3 yatichäwi

¿Kunatsa awk taykajax sinti jarkʼapxitu?

“JACHʼÄXTWA, arumkam sarnaqaskiristwa” sasaw jumax sistaxa. Ukampis awk taykamax “janiw arum arum sarnaqätati” sasaw sapxtamxa. Taqiniw mä machaq peliculat wal parlapxi, ukat jumax uk wal uñjañ muntaxa. Ukampis awk taykamax janiw uñjayañ munapktamti. “Mä qhawqha wali suma amigonakaruw uñtʼta ukat jupanakampiw mistuñ munta” sasaw jumax sarakta. Ukampis awk taykamax janiw ukhamaki mistuyañ munktamti, jan ukasti amigonakamaruw nayraqat uñtʼañ munapxi.

Awisax awk taykamax janis kuns lurayañ munapkiristam ukhamäspawa. Kun lurañ munta satas “janiw” sasaw sapxi. Nayranakapax jumxankaskakiwa. Debbie sat 15 marani mä tawaqux akham siwa: “Kawkirus saraskta, ukat kuna horas utar purïxa, uk wal tatajax yatiñ muni. Janiw yaqha awkinakax ukhamäkiti. ¿Taqi kunti yatiñapapunïpacha? Janiw sinti jarkʼatäñ munkti” sasa.

Maysa tuqitxa, janiw awk taykax yäqxituti sasaw walja wayn tawaqunakax sapxaraki. Janis atinisiñjamäpkaspa, ukat kuna jan wal utjipansa awk taykax amuktʼayasin walsa juchañchapkaspa ukhamwa amuyasipxi. Amtaparjam kun lurayañat sipansa, walja kamachinak apxatapxi.

“Wali llakita”

¿Mä wawäkasmas ukhamti uñjapxtama? Chiqansa, ak amtañamawa, jichhakiw jumax wawäskayätaxa. Ukatwa awk taykamax jan walinakar purir wawakïskasmas ukham amuyasipkaki, uk armañax jupanakatakix chʼamakiwa. Wawjamax kuna jan walinaksa lurayäta, ukanak wali sum amxäsipxi, ukatwa jupanakax munaskams janisa jan walinakat jarkʼaqañ munapxtamxa.

Jupanakax janiw ukhamaki uñchʼukipkiristamti. Awisax tatamampi mamamampix jan juma jakʼankapki ukhaxa, kunjamsa yatichiristxa, jan walinakat jarkʼaqirista sasaw wal lupʼisipki. Chiqpachansa niya taqi awk taykanakaw ukham lurañ yatipxi. Kunjamxay uywapxchïtam ukarjamaw Diosar cuenta churapxani (Efesios 6:4). Ukatwa jan walinakar purirjamäkta ukhax wal llakisipxi.

Jesusar kunjamsa awk taykapax uñjapxäna uka tuqit amuytʼañäni. Jerusalenaruw mä kutix sarapxatayna, ukat kuttʼanisax Jesusaruw armjanipxatayna. Ukampis amuyasipxäna ukhaxa, ¡wali llakitaw wal thaqtapxäna! Ukat “juparux templon” jikxatasax akham sasaw mamapax säna: “¡Ay wawa! ¿Kunatarak ukham lurapxistasti? Awkimampi nayampix wali llaktʼataw thaqasipxsma” sasa (Lucas 2:41-48). Jesusax janiw pantjasirïkänti, ukampis awk taykapax wali llakitaw thaqhapxäna, ¡ukhamasti juman awk taykamax jukʼamp llakisipxaspa!

Awk taykamax kuna horaw utar purxañama sapxisa uka tuqit amuytʼañäni. Inas jumaxa, “¿kunatsa ukhamäñapapuni?” sasa amuysta. Ukampis ¿jupanakax kunatsa ukham munapxpacha uk amuyirïtati? Yatiqir wawanakatakiw mä librox utji, uka librox The Kids’ Book About Parents (Awk taykanakxata wawanakan libropa) satawa, uka qillqirinakax ukham amuytʼapxäna. “Wawanakax jan horaparu purinxapxi ukhaxa kunas kamachaspa, ukanakatwa awk taykanakax amuyapxañapa” sasaw mä lista lurapxatayna. Uka listanxa: ‘droganaka, chijinakar puriña, plazanakan muyuskaña, jan walinak lurasin policiampi katuntayasiskaña, qʼañu luräwinakani peliculanak uñchʼukiskaña, droganak aljaskaña, lunthatampi jalxatayasiskaña, jan ukax jan wali amtani jaqinakampi jan walinak lurayasiskaña ukat carcelar katuntayasisin familiar phinqʼachaskaña’, taqi ukanakaw utji.

