Leka “Umutende wa kwa Lesa” Ulinde Umutima Obe
“Yehova enwine icinso cakwe kuli iwe, no kukupo mutende.”—IMPENDWA 6:26.
1. Mu kwipipa pa ntanshi ya mfwa yakwe, cinshi Paulo alembele kuli Timote, ukusokolola cinshi?
MU MWAKA wa 65 C.E., umutumwa Paulo ali mufungwa mu Roma. Nangu cingati ali no kufwa mu kwangufyanya mu nshila ya lukaakala pa maboko ya kwa kaputunkanya umwina Roma, Paulo ali pa mutende. Ici cili icamonekesha ukufuma ku mashiwi alembele kuli cibusa wakwe uwacaice Timote, lintu atile: “Nimpilikito kupilikita kusuma; nimpwisho lubilo; nimbake citetekelo. Nomba kwambikilwa icilongwe ca bulungami, ico Shikulu, Kapingula mulungami, akapeela kuli ine mu Bushiku bulya.”—2 Timote 4:7, 8.
2. Cinshi calindile umutima wa kwa Paulo ukupulinkana ubumi bwakwe bwaisulamo ifya kuponako, ukufika fye na ku mfwa?
2 Ni shani fintu Paulo engaba uwatalale fyo mu cinso ca mfwa? Cali ni pa mulandu wa kuti “umutende wa kwa Lesa uwapulamo” walelinda umutima wakwe. (Abena Filipi 4:7) Uyu mutende umo wine walimucingilile ukupula mu myaka yonse iyaisulamo incitilo ukutula pa kupilibuka kwakwe ukwa mu kubangilila ku buKristu. Walimwafwilishe ukupula mu mpasase, ukubikwa mu cifungo, impumo, no kupoolwa amabwe. Walimukoseleshe lintu alelwisha ubusangu no kusonga kwa buYuda. Kabili wamwafwile ukulwa ne milalo ya fibanda iishimoneka. Mu kumonekesha, wamukoseleshe ukufika fye na ku mpela.—2 Abena Korinti 10:4, 5; 11:21-27; Abena Efese 6:11, 12.
3. Mepusho nshi yemishiwa pa lwa mutende wa kwa Lesa?
3 Mwandi bulamba bwa maka Paulo asangile uyu mutende waba! Bushe ifwe ilelo kuti twasambilila cintu waba? Bushe ukatwaafwa ukulinde mitima yesu no kutukoselesha ilintu “[tulepilikito] kupilikita kusuma kwa citetekelo” mu kati ka ishi, “inshita ishayafya” ishakakala?—1 Timote 6:12; 2 Timote 3:1.
Umutende na Lesa—Ifyo Walubile
4. Bupilibulo nshi bumo ubwe shiwi “umutende” muli Baibolo?
4 Muli Baibolo ishiwi “umutende” lyakwata ubupilibulo bwafulilako. Ubwakonkapo e bumo, nge fyo bwatantikwa muli The New International Dictionary of New Testament Theology: “Ukupulinkana Icipingo Cipya, [sha·lohmʹ] (umutende) ufimba ubutuntulu busuma mu mano yasaalala aye shiwi (Abapi. 19:20); ulubanda (Amalu. 73:3), nelyo fye mu kulosha ku kubulwa bukapepa; ubutuntulu bwa ku mubili (Esa. 57:18[, 19]; Amalu. 38:3); ukwikushiwa . . . (Ukute. 15:15 na fimbipo.); ukwampana kusuma pa kati ka nko na bantu ( . . . Abapi. 4:17; 1 Imila. 12:17, 18); ipusukilo ( . . . Yer. 29:11; linganyeniko Yer. 14:13).” Icacilapo kucindama kwampana kwabamo mutende na Yehova, ukwabula uyo mutende uuli onse umbi, mu kucitikako, wa pa nshita inono kabili uwapelela.—2 Abena Korinti 13:11.
