivyo wangacita.
11. Longosorani umo mwanakazi munyake Wacikhristu wangawonera usange nchakwenelera kuluta ku ukwati uwo wamucitikira mu chalichi, ndipo paumaliro wangasankha vici?
11 Loyisi wakukumbukira fundo yakuzirwa iyo Baibolo likuyowoya kuti, ‘fumanimo mu Babulone Mukuru,’ ufumu wa pa caru cose wa kusopa kwautesi. (Civumbuzi 18:2, 4) Kumanyuma, nayo wakasopanga mu chalichi ilo kwamucitikira ukwati ndipo wakumanya kuti panyengo ya ukwati, wose awo ŵamuŵako ŵamukhumbikwira kucita vinthu vyakukhwaskana na kusopa, nga nkhulomba, kwimba sumu, panji vinthu vinyake. Wasimikizga mtima kuleka kucitako vinthu ivi ndipo wakukhumba yayi nanga nkhulutako mwakuti waleke kukacicizgika kuswa malango gha Ciuta. Loyisi wakucindika mfumu wake, ndipo wakukhumba kukolerana nayo nga ni mutu wa mbumba. Ndipouli, wakukhumba yayi kuswa malango gha mu Malemba. (Milimo 5:29) Mwantheura, wakulongosolera mfumu wake mwaluso kuti walutengeko yayi nanga mfumu wake wangaluta. Wangayowoya kuti usange wangaluta na kukaleka kucitako vinthu vinyake mu chalichi, mbwenu wamumukhozga soni. Pa cifukwa ici, walekenge kuluta cifukwa ca kughanaghanira mfumu wake. Ivyo mudumbu uyu wasankha vikumupangiska kuŵa na njuŵi yituŵa.
12. Kasi munyake wangasankha kucitaci usange wangacemeka kuluta ku ukwati uwo wamucitikira mu chalichi?
12 Rute nayo wali na suzgo lakuyana waka. Wakucindika mfumu wake, wakukhumba yayi kwanangira Ciuta, ndipo wakukhumba kulondezga njuŵi yake yakusambizgika na Baibolo. Wati waghanaghanira fundo izo Loyisi wakazighanaghanira, Rute wakulomba na kuwona fundo za mu “Mafumbo Ghakufumira ku Ŵaŵazgi” mu Gongwe la Mulinda la Juni 1, 2002. Wakukumbukira kuti Ŵahebere ŵatatu ŵakazomera kuluta uko ŵanthu ŵakajikamiranga cikozgo, kweni ŵakalutilira kugomezgeka kwa Ciuta mwa kukana kujikamira cikozgo. (Daniel 3:15-18) Rute wakusankha kuluta na mfumu wake, kweni wamukana kucitako cilicose cakukhwaskana na kusopa, ndipo wakucita mwakukolerana na njuŵi yake. Wakulongosolera mfumu wake mwavinjeru ndiposo mwakupulikikwa makora ivyo njuŵi yake yamumuzomerezga kucita na ivyo yamumuzomerezga yayi. Rute ngwakusimikizga kuti wamupambaniska pakati pa vinthu ivyo wakwenera kucitako na ivyo wakwenera kucitako yayi.—Milimo 24:16.
13. Cifukwa wuli tikwenera kuzizwa yayi usange Ŵakhristu ŵaŵiri ŵasankha mwakupambana pa nkhani yimoza?
13 Para Ŵakhristu ŵaŵiri ŵasankha mwakupambana pa nkhani yimoza, kasi vikulongora kuti waliyose wangasankha umo wakhumbira panji kuti munyake wali na njuŵi yakulopwa? Yayi. Cifukwa ca kukumbukira umo sumu zikuvumira mu chalichi na vinthu vinyake vyakukopa ivyo vikuŵako, Loyisi wangawona kuti cingaŵa makora yayi kwa iyo usange wangaluta. Ndipo njuŵi yake yingakhwaskika para wangaluta na mfumu wake ku chalichi ilo ŵakasopanga kale. Mwantheura, ngwakusimikizga kuti ivyo wasankha ni viwemi kwa iyo.
