Ana Ŵani Ŵaŵaŵisile Macaputala Ni Ndime M’baibulo?

TUWANICISYE kuti wawojo ali Mklistu ni akutama mundaŵi ja ŵandumetume. Ni mpingo wawo upocele cikalata kutyocela kwa ndumetume Paulo. Pakuŵalanga cikalataco kumpingo, akupikana kuti ndaŵi syejinji ndumetume Paulo akamula maloŵe mu “malemba geswela,” gagali Malemba Gacihebeli. (2 Timoteo 3:15) Ni akuŵeceta kuti, ‘Yikaliji cenene ngamanyilile kuti maloŵega gakutyocela papi m’Malemba Gacihebelimo.’ Nambo yeleyi pandaŵijo yaliji yakusawusya kumanyilila. Ligongo cici?

Ana akuganisya kuti mu ndaŵi ja Paulo mipukutu ja “malemba geswela” jawonekaga wuli? Alole ciwulili ca mbali ja mpukutu wa buku ja Yesaya cacili pa peji ajino. Mbaliji ŵajijigele ku Nyasa Jewe. Nambo jangali ndime soni yimanyilo ya pakulemba yakulosya kupumula ni yine. Jangalisoni macaputala ni ndime mpela yatukwete m’Mabaibulo lelo jino.

Ŵakulemba Baibulo nganagaŵa yaŵalembile m’macaputala ni ndime. Ŵagambile kulemba yosope yiŵasalile Mlungu kuti ŵakuŵalanga aŵalanjeje utenga wosopewo. Yeleyi ni yatukusasakagasoni naga tupocele cikalata kutyocela kwa mundu jwatukusamnonyela. Tukusaciŵalanga cosope, ngaŵa mbali jimo ja cikalataco.

Nambo ungakola macaputala ni ndime wakwete yakusawusya yakwe. Mwambone, ligongo lyangakola macaputala ni ndime, Paulo pakamula maloŵe m’Malemba Gacihebeli ŵagambaga kusala kuti, “mpela muyilembedwele m’Malemba” kapena kuti “mpela muŵaŵecetele kala jwakulocesya Yesaya.” (Aloma 3:10; 9:29) Soni kuti mundu apate kwakamwile maloŵego, yasosekwaga kuti aŵe jwakugamanyilila cenene “malemba geswela” gosope.

Nambosoni ‘m’malemba geswela’ mwaliji utenga wakulekanganalekangana wakutyocela kwa Mlungu. Pacayikaga caka ca 100 C.E., utenga wosopewu wakwanile mabuku 66. Ŵandu ŵajinji masiku agano akusasangalala ligongo lyakola Baibulo jakola macaputala ni ndime, mwati yeleyi yikusatukamucisya kupata malemba mwangasawusya. Mwambone, ngatukusalaga kupata kwaŵakamwile maloŵe Paulo m’yikalata yakwe.

Nambo ciwusyo cili cakuti, ‘Ana ŵaŵaŵisile macaputala ni ndimesi m’Baibulo ali ŵani?’

Ŵajinji akusati Stephen Langton ni juŵaŵisile macaputala m’Baibulo. Mkupita kwa ndaŵi munduju ŵaŵele Bishopu jwamkulungwa jwa mumsinda wa Canterbury. Ŵaŵisile macaputalaga paŵaliji jwakwiganya pa koleji ja Paris ku France cakundanda kwa yaka ya m’ma 1400 C.E.

Langton mkanatende yeleyi, ŵandu ŵane ŵalinjile kujigaŵa Baibulo m’tumbali twamwanamwana kapena m’macaputala kuti apateje malemba mwangasawusya. Yalijitu yangasawusya kupata ngani jine jakwe pawuwungunyisye mu caputala cimo kulekangana ni kuwungunya m’buku josope ja m’Baibulo, mpela mwajikulile buku ja Yesaya jele apano ŵajigaŵile m’macaputala 66.