5. Ni shani fintu umutende wa bubumbo bwa kwa Lesa mu kutendekelako wapumfyanishiwe?
5 Mu kutendekelako, ububumbo bonse bwali pa mutende wakumanina na Yehova. Mu kuba no mulandu usuma, Lesa abilishe ukuti imilimo yakwe yonse iya bubumbo yali iisuma nga nshi. Mu cine cine, bamalaika ba mu mulu bapundile mu kuwelesha lintu bamwene bwene. (Ukutendeka 1:31; Yobo 38:4-7) Mu kubulwe nsansa, nangu ni fyo, ulya mutende wa mu kubumbwa konse tawatwalilile. Walibongolwelwe ilyo icibumbwa ca ku mupashi icaishibikwa nomba nga Satana cabeleleke icibumbwa cabeseshe cipya pa fibumbwa fya kwa Lesa fyalamuka, Efa, ukufuma ku cumfwila kuli Lesa. Umulume wa kwa Efa, Adamu, alimukonkele, kabili mu kuba na bacipondoka batatu ukuyendela, kwaliko ukukaanaumfwana mu kubumbwa konse.—Ukutendeka 3:1-6.
6. Cinshi cintu ukuluba kwa mutende na Lesa kwafuminemo ku mutundu wa muntu?
6 Ukuluba kwa mutende na Lesa kwali ukwa kayofi kuli Adamu na Efa, abo nomba batendeke ukubongoloka kwa ku mubili ukwa panono panono uko ukwapelele mu mfwa yabo. Mu cifulo ca kuipakisha umutende mu Paradise, Adamu ali no kushomboka mu kuba no mushili wabulwo kupekanishiwa ku nse ya Edene ku kuliisha ulupwa lwakwe lwalekula. Mu cifulo ca kufyala umutundu wa muntu uwapwililika mu kwikushiwa, Efa aleteleko ubufyashi mu bukali no kucula. Ukuluba kwa mutende na Lesa kwatungulwile ku kalumwa no lukaakala pa kati ka bantunse. Kaini aipeye munyina Abele, kabili ukufika pa nshita ya Lyeshi, isonde lyonse lyaiswilemo ulukaakala. (Ukutendeka 3:7–4:16; 5:5; 6:11, 12) Lintu abafyashi besu aba kubalilapo bafwile, mu kushininkisha tabaile ku nshishi shabo abaikushiwa, mu “mutende,” nga fintu Abrahamu acitile imyanda ya myaka iingi pa numa.—Ukutendeka 15:15.
7. (a) Busesemo nshi Lesa alandile ubwasontele ku kubweshiwa kwa mutende wakumanina? (b) Ni shani fintu umulwani wa kwa Lesa Satana abele uwa kusonga?
7 Pa numa ya kulufya kwa mutende ukwa kwa Adamu na Efa, tusanga ukulumbula kwa kubalilapo muli Baibolo ukwa bulwani. Lesa alandile kuli Satana kabili atile: “Ndebika no bulwani pa kati ka iwe no mwanakashi, kabili pa kati ka bufyashi bobe no bufyashi bwakwe: bwene bwakulakulasa ku mutwe, nobe wakulabulasa ku citende.” (Ukutendeka 3:15) Ilintu inshita yapitile, ukusonga kwa kwa Satana kwakulile ukufika ku cipimo ca kuti umutumwa Yohane kuti asosa ukuti: “Pano isonde ponse palaala mu maka ya Mubifi.” (1 Yohane 5:19) Icalo icaba pe samba lya kwa Satana mu kushininkisha tacaba pa mutende na Lesa. Mu kulingisha, lyene, umusambi Yakobo asokele Abena Kristu ukuti: “Bushe tamwaishibo kuti ukuba na bucibusa ne calo bulwani kuli Lesa?”—Yakobo 4:4.
Ukuba no Mutende mu Calo ca Bulwani
8, 9. Pa numa Adamu abembwike, ni shani fintu abantunse baali na maka ya kuba pa mutende na Lesa?
