Dzina ḽa Mudzimu na “Thestamende Ntswa”

VHUIMO ha dzina ḽa Mudzimu a vhu dzinginyei kha Maṅwalo a Luhevheru, a “Thestamende ya Kale.” Naho Vhayuda vho fhedza nga u litsha u ḽi bula, u tenda havho ho vha thivhela u bvisa heḽi dzina musi vha tshi ita dzikopi dza maṅwalo a kale a Bivhili. Nga zwenezwo, Maṅwalo a Luhevheru a na dzina ḽa Mudzimu lunzhi-lunzhi u fhira ḽiṅwe dzina naho ḽi ḽifhio.

Malugana na Maṅwalo a Lugerika a Tshikriste, a “Thestamende Ntswa,” vhuimo ndi vhuṅwe. Maṅwalo a bugu ya Ndzumbululo (bugu ya u fhedza ya Bivhili) a na dzina ḽa Mudzimu ḽi kha tshivhumbeo tsha tshikhau, “Jah,” (kha ipfi “Haleluya”). Fhedzi nga nnḓa hazwo, a hu na maṅwalo a kale a Lugerika ane ra vha nao zwino a dzibugu dza u bva kha Mateo u swikela kha Ndzumbululo ane a vha na dzina ḽa Mudzimu nga vhuḓalo. Naa izwo zwi amba uri iḽo dzina a ḽo ngo fanela u vha hone? Hezwo zwi nga mangadza musi hu tshi vhonwa mbuno ya uri vhatevheli vha Yesu vho ṱhogomela vhuhulwane ha dzina ḽa Mudzimu, nahone Yesu o ri funza uri ri rabele uri dzina ḽa Mudzimu ḽi khethwe. Zwino ho itea mini-ha?

Uri ni zwi pfesese, humbulani uri maṅwalwa a Maṅwalo a Lugerika a Tshikriste ane ra vha nao ṋamusi a si a u thoma. Bugu dza vhukuma dzo ṅwaliwaho nga Mateo, Luka na vhaṅwe vhaṅwali vha Bivhili dzo vha dzi tshi shumiswa vhukuma nahone dza ṱavhanya dza ṱahala. Nga zwenezwo, ha itwa dziṅwe kopi, huno musi dzi tshi ṱahala, ha itwa dziṅwe kopi dzi tshi bva kha dzenedzo. Hezwi ndi zwine ra nga zwi lavhelela, samusi kopi dzo vha dzi tshi itelwa u shumiswa, hu si u vhulungwa.

Ṋamusi hu na zwigidi na zwigidi zwa dzikopi dza Maṅwalo a Lugerika a Tshikriste dzine dza kha ḓi vha hone, fhedzi vhunzhi hadzo dzo itwa vhukatini kana musi ḓana ḽa vhuṋa ḽa miṅwaha ḽa Tshifhinga tshashu tsho Ḓoweleaho ḽo no fhira. Hezwi zwi fanyisela hezwi zwe khamusi zwa itea: Naa ho itea tshiṅwe tshithu kha mafhungo a Maṅwalo a Lugerika a Tshikriste nga phanḓa ha ḓana ḽa vhuṋa ḽa miṅwaha tshe tsha vhangela uri hu ṱahedzwe dzina ḽa Mudzimu? Mbuno dzi sumbedza uri ho itea tshiṅwe tshithu.

Dzina Ḽo Vha Ḽi Hone

Ri nga khwaṱhisa uri muapostola Mateo o dzhenisa dzina ḽa Mudzimu kha Evangeli yawe. Ndi ngani? Ngauri u thomani o i ṅwala nga Luhevheru. Kha ḓana ḽa vhuṋa ḽa miṅwaha, Jerome we a ṱalutshedzela Vulgate ya Luḽatini, o vhiga hezwi: “Mateo, a dovhaho a pfi Levi, we a bva kha u vha wa lutho a vha muapostola, tsha u thoma o ṅwala Evangeli ya Yesu e Yudea nga luambo lwa Luhevheru . . . Uri ndi nnyi we a ḓo i ṱalutshedzela nga murahu nga Lugerika a zwi na vhungoho ho ḓalaho. Zwi fhiraho hezwo, Luhevheru lwone luṋe lwo vhulungiwa ḽaiburari ya Kesarea.”