Nambope, papali yakusawusya yine. Ŵanduŵa ŵajigaŵaga Baibulo mwakulekanganalekangana. Mwambone, buku ja Ngani Syambone ja Maliko ŵajigaŵile m’macaputala ciŵandika 50, ngaŵaga m’macaputala 16 gatukwete apano. Langton paŵajiganyaga ku Paris, kwapali ŵakulijiganya ŵakutyocela m’yilambo yakulekanganalekangana. Jwalijose pakwisa kusukulu ŵajigalaga Baibulo ja ku cilambo catyocele. Nambo jwakwiganya pasasile caputala ca lilemba line lyakwe ŵakulijiganya yasawusyaga kucipata, soni ŵakulijiganyawo pasasile caputala ca lilemba jwakwiganya yamsawusyaga kucipata. Ligongo cici? Ligongo ŵakwete Mabaibulo gegaŵe m’macaputala mwakulekanganalekangana.

Ligongo lya yeleyi, Langton ŵatandisye kagaŵe ka macaputala kane. Buku jine jatite, ‘Ŵakuŵalanga ni ŵakopela Malemba ŵajinji ŵakanonyele kagaŵe ka macaputala kakweka. Kagaŵeka kawandile mnope ku Europe.’ (The Book—A History of the Bible) Kagaŵe ka macaputala keleka ni kakali m’Mabaibulo gejinji masiku agano.

Yili yimasile yaka 300, ca m’ma 1700, mundu jwine jwa ku France ŵatesile yindu yakamucisya kuti tupateje malemba mwangasawusya mnope. Munduju ali Robert Estienne juŵapanganyisye makina gandanda gakutendela pulinti. Cakulinga cakwe caliji kwalimbikasya ŵandu ŵajinji kuti alijiganyeje Baibulo. Jwalakwe ŵayiweni kuti mpaka yiŵe yambone mnope Baibulo ali ajigaŵile m’macaputala ni ndime syakwe.

Nambo Estienne ngaŵa ni juŵatandisye kuti Baibulo ajigaŵeje m’ndime. Pana ŵaŵatesile yeleyi. Mwambone, yaka yejinji munyumamo, ŵakopela Baibulo ŵaciyuda ŵagaŵile mbali josope ja Malemba Gacihebeli m’ndime ngaŵaga m’macaputala. Mbaliji jikusakolanjikwasoni kuti Malangano Gakala. Mwakulandana ni yayatendekwaga pakagaŵe ka macaputala, nombe nawo ŵagaŵa ndime nganagaŵaga mwakulandana.

Estienne ŵatandisye kagaŵe ka ndime kasambano m’mbali ja Baibulo ja Malemba Gacigiliki Gaciklistu, kapena kuti Malangano Gasambano. Kaneko ŵapwatikenye mbaliji ni mbali ja Malemba Gacihebeli. Mu 1553, jwalakwe ŵakopwesye Baibulo jandanda (m’ciŵeceto ca Cifalansa) jakola macaputala ni ndime syakulandana ni syatukwete m’Mabaibulo getu lelo jino. Ŵandu ŵane ŵatiga kugaŵa kweleku kukusatendekasya kuti utenga wa m’Baibulo uŵe wangalumbikana cenene. Nambo ŵandu ŵajinji ŵakutenda pulinti Mabaibulo ŵakaweni kagaŵeka kuŵa kambone mwati ŵatandite kukakamulicisya masengo.

Gaŵa Baibulo m’macaputala ni ndime kukuwoneka mpela yawanace. Nambo yili yakamucisya mnope ligongo tukusapata maloŵe gatukugasaka mwangasawusya. Tukumanyilila kuti gaŵa m’macaputala ni ndimeku ngaŵa kwakutyocela kwa Mlungu, soni kuti ndaŵi sine tukusasimonga ni mwaŵagaŵile mbali sine m’Baibulo. Nambope, yeleyi yikusatukamucisya kumanyilila pagali maloŵe ganegakwe m’Baibulo, kumbucila lilemba, soni kwasalila ŵane lilemba lyalikusatuyika pamtima. Yeleyi yili yakulandana ni yatukusatenda naga tukusaka kumbucila maloŵe ganegakwe gatuŵalasile m’buku.

Atamose kuti Baibulo ŵajigaŵile kala m’macaputala ni ndime, nambo cakusosekwa mnope cili cakuti tupikanicisye maloŵe ga Mlungugo. Tunonyeleje kuŵalanga ngani josope ja m’buku ja m’Baibulo m’malo mwakwamba kuŵalanga ndime jimo ni kusumbila pa ndime jine. Kutenda yeleyi kucitukamucisya kupikanicisya mnope “malemba geswela, gele gacitupa lunda lwakutukamucisya kuti citukulupuce.”—2 Timoteo 3:15.