8 Ukubwelela ku numa mu Edene, lintu Lesa mu kubalilapo alumbwile ishiwi “ubulwani,” na kabili asobele ifyo umutende wakumanina wali no kubweshiwa ku bubumbo. Ulubuto lwalaiwa ulwa mwanakashi wa kwa Lesa lwali no kucena umutwe wa kwa katoba wa mutende uwa kutendekelako. Ukufuma ku Edene ukuya ku ntanshi, abo ababeleshe icitetekelo muli bulya bulayo baipakishe ukwampana kwabamo umutende na Lesa. Kuli Abrahamu, ici calundulukile muli bucibusa.—2 Imilandu 20:7; Yakobo 2:23.
9 Mu nshita sha kwa Mose, Yehova apangile abana ba kwa Israele, umwishikulu mwaume wa kwa Abrahamu, ukuba uluko. Atambike umutende wakwe kuli ulu luko, nga fintu cimwenwe mwi paalo ilyo Aarone, shimapepo mukalamba, abilishe pali bene ukuti: “Yehova akupaale, no kukubaka; Yehova alenge icinso cakwe ukubuutusha kuli iwe, no kukusenamina; Yehova enwine icinso cakwe kuli iwe, no kukupo mutende.” (Impendwa 6:24-26) Umutende wa kwa Yehova wali no kuleta ifilambu fyafumba, lelo wapeelwe mu kuba no mwa kupelela.
10, 11. Kuli Israele, ni pali cinshi umutende na Lesa wali no mwa kupelela, kabili cali no kufumamo cinshi?
10 Yehova aebele uluko ukuti: “Nga mukalaenda mu fipope fyandi, na mafunde yandi mwayabaka no kucita, lyene nkalamupeele mfula shenu mu nshita ya shiko, ne calo cikalafumyo bulimi bwa ciko, ne miti ya mu mailime ikalatwale fisabo fya iko. Nkalapeela no mutende mu calo, na imwe mukalasendama apabula uwa kututumya; nkalalenga ne nama mbi ukupwa mu calo, no lupanga talwakapite mu calo cenu. Nkalaendauka mu kati ka imwe, no kuba Lesa wenu, na imwe mukalaba abantu bandi.” (Ubwina Lebi 26:3, 4, 6, 12) Israele ali no kuipakisha umutende ni mu kuti balikwete ukucingililwa ukufuma ku balwani babo, ukupaka kwa fya ku mubili, no kwampana kwapalamisha na Yehova. Lelo ici cali no kushintilila pa kukakatila kwabo kwi Funde lya kwa Yehova.—Ilumbo 119:165.
11 Ukupulinkana ilyashi lya kale ilya luko, abena Israele abaeseshe ukusunga mu busumino ifipope fya kwa Yehova baliipakisha umutende na wene, kabili ico ilingi line caleteleko amapaalo na yambi ayengi. Mu nshita sha myaka ya mu kubangilila iya kuteka kwa kwa Solomone, umutende na Lesa waleteleko ulubanda lwa ku mubili capamo no kutusha ku nkondo na bena mupalamano ba kwa Israele. Ukulondolola ilya nshita, Baibolo isoso kuti: “Abena Yuda na bena Israele baikele umutelelwe, umuntu onse mwi samba lya mwangashi wakwe kabili mwi samba lya mukunyu wakwe, ukufuma kuli Dani no kufika ku Beere-sheba, inshiku shonse sha kwa Solomone.” (1 Ishamfumu 4:25) Nelyo fye ni lintu ubulwani bwaimineko ne fyalo fya mu bwina mupalamano, abena Israele ba busumino nalyo line balikwete umutende uyo uwakatama mu cituntulu, umutende na Lesa. Muli ifyo, Imfumu Davidi, uwa bulwi waishibikwa, alembele ukuti: “Ndesendamo mutende, na kabili ndelaalo tulo; pantu imwe, mwe Yehova, nelyo ndi neka munengo kwikalo mutelelwe.—Ilumbo 4:8.