Samusi Mateo o ṅwala nga Luhevheru, a zwi pfali uri ho ngo shumisa dzina ḽa Mudzimu, zwihuluhulu musi a tshi redza zwiṅwe zwipiḓa zwa “Thestamende ya Kale” zwe zwa vha zwi na heḽo dzina. Naho zwo ralo, vhaṅwe vhaṅwali vha tshipiḓa tsha vhuvhili tsha Bivhili vho ṅwalela vhavhali vha shango ḽoṱhe nga luambo lwa Lugerika lwe lwa vha lwo ḓowelea nga tshenetsho tshifhinga. Nga zwenezwo, a vho ngo redza maṅwalwa a Luhevheru a u thoma, fhedzi vho redza ṱhalutshedzelo ya Lugerika ya Septuagint. Na Evangeli ya Mateo yo fheleledza yo ṱalutshedzelwa kha Lugerika. Naa dzina ḽa Mudzimu ḽo vha ḽo fanela u bvelela kha aya maṅwalwa a Lugerika?

Ee, zwiṅwe zwipiḓa zwa kale-kale zwa Septuagint Version zwe vhukuma zwa vha zwi hone tshifhingani tsha Yesu zwo vhulungea u swikela ṋamusi, nahone zwi a ṱalukanyea uri dzina ḽa Mudzimu ene muṋe ḽo bvelela khazwo. The New International Dictionary of New Testament Theology (Voḽumu 2, siaṱari 512) i ri: Maṅwalwa ane a kha ḓi bva u tumbukiswa a solisa muhumbulo wa uri vhaṅwali vha LXX [Septuagint] vho ṱalutshedzela maḽeḓere a tetragrammaton YHWH nga u tou ri kyrios. (Zwipiḓa) zwa kale-kale zwa maṅwalwa a LXX ane a vha hone zwino kha riṋe, tetragrammaton yo ṅwalwa nga maḽeḓere a Luhevheru kha maṅwalwa a Lugerika. Maitele haya o shumiswa nga vhaṱalutshedzeli vha Vhayuda vha nga murahu vha Thestamende ya Kale kha ḓana ḽa u thoma ḽa miṅwaha A.D.” Ngauralo, musi Yesu na vhafunziwa vhawe vha tshi vhala Maṅwalo nga Luhevheru kana Lugerika, vho vha vha tshi ṱangana na dzina ḽa Mudzimu.

Ngauralo, Muprofesa George Howard, wa Yunivesithi ya Georgia, U.S.A., o ṱalusa ngaurali: “Samusi Septuagint ye kereke ya Thestamende Ntswa ya vha i tshi i shumisa na u i redza yo vha i na tshivhumbeo tsha Luhevheru tsha dzina ḽa Mudzimu, lu sa timatimisi vhaṅwali vha Thestamende Ntswa vho dzhenisa Tetragrammaton kha miredzo yavho.” (Biblical Archaeology Review, March 1978, siaṱari 14) Ndi maanḓa afhio e vha vha vha tshi ḓo vha vhe nao a u ita nga iṅwe nḓila?

Dzina ḽa Mudzimu ḽo ḓi dzula ḽi kha ṱhalutshedzelo ya Lugerika ya “Thestamende ya Kale” tshifhinganyana. Kha tshipiḓa tsha u thoma tsha ḓana ḽa vhuvhili ḽa miṅwaha C.E., Akwila o rembulutshelaho kha Tshiyuda o ita ṱhalutshedzelo ntswa ya Maṅwalo a Luhevheru kha Lugerika, nahone khayo a imela dzina ḽa Mudzimu nga Tetragrammaton nga maḽeḓere a Luhevheru lwa kale. Kha ḓana ḽa vhuraru ḽa miṅwaha, Origen o ṅwala a ri: “Na kha maṅwalo a vhukuma heḽo DZINA ḽi bvelela nga maḽeḓere a Luhevheru, ndi uri, naho hu si nga [maḽeḓere] a Luhevheru lwa ṋamusi, nga a kale-kale.”