Chiqansa, janiw taqi awk taykanakax ukhamaruw wawanakax puripxpacha sasa jankʼaki amuyapkaspati. Ukampis ¿janit walja wayn tawaqunakax niya ukhamanak lurapkaraki? Ukhamax arumkam sarnaqañas jan ukax jan wali masinakampi sarnaqañas janiw walïkiti sataxa, ¿colerasxañamakïspati? ¡Jesusan awk taykapasa, kawkinsa jupax sarnaqaski uk wal yatiñ munapxäna!

¿Kunatsa añcha llakisipxi?

Awk taykax jupanakat wal llakisipxi ukhaxa, yaqhip wayn tawaqunakaxa, “¡luqhiratäpxiwa, janiw sum amuyapkiti!” sasakiw sapxi. Ukampis amtañasawa, jupanakaw wali munasiñampi uywasipxistu. Jilsxasin utat sarxasma ukhaxa jupanakax wal llakisipxaspa. Mä taykax akham siwa: “Mä sapa wawanikïtwa, jupax niyaw 19 maranïxi, ukampis utat mä urux sarxaspa ukhaxa, nayatakix sinti llakipunïspawa” sasa.

Ukatwa yaqhip awk taykanakax wawanakapar wali sum uñjapxi ukat jan walinakat wal jarkʼaqapxi. Ukampis jumax jan suma amuytʼasisa, jan walinak lurasma ukhaxa janirakiw walïkaspati. Mä tawaqux akham siwa: “Mamajampix 18 maranïñkamaw wali sum apasipxayäta. [...] [Ukampis] uka qhipatxa jan waltʼayasiñaw qalltäna. Nayax amtajarjamaw kunsa lurañ manarakirïta, janiw nayrjam sum apasxapxäti sasaw mamajax llakispachäna. Ukhamasti jupar chinkatatäkiristsa ukham sarnaqayitu, ukampis nayax jukʼampiw jithiqtta” sasa.

Chiqpachansa, amtasarjam kun lurañas wali askïspawa, ukampis uk jikxatañ layku familiar jan waltʼayañax janiw walïkiti. Kunjamtï jachʼa jaqinakax amuyumpi, llampʼu chuymampi ukat respetompi parltʼasipxi, ukham jumax awk taykamampi parltʼasiñamatakixa, ¿kunsa lurasma? Nayraqatxa respetompiw parlañasa, ukhamatwa jupanakax respetapxarakistani. Mä kutix akham sasaw apóstol Pablox säna: “Wawanakäkäyätan ukkhaxa, janchi awkinakasax chiqachistänwa, jiwasanakasti istʼäyätanwa” sasa (Hebreos 12:9). Khä cristianonakan awk taykanakapax pantjasirïpxarakïnwa. Ukatxa akham sasaw Pablox 10 jiskʼa tʼaqan saraki: “Wawanakäkäyätan ukkhaxa, janchi awkinakasax [...] amuyupanx walïkix ukhamaru” sasa.

Awisax uka jaqinakax taripañ tuqitsa pantjasipxirïnwa. Ukampis wawanakapax istʼapxañapänwa. Jumax ukhamarakiw awk taykamar taqi chuym istʼañama. Amuytʼañäni, awk taykan wali suma uñjatasa jan ukax jan walinakat wal jarkʼaqatasa janiw jupanakar kutkatasiñamäkiti. Kunjamtï jumax respetompi uñjayasiñ munktaxa ukham uñjañamarakiwa.

Awk taykax jan sum amuyapkani ukhaxa, ¿kun lurañas wakisispa?

Inas awisax kuna jan wal utjipansa utar wali qhiptʼat pursta. ¿Sinti jan walsa lurkasma ukhamti awk taykamax tuqipxtamxa? Ukhaman uñjasisax jupanakar respetañamawa, ukhamatwa jupanakas respetapxarakiristamxa. Amtañäni, kunapachatï Jesusar templon yatichirinakampi Diosan Arupat wali sum parlaskir awk taykapax jikxatapxäna ukhaxa, ¿kunsa luräna? ¿Walit colerasïna, jan ukax jachtʼasisacha wal arusïna, “kunatsa, jan walsa lurkirista ukham amuyapxta” sasa? Janiw ukham siskänti, jan ukasti sumataki akham säna: “¿Kunatarak nayarusti thaqapxistasti? ¿Janit yatipkta nayax Awkixan utapankañaxxa?” sasa (Lucas 2:49). Ukhamaw Jesusax jachʼa jaqjam parltʼasïna, ukatwa awk taykapax wal muspharapxpachäna. Ukhamasti, “suma arumpi kuttʼayañaxa” janiw ‘coleraki apaqkiti’, jan ukasti ukhamatwa respetayasirakisma (Proverbios 15:1).