Icitendekelo Cawaminako ica Mutende
12. Ni shani fintu Israele mu kulekelesha akeene umutende na Lesa?
12 Mu kupelako, Ulubuto ulo lwali no kubwesha umutende wakumanina lwalifikile mu buntu bwa kwa Yesu, kabili pa kufyalwa kwakwe bamalaika baimbile ukuti: “Kube ubukata kuli Lesa umwapulishamo, na pano nse pabe umutende mu bantu abo abekelwamo.” (Luka 2:14) Yesu amoneke muli Israele, lelo te mulandu no kuba pe samba lya cipingo ca kwa Lesa, lulya luko lonse lwalimukeene no kumutwala ku bena Roma ku kwipaiwa. Mu kwipipa pa ntanshi ya mfwa yakwe, Yesu alilile Yerusalemu, ukusoso kuti: “Iye, nga waishiba iwe wine muli buno bushiku ifileto mutende! Lelo nomba fyafiswa ku menso yobe.” (Luka 19:42; Yohane 1:11) Pa mulandu wa kukaana Yesu, Israele alufishe umupwilapo umutende wakwe na Lesa.
13. Ni nshila nshi iipya Yehova aimikile umuntu ku kusanga umutende na Wene?
13 Nangu ni fyo, imifwaile ya kwa Lesa tayapumfyanishiwe. Yesu alibuushiwe ukufuma ku bafwa, kabili atambike kuli Yehova umutengo wa bumi bwakwe ubwapwililika nge cilubula ca bantunse ba mitima yalungama. (AbaHebere 9:11-14) Ilambo lya kwa Yesu lyabele inshila ipya kabili iyawaminako iya bantunse—bonse babili abena Israele ba cifyalilwa na Bena fyalo—ukusanga umutende na Lesa. Muli kalata yakwe ku Bena Kristu mu Roma Paulo asosele ukuti: “[Twali] abawikishishiwa kuli Lesa pa mulandu wa mfwa ya Mwana wakwe ilyo twali abalwani.” (Abena Roma 5:10) Mu mwanda wa mwaka uwa kubalilapo, abo abacitile umutende muli iyi nshila balisubilwe no mupashi wa mushilo ku kuba abana bapokelelwa aba kwa Lesa kabili ifilundwa fya luko lupya ulwa ku mupashi ifyaleitwa “Israele wa kwa Lesa.”—Abena Galatia 6:16; Yohane 1:12, 13; 2 Abena Korinti 1:21, 22; 1 Petro 2:9.
14, 15. Langilila umutende wa kwa Lesa, kabili londolola ifyo ucingilila Abena Kristu nelyo fye lintu bali ifya kutontapo ubulwani bwa kwa Satana.
14 Aba bena Israele ba ku mupashi abapya bali no kuba ica kutontapo ca kusansa ica bulwani ukufuma kuli Satana ne calo cakwe. (Yohane 17:14) Nangu cibe fyo, bali no kukwata “umutende, . . . ukufuma kuli Lesa Shifwe na Kristu Yesu Shikulwifwe.” (2 Timote 1:2) Yesu abebele ukuti: “Ifi fintu nalanda kuli imwe, ukuti mukabe no mutende muli ine. Pano isonde mumono bucushi, lelo tekeni imitima. Ine nincimfya aba pano isonde.”—Yohane 16:33.
15 Uyu e mutende uwaafwile Paulo na Bena Kristu banankwe ukushipikisha te mulandu na mafya balolenkene na yo. Cibelebesha ukwampana kwa cibote, ukwa kumfwana na Lesa ukwalengelwe ukucitikako ukupitila mwi lambo lya kwa Yesu. Upeela uwaukwata umutende wa mutalalila uwa muntontonkanya pantu aba uwaibukila ulwa kwangwako kwa kwa Yehova. Umwana uulelelwe mu maboko ya kwa wishi wakwato kutemwa akwata ukuyumfwa kwapalako ukwa mutende, ubushininkisho bwabulo kutwishika ubwa kuti alebebetwa na umo uumusakamana. Paulo akoseleshe abena Filipi ukuti: “Mwisakamikwa nangu kamo, lelo mu fintu fyonse lekeni ifya kulomba fyenu fiishibikwe kuli Lesa mu kupepa no kupaapaata pamo no kutootela; no mutende wa kwa Lesa uwapulamo mu kwiluka konse, wakulalinde mitima yenu na mapange yenu muli Kristu Yesu.”—Abena Filipi 4:6, 7.