Na kha ḓana ḽa vhuṋa ḽa miṅwaha, Jerome u ṅwala ngaurali kha marangaphanḓa awe a bugu ya Samuele na ya Dzikhosi: “Nahone ri wana dzina ḽa Mudzimu, Tetragrammaton [יהוה], kha dziṅwe voḽumu dza Lugerika u swikela ṋamusi ḽi tshee ḽo ṅwalwa nga maḽeḓere a kale.”

U Bviswa ha Dzina

Naho zwo ralo, nga hetshi tshifhinga, vhugunei ho dzulaho ho ambiwa nga Yesu ho vha ho no bvelela, nahone naho dzina heḽo ḽo vha ḽi tshi bvelela kha maṅwalwa, a ḽo ngo tsha shumiseswa. (Mateo 13:24-30; Mishumo 20:29, 30) Mafheleloni, vhavhali vhanzhi vha si tsha limuwa uri ḽo vha ḽi mini nahone Jerome o vhiga uri tshifhingani tshawe “vhaṅwe vhe vha vha vha sa zwi ḓivhi, nga ṅwambo wa u fana ha maḽeḓere, vho vha vho ḓowela u ḽi vhala nga u rali ΠΙΠΙ musi vha tshi ḽi vhona kha bugu dza Lugerika nga [Tetragrammaton].”

Kha dzikopi dzo tevhelaho dza Septuagint, dzina ḽa Mudzimu ḽo bvisiwa huno vhudzuloni haḽo ha vhewa maipfi a uri “Mudzimu” (The·osʹ) na “Murena” (Kyʹri·os). Ri a zwi ḓivha uri hezwi zwo bvelela ngauri ri na zwipiḓa zwa kale zwa Septuagint he dzina ḽa Mudzimu ḽa vha ḽi hone na kopi dza nga murahu dza zwenezwo zwipiḓa zwa Septuagint zwe dzina ḽa Mudzimu ḽa bviswa khazwo.

Zwi fanaho na zwenezwo zwo bvelela kha “Thestamende Ntswa,” kana Maṅwalo a Tshikriste a Lugerika. Muprofesa George Howard u bvela phanḓa uri: “Musi tshivhumbeo tsha Luhevheru tsha dzina ḽa Mudzimu tshi tshi bviswa u itela u vhea madzina a takalelwaho a Lugerika e a vha e kha Septuagint ḽo bvisiwa na kha miredzo ya Thestamende Ntswa i bvaho kha Septuagint. . . . Nga tshifhinganyana dzina ḽa Mudzimu ḽa xelela kereke ya Vhannḓa nga nnḓa ha musi arali ḽo ṅwaliwa nga maimeli aḽo o pfufhifhadzwaho kana ḽo humbulwa nga vhagudi.”

Nga zwenezwo, samusi Vhayuda vho vha vha tshi hana u bula dzina ḽa Mudzimu, kereke ya Vhukriste yo guneaho yo kona u ḽi bvisa nga ho fhelelaho kha Maṅwalwa a luambo lwa Lugerika kha zwipiḓa zwoṱhe zwa Bivhili, khathihi na kha ṱhalutshedzelo dza dziṅwe nyambo.