Awk taykan mayitanakapa

Kun luram satas kunjamxay awk taykamar istʼchïta ukarjamaw jupanakax uñjapxarakïtamxa. Yaqhip wayn tawaqunakax kun luram satas mayjaw uñnaqapxi, kʼarisipxi, kutkatapxi ukhamawa. Ukhamax amuytʼasiñamawa. Sañäni, jukʼamp arumkam sarnaqañatakix janiw jupanakar mä wawar uñtasita waytʼañamäkiti, janirakiw “taqi masinakajarux awk taykanakapax kawkirus sarayapxakiwa” sañamäkisa. Andrea Eagan sat qillqirix akham siwa: “Qhawqha qhanañchtʼañjamächïya ukarjam sum qhanañchtʼañamawa. [...] Kawkirus saräta, khitimpis saraskta ukat kunatsa ukar sarasin jaypʼuntañax jumatakix wakisi [...], ukanak sum qhanañchtʼatas inas saramay sapxchïtma” sasa.

Ukat khitimpis sarnaqaskta uk yatiñ munapxani ukhaxa, janiw wawjam parlätati, chiqansa jupanakax uk yatipxañapawa. Seventeen revistax akham siwa: “Amigonakamaruw awisax utar irpaniñama, ukat Willimpiw ciner sarä säta ukhaxa, janiw awk taykamax jayata, ‘¿Willimpi? ¿Khitis Willixa?’ sasa artʼanipkätamti” sasa

“Jukʼampiw churasini”

Jaimex akham sasaw Ron sullkapat lartʼasisa saraki: “Jupax nayat tunka mayani phaxsinak sullkakiwa, ukampis tatajampi mamajampix janiw panpachanir mayaki uñjapkituti. Nayarux kuns lurayapxakituwa. Autsa apnaqayapxarakituwa. Mä maraxa mä sullka jilatar kunaw Nueva York markar aptxa, ukanakwa mamajampi tatajampix lurayapxitu” sasa.

Ukat Jaimex akham saskakiwa: “Ukampis janiw juparux ukham uñjapkänti. Janiw walja lurañanak churapxirïkiti. Jupax jachʼäxan ukhaxa janiw tatajax auto apnaqañsa yatichkänti. Ukat jupax mä tawaqumpi uñtʼasiñ munäna ukhaxa janiw tatajampi mamajampix munapxirïkänti” sasa.

¿Ronar yaqhachapxänti? Janiwa. Jaimex akham qhanañchi: “Ronax janiw lurañanakapxa phuqirïkänti. Kun lurañatakis janiw jankʼaki amuytʼasirïkänti. Kun luram satasa janiw sum lurañ yatirïkiti. Nayax janiw awk taykar mä kutis kutkatirïkti, ukampis Ronax jan jupanakjam amuyatapxa qhan sirïna. Ukatwa kun lurasas ñanqtʼakipunirïna” sasa. Jesusax akham sänwa: “Khititix utjirinïki ukarux jukʼampiw churasini, jupansti jilarkiriw utjani. Ukampis khitintix jan utjki ukatxa apaqatäniwa mä jukʼa utjiripasa” sasa (Mateo 25:29).

Jumax amtamarjam jukʼat jukʼata sarnaqasisma ukat jukʼamp suma lurañanak katuqarakisma, ¿uk munasmati? Ukhamasti kunsa sum lurañamawa. Kuna lurañtï awk taykamax churapktam ukxa taqi chuymaw phuqañama. Jesusax mä waynat parläna. Uka waynarux akham sasaw awkipax satayna: “Saram irnaqiri uva yapuxaru” sasa. Ukat jupax “saräwa” sasaw säna, ukampis janiw sarkänti. Janiw jiwasax uka waynjamäñasäkiti (Mateo 21:28-30). Kuna jiskʼa lurañ katuqasisasa wali sum phuqañamawa, ukhamatwa awk taykamampix uñtʼayasiñama.

Jaimex akham sarakiwa: “Kun lurañ katuqasisas phuqapunirïtwa, ukwa awk taykajax amuyapxi. Bancor qullqi jaytiris nayaw sarirïtxa ukat kun aliris ukhamaraki. Ukatxa, mamajax irnaqir sarirïna ukhaxa nayaw taqinitaki manqʼa phayirïta” sasa.