16. Ni shani fintu umutende na Lesa waambukile ukwampana kwa umo no munankwe ukwa Bena Kristu ba mu mwanda wa myaka wa kubalilapo?
16 Ica kufumamo cimo ica kulufya kwa muntu umutende na Lesa cali lupato no kukanaumfwana. Ku Bena Kristu ba mu mwanda wa myaka uwa kubalilapo, ukusanga umutende na Lesa kwafuminemo icapusanininako fye: umutende no kwikatana pa kati ka bene beka, cintu Paulo aitile “icikakilo ca mutende.” (Abena Efese 4:3) ‘Bali aba mutima umo kabili baikele mu mutende, kabili Lesa wa kutemwa no mutende ali pamo na bo.’ Mu kulundapo, bashimikile “mbila nsuma iya mutende,” iyo iyali, mu kukabilwa, imbila nsuma iye pusukilo ku ‘fibusa fya mutende,’ abo abankulako ku mbila nsuma.—2 Abena Korinti 13:11; Imilimo 10:36; Luka 10:5, 6.
Icipingo ca Mutende
17. Cinshi ico Lesa acita na bantu bakwe mu kasuba kesu?
17 Bushe umutende wa musango uyo kuti wasangwa ilelo? Ee, kuti wasangwa. Ukutula pa kwimikwa kwa Bufumu bwa kwa Lesa pe samba lya kwa Yesu Kristu wakatamikwa mu 1914, Yehova alilonganika abashalapo aba kwa Israele wa kwa Lesa ukufuma muli ici calo kabili alicita icipingo ca mutende na bene. Muli ifyo aisushishe ubulayo bwakwe ubwacitilwe ukupitila muli kasesema Esekiele ukuti: “Nkapinga kuli bene ne cipingo ca mutende, icikabe cipingo ca muyayaya kuli bene; nkabekalika no kubafusha, kabili nkabiko mwashila mwandi mu kati kabo umuyayaya.” (Esekiele 37:26) Yehova acitile ici cipingo na Bena Kristu basubwa abo, ukupala bamunyinabo mu mwanda wa mwaka uwa kubalilapo, babelesha icitetekelo mwi lambo lya kwa Yesu. Abasangululwa ku kukowela kwa ku mupashi, baliipeela kuli Shibo wa mu mulu kabili balaibikilishako ku kukonka amafunde yakwe, mu kumonekesha nga nshi pa kutungulula ukushimikila kwa mu kusaalala kwa calo ukwa mbila nsuma iya Bufumu bwaimikwa ubwa kwa Lesa.—Mateo 24:14.
18. Ni shani fintu bamo pa kati ka nko baankulako lintu bailwike ukuti ishina lya kwa Lesa lyaba pali Israele wa kwa Lesa?
18 Ubusesemo butwalilila ukuti: “Ica kwikalamo candi cikaba pali bene; na ine nkaba Lesa wabo, na bo bakaba abantu bandi. E po inko shikeshibilo kuti ni ne Yehova uushisha Israele.” (Esekiele 37:27, 28) Mu kumfwana ne ci, imyanda ya makana, ee, amamilioni, ukufuma “mu nko” balishiba ukuti ishina lya kwa Yehova lyaba pali Israele wa kwa Lesa. (Sekaria 8:23) Ukufuma mu nko shonse, balikonkomokela ku kubombela Yehova mu kuba no lo luko lwa ku mupashi, ukupanga “ibumba likalamba” ilyamwenwa kabela mu Ukusokolola. Pa kuba “[nabasamba] amalaya yabo, no kuyabuutusha mu mulopa wa Mwana wa mpaanga,” bakapusunsuka ubucushi bukalamba ukwingila mu calo cipya ica mutende.—Ukusokolola 7:9, 14.