U Ṱoḓea ha Dzina

Mafheleloni, samusi ro zwi vhona murahu, heḽo dzina ḽo ḓo vhuedzedzwa vhudzuloni kha ṱhalutshedzelo nnzhi dza Maṅwalo a Luhevheru. Fhedzi hu pfi mini nga Maṅwalo a Lugerika? Ee, vhaṱalutshedzeli vha Bivhili na vhagudi vho limuwa uri zwiṅwe zwipiḓa zwa Maṅwalo a Tshikriste a Lugerika zwi si na dzina ḽa Mudzimu, zwi a konḓa u pfeseswa nga nḓila yo fanelaho. U vhuedzedza heḽo dzina vhudzuloni haḽo ndi thuso khulwane kha u hulisa u pfesesea na u ṱalukanyea ha hetshi tshipiḓa tsha Bivhili yo hevhedzwaho.

Sa tsumbo, ṱhogomelani maipfi a Paulo a yaho ha Vharoma, samusi o ṅwalwa ngaurali kha Bivhili ya Luvenḓa: “Ngauri onoyo ane a vhidzelela dzina ḽa Murena u ḓo tshidzwa.” (Vha-Roma 10:13) Ndi dzina ḽa nnyi ḽine ra fanela u ḽi vhidza uri ri tshidzwe? Samusi Yesu a tshi anza u vhidzwa “Murena,” nahone luṅwe luṅwalo lu tshi ita na uri: “Tenda Murena Yesu Kristo, ndi hone U tshi ḓo tshidzwa,” naa ri fanela u ṱhaphudza nga ḽa uri Paulo o vha a tshi khou amba nga ha Yesu?—Mishumo 16:31.

Hai, a ro ngo fanela. Ṱhalutshedzo i re vhukati ha siaṱari ya Vha-Roma 10:13 kha Authorized Version i ri isa kha Yoele 2:32 kha Maṅwalo a Luhevheru. Arali ni tshi sedzulusa yeneyo ndaedzi, ni ḓo wana uri Paulo o vha a tshi khou redza maipfi a Yoele luṅwaloni lwawe lu yaho ha Vharoma; nahone zwe Yoele a zwi amba kha Luhevheru lwa u thoma zwo vha zwi hezwi: “Ane a ḓo rabela dzina ḽa Yehova, u ḓo hanya.” (Bivhili ya Luvenḓa; NW) Ee, Paulo hafha o vha a tshi khou amba uri ri fanela u vhidzelela dzina ḽa Yehova. Nga zwenezwo, naho ri tshi fanela u tenda kha Yesu, u tshidzwa hashu ho kwamana tsini-tsini na pfeseso yo fanelaho ya dzina ḽa Mudzimu.

Heyi tsumbo i sumbedza nḓila ye ngayo u bviswa ha dzina ḽa Mudzimu kha Maṅwalo a Lugerika ha isa kha u ṱanganyisa Yesu na Yehova mihumbuloni ya vhanzhi. Lu sa timatimisi, zwo ḓadzisa nga maanḓa u vha hone ha pfunzo ya Vhuraruthihi!

Naa Iḽo Dzina ḽi Fanela U Vhuedzedzwa Vhudzuloni Haḽo?

Naa muṱalutshedzeli a nga vha na ndugelo ya u vhuedzedza iḽo dzina vhudzuloni haḽo, nga bono ḽa uri maṅwalwa a re hone zwino ha naḽo? Ee, a nga vha na ndugelo yo raloho. Vhunzhi ha ṱhalusamaipfi dza Lugerika dzi tenda uri kanzhi ipfi “Murena” Bivhilini ḽi amba Yehova. Sa tsumbo, kha khethekanyo yayo i re fhasi ha ipfi ḽa Lugerika Kyʹri·os (“Murena”), A Greek and English Lexicon of the New Testament ya Robinson (yo gandiswaho nga 1859) i ri ḽi amba “Mudzimu sa Murena Muhulwane na muvhusahoṱhe wa fhethu hoṱhe, kanzhi kha Septuagint i imela יהוה ya Luhevheru, Yehova.” Nga zwenezwo, fhethu he vhaṅwali vha Maṅwalo a Tshikriste a Lugerika vha redza Maṅwalo a Luhevheru a u thoma, muṱalutshedzeli u na ndugelo ya u ṱalutshedza ipfi Kyʹri·os sa “Yehova” hoṱhe he dzina ḽa Mudzimu ḽa bvelela hone kha maṅwalo a u thoma a Luhevheru.