14. Kasi Ŵakhristu ŵakwenera kukumbuka vici pa nkhani zakukhwaskana na vinthu ivyo munthu wakwenera kusankha yekha?
14 Kasi ivyo Rute wasankha ni vyambura kwenelera? Mbanyake yayi ŵakwenera kumusankhira. Ŵaleke kumweruzga panji kususka ivyo wasankha kuti walute ku chalichi na kuleka kucitako vinthu vilivyose vyakukhwaskana na kusopa. Kumbukani ulongozgi wa Paulosi wakukhwaskana na ivyo munthu wakwenera kusankha yekha pa nkhani ya cakurya ico wangarya panji kuleka kurya. Wakati: “Uyo wakurya wangayuyuranga uyo wakuleka kurya; ndipo uyo wakuleka kurya wangamweruzganga uyo wakurya: . . . ku fumu yake na yake wakwima panji wakuwa. Kweni wati wimikikenge; cifukwa Fumu yili na nkhongono kumwimika.” (Ŵaroma 14:3, 4) Apa nchakuwonekerathu kuti Mkhristu wanadi wangacicizga yayi munyake kuti waleke kulondezga ivyo njuŵi yake yakusambizgika makora yikumuphalira, cifukwa kucita nthena kungapangiska munyake kuleka kulondezga vinthu ivyo vingaponoska umoyo ivyo njuŵi yake yikumuphalira.
15. Cifukwa wuli pakukhumbikwira kughanaghanira comene njuŵi ya ŵanji?
15 Pa nkhani yeneyiyi, ŵadumbu wose ŵaŵiri aŵa, ŵakwenera kughanaghaniraso fundo zinyake. Fundo yimoza yakuti ŵaghanaghanire nja umo ŵanji ŵajipulikirenge na ivyo ŵasankha. Paulosi wakayowoya kuti: “Kweni ici ndico mweruzge, cakuti paŵavye munthu waŵikire mbali wake cikhuŵazgo panji cakuwiska.” (Ŵaroma 14:13) Panji Loyisi wakumanya kuti vinthu vyakuyana waka vikakwiyiskapo ŵabali mu mpingo panji mbumba yake, ndipo ivyo wangacita vingakhwaska ŵana ŵake. Kweni Rute wangaŵa kuti wakumanya kuti nkhani yakuyana waka yindakwiyiskepo ŵabali mu mpingo panji kuzizika ŵanthu uko wakukhala. Ŵadumbu ŵaŵiri aŵa, kusazgapo na ise, tikwenera kumanya kuti munthu uyo wali na njuŵi yakusambizgika makora wakughanaghaniraso umo ŵanji ŵajipulikirenge na ivyo wasankha. Yesu wakati: “Uyo wakhuŵazgenge yumoza wa aŵa ŵacoko, ŵeneawo ŵakupulikana na Ine, nchandulo kwa iyo kuti lwara lukakike mu mkosi wake, ndipo wabizgike mu cindimba ca nyanja.” (Mateyu 18:6) Usange munthu wakupwelerako yayi umo ivyo wasankhenge vikhwaskirenge ŵanji, njuŵi yake yinganangika nga umo yikanangikira ya Ŵakhristu ŵanyake ŵa ku Krete.
16. Kasi tingalindilira kuti ni vici ivyo visinthenge mwa Mkhristu mukuluta kwa nyengo?
16 Nyengo zose Mkhristu wakwenera kulutilira kukura mwauzimu ndiposo kupulika na kulondezga ivyo njuŵi yake yikumuphalira. Tiyeni tiwone za Mariko uyo wabapatizika sonosono. Njuŵi yake yikumuphalira kuti waleke kucita vinthu ivyo Malemba ghakukana, ivyo kale wakacitanga, mutepanji vingasazgapo kusopa vikozgo panji kupokera ndopa. (Milimo 21:25) Nakuti pasono wakukana nanga nkhucita vinthu ivyo wakughanaghana kuti ni viheni, papo Ciuta wakukanizga yayi. Kweniso wakuzizikika cifukwa ico ŵabali ŵanji ŵakulekera kucita vinthu ivyo iyo wakuwona kuti ni viwemi waka, nga nkhuwonelera mapulogiramu ghanyake pa TV.