Jumaw kun lurañsa amuyañama

Ukampis tatamas jan ukax mamamas jan ukham lurañanak churkstam ukhaxa, ¿kunsa kamachasma? Jumaw qalltañamaxa. Seventeen revistax akham siwa: “Familiataki manqʼa phaytʼä sañamawa, nayaw taqi kunsa lurä sasaw awk tayakamar sañama, kuna manqʼsa phayäta, kunanakas munasini, qhawqhas munasini, ukanakxa sum amuytʼañamawa, ukatxa alir sarañamarakiwa ukat phayasinxa taqi kunsa qʼuma jaytxañamarakiwa” sasa. Ukampis phayañax jumatak wali chʼamächi ukhaxa, yaqha lurañanakwa thaqhasma. Janiw uk luram sasa sayasiñaki suyañamäkiti, jan ukasti janïr kun siskataw platonaksa jariqañama, utsa pichsuñama, jan ukax apthapiñama.

Yaqhip wayn tawaqunakax jan escuelar sarañäki ukhaw mä chika uru irnaqtʼapxi, jan ukax sabadompi domingompis irnaqtʼapxaraki. Jumax uk lurasma ukhaxa, qullq sum apnaqirïtama ukat jan tukuntirïtamwa amuyapxani. Ukhamatwa utan kunatï munaski uka tuqinakatsa jan ukax manqʼañ tuqitsa yanaptʼarakisma. Ukat inas ukham qullqimpi familiar yanaptʼasax jukʼa qullqiniki uñjasxchisma, ukampis mä jachʼa jaqjam qullqi sum apnaqatam amuyapxani ukhaxa, kunsa lurayapxakiristamwa.

Jukʼat jukʼatwa amtamarjam kunsa lurxasma

Awk taykampix wali sum apasiñamawa, jupanakaw sum sarnaqañamatakix yanaptʼapxätamxa (Jeremías 3:4 uñxattʼäta). Ukampis janiw taqi kunansa amtanakaparjamax sarnaqayapkistaspati. Ukhamasti ‘amuytʼasirïñasawa’, ukhamatwa kuns sum lurañ yatiqsna (Hebreos 5:14).

Ukhamasti, kuna jan walin uñjasisasa, janiw jankʼaki awk taykamar yatiyañamäkiti, jan ukasti, juma pachaw uk askichañatakix nayraqat amuytʼañama. “Janiw kunsa mäki” lurañamäkiti, jan ukasti “wali amuyumpiwa [kunsa lurañama]”, ukham sasaw Bibliax yatichi (Isaías 32:4). Ukat Biblian yatichäwinakapa pʼakintaschi ukhaxa sumpach yatxatañamawa. Ukhamasti, uka tuqinakat wal amuytʼxasaxa, awk taykamaruw yatiyañama. Janiw tatamarus ni mamamarusa, “¿kunsa kamachäxa? ¿Jumax kunsa kamachasma?” sas jiskhiskañax wakiskaspati, jan ukasti sum qhanañchtʼañamawa. Jumax kunjamsa uka tuqit amuyta ukxa sañamarakiwa. Ukatwa jupanakar kuntï amuyapki uk jisktʼarakisma.

Ukhamatwa amuytʼasir jachʼa jaqjam parlatamxa awk taykamax amuyapxani. Ukanak lurasaw jachʼa jaqir tukuskatamxa uñachtʼayätaxa, ukatsti kun lurañas jukʼat jukʼatwa jumatäxani. Awk taykamas amuytʼasir jaqjamwa uñjxapxarakïtamxa.

Amuytʼañataki

◻ ¿Kunatsa awk taykanakax wawanakat wal llakisipxi?

◻ ¿Kunatsa awk taykamar istʼañama?

◻ ¿Awk taykamax mä jan waltʼäwit jan sum amuyapkani ukhaxa kun lurañas wakisispa?

◻ ¿Kunjamatsa awk taykamar istʼasma ukat amtamarjam sum sarnaqasirakisma?

◻ ¿Kunjamanakatsa awk taykar amuytʼasirïtam uñachtʼayasma?

[29 janan qhanañchäwipa]

“Kawkirus saraskta, ukat kuna horas utar purïxa, uk wal tatajax yatiñ muni. [...] ¿Taqi kunti yatiñapapunïpacha?”

[27 janan fotopa]

¿Tatamas mamamas janis kunsa lurayapkiristam ukhamti amuyasta?

[30 janan fotopa]

Mä jan wali utjipanxa, llampʼu chuymanïñaw wakisi, ukhamatwa respetayasirakisma