Vhaṱalutshedzeli vhanzhi vho zwi ita. U thoma hu ngaho u bva kha ḓana ḽa vhu-14 ḽa miṅwaha, ṱhalutshedzelo dzo vhalaho dza Luhevheru dzo itwa u bva kha Maṅwalo a Tshikriste a Lugerika. Vhaṱalutshedzeli vho ita mini musi vha tshi ṱangana na miredzo ya “Thestamende ya Kale” ye dzina ḽa Mudzimu ḽa bvelela khayo? Kanzhi, vho pfa vho vhofhea u vhuedzedza dzina ḽa Mudzimu kha maṅwalwa. Vhunzhi ha ṱhalutshedzelo dza zwipiḓa kana zwipiḓa zwoṱhe zwa Maṅwalo a Tshikriste a Lugerika u ya kha Luhevheru zwi na dzina ḽa Mudzimu.

Ṱhalutshedzelo dza kha ndimi dza musalauno, zwihuluhulu dzine dza shumiswa nga vhafunzivharumiwa, dzo tevhela tsumbedzo yeneyi. Ngauralo ṱhalutshedzelo nnzhi dza Maṅwalo a Lugerika nga ndimi dza Afurika, Asia, Amerika na zwiṱangadzime zwa Pacific dzi shumisa dzina ḽa Yehova nga u vhofholowa, uri vhavhali vha kone u vhona zwavhuḓi phambano vhukati ha Mudzimu wa ngoho na ya mazwifhi. Dzina ḽo bvelela na kha ṱhalutshedzelo kha nyambo dza Vhatshena.

Iṅwe ṱhalutshedzelo i vhuedzedzaho dzina ḽa Mudzimu vhudzuloni haḽo nga tshivhindi i na maanḓa o lugaho ndi New World Translation of the Christian Greek Scriptures. Ṱhalutshedzelo heyi, ine zwino ya vha hone nga ndimi dza musalauno dza 11, yo vhuedzedza dzina ḽa Mudzimu vhudzuloni haḽo nga zwifhinga zwoṱhe musi tshipiḓa tsha Maṅwalo a Luhevheru tshine tsha vha naḽo tshi tshi redziwa kha Maṅwalo a Lugerika. Heḽi dzina ḽi bvelela nga mutheo u pfalaho lwa 237 kha yeneyo ṱhalutshedzelo ya Maṅwalo a Lugerika.

U Hanedzwa ha Dzina

Nga nnḓa ha ndingedzo dza vhaṱalutshedzeli vhanzhi dza u vhuedzedza dzina ḽa Mudzimu Bivhilini, ho ḓi vha na u kandeledza ha vhutendi ha u ḽi bvisa. Naho Vhayuda vho ḽi litsha Bivhilini dzavho, vho hana u ḽi bula. Vhakriste vha vhagunei vha ḓana ḽa vhuvhili na ḽa vhuraru ḽa miṅwaha vho ḽi bvisa musi vha tshi ita kopi dza maṅwalwa a Bivhili ya Lugerika vha ḽi ṱahedza musi vha tshi ita ṱhalutshedzelo ya Bivhili. Vhaṱalutshedzeli vha tshifhingani tsha musalauno vho ḽi bvisa, naho vho thea ṱhalutshedzelo dzavho kha Luhevheru lwa u thoma, hune ḽa bvelela zwifhinga zwi linganaho 7 000. (Ḽi bvelela lwa 6 973 kha maṅwalwa a Luhevheru kha New World Translation of the Holy Scriptures, nzudzanyo ya 1984.)