19. Mutende nshi abantu ba kwa Lesa baipakisha ilelo?
19 Capamo, Israele wa kwa Lesa ne bumba likalamba baipakisha umutende wa ku mupashi uwalingana no mutende waipakishe Israele pe samba lya Mfumu Solomone. Ukukuma kuli bene, Mika aseseme ukuti: “Bakasuke abafule mpanga shabo shibe baplao, na mafumo yabo yabe ifya kutungwilako imiti; uluko talwakasumbwile ku luko lunankwe ulupanga, nangu kusambilila kabili ubulwi. Bakekalo muntu onse mwi samba lya mwangashi wakwe, kabili mwi samba lya mukunyu wakwe, tapakabe na wa kututumya.” (Mika 4:3, 4; Esaya 2:2-4) Mu kumfwana ne ci, balifutatila inkondo no kukansana, mu cimpashanya balifula impanga shabo ukuba baplao na mafumo yabo ukuba ifya kutungwilako imiti. Muli ifyo, baipakisha bumunyina bwa mutende ukupulinkana ubwikashi bwabo ubwa pa kati ka nko, te mulandu no luko lwabo, ululimi, umushobo, nelyo icikulilo ca kwangalila pamo. Kabili bacankilwa mu kushininkisha kwa kusakamana kwa kubebeta pali bene ukwa kwa Yehova. ‘Takwaba uubatutumya.’ Mu cine cine, ‘Yehova umwine alipeela ubukose mu cituntulu ku bantu bakwe. Yehova umwine alipaala abantu bakwe no mutende.’—Ilumbo 29:11.
20, 21. (a) Mulandu nshi tufwile ukubombela pa kubakilila umutende wesu na Lesa? (b) Cinshi twingasosa pa lwa kubombesha kwa kwa Satana ku kupasa umutende wa bantu ba kwa Lesa?
20 Pamo nga mu mwanda wa myaka uwa kubalilapo C.E., nangu cibe fyo, umutende wa babomfi ba kwa Lesa waliluminisha ubulwani bwa kwa Satana. Ukupooswa ukufuma mu mulu pa numa ya kwimikwa kwa Bufumu bwa kwa Lesa mu 1914, Satana ukutule lyo alalwa “na basheleko ku bufyashi bwa [lubuto lwa mwanakashi].” (Ukusokolola 12:17) Nelyo fye ni mu kasuba kakwe, Paulo asokele ukuti: “Ukushomboka kwesu te ku buntunse bwa mulopa no mubili, lelo . . . ku fimipashi fya bubifi ifya mu lwelele.” (Abena Efese 6:12) Mu kuba na Satana nomba ukubikwa mu bwina mupalamano bwe sonde, uko kusoka kuli ukwe pamfya.
21 Satana alibomfya umucenjelo uuli onse untu engabomfya mu kubombesha kwakwe ku konaula umutende wa bantu ba kwa Lesa, lelo alifilwa. Ku numa mu 1919, takwali nelyo fye ni 10,000 abaibikilisheko ku kubombela Lesa mu busumino. Ilelo, kuliko ukucila pa mamilioni yane abalecimfye calo ukupitila mu citetekelo cabo. (1 Yohane 5:4) Kuli aba, umutende na Lesa no mutende kuli umo no munankwe waba wa cine cine, nge fyo bashipikisha ubulwani bwa kwa Satana no lubuto lwakwe. Lelo mu mimwene ya ubu bulwani, kabili ukulanguluka ukukanapwililika kwesu kwine ne “nshita ishayafya” isho tuleikalamo, tulingile ukubomba mu mukoosha ku kubakilila umutende wesu. (2 Timote 3:1) Mu cipande cilekonkapo, tukamona ico ici cibimbamo.
Bushe Kuti Walondolola?
◻ Mulandu nshi umuntu mu kutendekelako alufishe umutende wakwe na Lesa?
◻ Kuli Israele, ni pali cinshi umutende na Lesa wali no mwa kupelela?
◻ Cinshi umutende na Lesa washimpwapo ilelo?
◻ Cinshi caba “umutende wa kwa Lesa” uulinde mitima yesu?
◻ Mapaalo nshi ayalundwapo tuipakisha nga twakwata umutende na Lesa?