17. Yowoyani ciyelezgero cakulongora umo nyengo ndiposo kukura mwauzimu vingakhwaskira njuŵi ya Mkhristu na ivyo wakusankha.
17 Mukuluta kwa nyengo, Mariko wamanya vinthu vinandi ndipo ubwezi wake na Ciuta wakura. (Ŵakolose 1:9, 10) Nchivici cacitika pamanyuma pake? Njuŵi yake yasambizgika makora. Pasono, Mariko ngwakunweka comene kupulika ivyo njuŵi yake yikuyowoya ndipo wakughanaghanirapo comene fundo za mu Malemba. Nakuti wamanya kuti vinthu vinyake ivyo wakaghanaghananga kuti ni viheni, ndimo Ciuta wakuviwonera yayi. Kweniso, cifukwa ca kulondezga comene fundo za mu Baibolo na kulondezga ivyo njuŵi yake yakusambizgika makora yikumuphalira, pasono Mariko waleka kuwonelera mapulogiramu gha pa TV agho pakwamba wakaghawonanga kuti ngawemi. Enya, njuŵi yake yasambizgika makora.—Salmo 37:31.
18. Kasi nchivici cikutikondweska?
18 Mu mipingo yinandi muli Ŵakhristu awo ŵakukura mwauzimu mwakupambanapambana. Ŵanji ŵamba waka sono unenesko. Panji njuŵi yawo yingaŵawovwira yayi kusankha vinthu vinyake, kweni pa vinthu vinyake yili maso comene. Ŵanthu ŵanthena ŵangakhumbikwira nyengo ndiposo wovwiri kuti maghanoghano ghawo ghayane na ulongozgi wa Yehova ndiposo kuti ŵalondezgenge ivyo njuŵi yawo yakusambizgika makora yikuŵaphalira. (Ŵaefeso 4:14, 15) Nchakukondweska kuti mu mipingo yeneyiyi, mukwenera kuti muli ŵanji awo ŵakumanya vinandi, ndipo ŵakulondezga fundo za mu Baibolo, nakuti njuŵi zawo zikukolerana comene na maghanoghano gha Ciuta. Nchakunotheska comene kuŵa na ŵanthu “ŵatuŵa” awo ŵakuwona vinthu ivyo ni vyakuzomerezgeka na Ciuta kuŵa “vituŵa.” (Ŵaefeso 5:10) Tiyeni tose tiŵe na cilato cakuti njuŵi yithu yiyanenge na ya Ŵakhristu aŵa, na kuyisungilira kuti yikoleranenge na unenesko uwo ukuyana na kusopa Ciuta.—Tito 1:1.
[Mazgu ghamusi]
a Mu Gongwe la Mulinda la Cingelezi la Malici 15, 1983, mapeji 30 na 31, muli ulongozgi wakuti ŵakutorana ŵaghanaghanirepo.
Kasi Mungazgora Wuli?
• Cifukwa wuli Ŵakhristu ŵanyake ŵa ku Krete ŵakaŵa na njuŵi zakukazuzgika?
• Cifukwa wuli Ŵakhristu ŵaŵiri ŵa njuŵi zakusambizgika makora ŵangasankha mwakupambana pa nkhani yimoza?
• Kasi njuŵi yithu yikwenera kuŵa wuli mukuluta kwa nyengo?
[Mapu pa peji 18]
(Mu magazini yakusindikizga ndimo vikuwoneka makora)
Sicily
GIRISI
Krete
ASIA MINOR
Kupro
NYANJA YA MEDITERENIYANI
[Cithuzithuzi pa peji 20]
Ŵakhristu ŵaŵiri ŵangasankha mwakupambana pa nkhani yimoza