Yehova u dzhia hani vha bvisaho dzina ḽawe Bivhilini? Arali no vha ni muṅwali, no vha ni tshi nga ḓipfa hani arali muṅwe muthu o vha a tshi nga swika vhuimoni ha u bvisa dzina ḽaṋu kha bugu ye na i ṅwala? Vhaṱalutshedzeli vha hanedzaho heḽi dzina, vha tshi zwi itiswa nga vhuleme ha mabulelwe aḽo kana nga ṅwambo wa maitele a Vhayuda, vha nga vhambedzwa na vhe Yesu a vha amba a ri “ni miṋa vhunyunyu na mila gamela!” (Mateo 23:24) Vha khukhuliswa nga hovhu vhuleme vhuṱukuṱuku, fhedzi vha fheleledza vho ita vhuleme vhuhulwane—nga u bvisa dzina ḽa muthu muhulwane wa fhethu hoṱhe kha bugu ye a i hevhedzela.

Mupsalme o ṅwala: “Zwi ḓo guma ngafhi? Mudzimu! Maṱamba a vha ri vhengaho a ḓo fhumula lini? Naa swina ḽi ḓo ḓi sema dzina ḽau zwa vha zwa ndzulele naa?”—Psalme ya 74:10.

[Box on page 25]

“MURENA”—ḽi Fana na “Yehova”?

U bvisa dzina ḽa Mudzimu ḽi mu ṱalulaho Bivhilini na u vhea dzina ḽi ngaho “Murena” kana “Mudzimu” vhudzuloni haḽo zwi ita uri mafhungo a si vhe na nungo nahone a vhe a songo fanelaho nga nḓila nnzhi. Sa tsumbo, zwi nga ita uri hu vhe na u ṱanga-ṱangana ha maipfi hu sa pfaliho. Marangaphanḓa a The Jerusalem Bible a ri: “U amba uri, ‘Murena ndi Mudzimu’ vhukuma ndi u dovholola hu sa ṱoḓei, kana hu sa ambi, hu uri u ri ‘Yahweh ndi Mudzimu’ hu si u dovholola.”

Tshandukiso dzo raloho dzi nga ita uri mafhungo a si pfale. Ngauralo kha Authorized Version, Psalme ya 8:9 i vhalea nga u rali: “MURENA Murena washu, dzina ḽau ndi ḽavhuḓi hani kha ḽifhasi ḽoṱhe!” Zwi khwine lungafhani musi dzina ḽa Yehova ḽi tshi vhuedzedzwa vhudzuloni haḽo luṅwaloni lwo raloho! Ngauralo, Young’s Literal Translation of the Holy Bible i vhalea nga u rali: “Yehova, Murena washu, dzina Ḽau ḽi ṱhonifhiwa hani kha ḽifhasi ḽoṱhe!”

U bviswa ha heḽi dzina hu nga ita uri hu vhe na u khakhisea. Psalme ya 110:1 i ri: “MURENA o amba na Murena wanga, Dzula thungo ya tshanḓa tsha u ḽa tshanga, ndi vhuye ndi ite maswina au vhukando ha milenzhe yau.” (Authorized Version) Ndi nnyi ane a khou amba na nnyi? Ṱhalutshedzo iyi i khwine lungafhani: “U amba ha Yehova a tshi redza Murena wanga: Dzula thungo ya tshanḓa tsha u ḽa tshanga, ndi vhuye ndi ite maswina au vhukando ya milenzhe yau.”—Bivhili ya Luvenḓa; NW.

Zwiṅwe hafhu, u vhea “Murena” vhudzuloni ha “Yehova” zwi bvisa tshiṅwe tshithu tshihulwane nga maanḓa Bivhilini: dzina ḽa Mudzimu ḽa vhuṋe. The Illustrated Bible Dictionary (Voḽumu 1, siaṱari 572) i ri: “Hu tshi ambiwa nga vhutevheleli, Yahweh ndi ḽone ‘dzina’ fhedzi ḽa Mudzimu.”

The Imperial Bible-Dictionary (Voḽumu 1, siaṱari 856) i ṱalusa phambano vhukati ha “Mudzimu” (Elohim) na “Yehova,” i tshi ri: “[Yehova] huṅwe na huṅwe ndi dzina vhukuma, ḽi tshi ṱalula Mudzimu a re muthu nahone ene fhedzi; hu uri Elohim ḽi tshi ṱalula dzina zwaḽo, ḽi sa tou ambesa Muhulwane.”

J. A. Motyer, ṱhoho ya Trinity College, kha ḽa England, u a engedza: “Zwinzhi zwi a xela musi hu tshi vhalwa Bivhili arali ra hangwa u sedza nga hangei ha ḽiimela [Murena kana Mudzimu] kha dzina ḽa Mudzimu ḽa vhuṋe ḽi mu ṱalulaho. Nga u ḓivhadza vhathu vhawe dzina ḽawe, Mudzimu o vha o livha u vha dzumbululela vhumuthu hawe ha ngomu-ngomu.”—Eerdmans’ Handbook to the Bible, siaṱari 157.

Hai, muthu a nga si ṱalutshedze dzina vhukuma ḽi ṱalulaho nga dzina zwaḽo. Dzina zwaḽo a ḽi koni u ṱalusa ṱhaluso yo ḓalaho, yo pfumaho ya dzina ḽa Mudzimu ḽa u thoma.

[Box/Pictures on page 26]

Hetshi tshipiḓa tsha Septuagint (kha tsha u ḽa) tsho ṅwaliwaho kha ḓana ḽa u thoma ḽa miṅwaha C.E. nahone tshi re na Sakaria 8:19-21 na 8:23–9:4 tshi kha Muziamu wa Isiraele Yerusalema. Tshi na dzina ḽa Mudzimu luṋa, e vhuraru hao a sumbedzwa hafha. Kha Maṅwalwa a Alexandrine (kha tsha monde), kopi ya Septuagint yo itwaho nga murahu ha miṅwaha ya 400, kha dzenedzo ndimana, dzina ḽa Mudzimu ḽo dzhielwa vhudzulo nga KY na KC, zwivhumbeo zwa tshikhau zwa ipfi ḽa Lugerika Kyʹri·os (“Murena”)

[Box on page 27]

John W. Davis, mufunzimurumiwa wa China vhukatini ha ḓana ḽa vhu-19 ḽa miṅwaha, o ṱalutshedza uri ndi ngani a tshi tenda uri dzina ḽa Mudzimu ḽi fanela u vha hone Bivhilini: “Arali Muya Mukhethwa u tshi ri Yehova fhethu huṅwe na huṅwe nga Luhevheru, ndi ngani muṱalutshedzeli a sa ri Yehova nga Luisimane kana nga Lutshaini? U na ndugelo ifhio ya u amba uri, ndi ḓo shumisa Yehova hafha huno ndi ḓo vhea ḽiṅwe vhudzuloni haḽo hafhaḽa? . . . Arali hu na ane a nga amba uri hu na fhethu hune u shumiswa ha dzina ḽa Yehova ha nga vha u khakha, nga a sumbedze uri tshiitisi ndi tshifhio; muhwalo wa vhuṱanz.i u kha ene. U ḓo wana hoyu mushumo u tshi mu konḓela, ngauri u ḓo fanela u fhindula heyi mbudziso i leluwaho,—Arali hu na huṅwe fhethu hune u shumiswa ha Yehova ha nga vha u khakha kha ṱhalutshedzelo, zwino ndi ngani muṅwali o hevhedzwaho o ḽi shumisa kha a u thoma?”—The Chinese Recorder and Missionary Journal, Voḽumu VII, Shanghai, 1876.

[Picture on page 23]

New World Translation of the Christian Greek Scriptures i shumisa dzina ḽa Mudzimu nga ho fanelaho lwa 237 samusi zwi tshi vhonwa afho nṱha khandisoni ya Luisimane

[Pictures on page 24]

Dzina ḽa Mudzimu kha kereke ya Minorca, kha ḽa Spain;

kha tshifanyiso tshi re tsini ha Paris, kha ḽa Fura;

na kha Chiesa di San Lorenzo, Parma, kha ḽa Italy