Mga Nakapabiling Buhi sa Desyerto sa Namib
Sinulat sa koresponsal sa Pagmata! sa Habagatang Aprika
ANG Kaokoland ug Damaraland luag kaayong mga rehiyon nga nagsaylob sa amihanang bahin sa Desyerto sa Namib sa Aprika. “Nawalang mga kalibotan nga pila ray nakapribilehiyo sa pagtaak hangtod sa dili pa lang dugay,” mao ang pagbatbat niana kanila ni Clive Walker diha sa iyang librong Twilight of the Giants. Kini ang puy-anan sa mao ray tinuod nga mga elepante sa desyerto sa kalibotan.
Tingalig adunay menos sa usa ka gatos nianang mga higanteha nga nahibilin ning maong mga rehiyon. Menos sa 15 sentimetros ang motulo nga ulan sa kada tuig, ug usahay dili motulo ang ulan sa daghan nga katuigan. Sa unsang paagi mapatagbaw sa mga elepante ang ilang kauhaw ug ang ilang pagkadakog kaon?
Pagpaayon sa Desyerto
Ang mga elepante unang narekord sa kasadpang Namib niadtong 1895, ug ang ebidensiya nagpaila nga sila nagkinabuhi sa desyerto sa daghan nga mga kaliwatan. Panahon sa bag-o pang ugang yugto sa dihang wala moulan ug lima ka tuig, ang mga elepante nagpabilin sa desyerto, ug kutob sa matino, walay hamtong namatay ingong laktud nga resulta sa hulaw, bisan tuod daghan kaayong kudu, gemsbok (oryx), ug zebra sa bukid, ingon man pila ka nati sa elepante, nangamatay. “Ang mga elepante,” mihinapos si Mitch Reardon diha sa iyang librong The Besieged Desert, “nahilakip sa labing makapaayon-ayon nga mga linalang sa yuta.”
Bisan pag ang mga agianan sa suba sa Kaokoland sagad uga, ang tubig gikan sa silangang pangpang mosuhot agi sa ilalom sa balas, ug pahimuslan kini sa mga elepante. Magkubkob ug maghupot silag mga atabay sa tubig pinaagi sa pagpangubkob diha sa balas sa agianan sa suba. Ang tubig mosuhot paingon sa maong mga atabay, ug sa dihang ang mga elepante matagbaw na sa pag-inom, sa literal libolibong ubang kahayopan, kalanggaman, ug insekto mogamit sa samang mga atabay ug makapabiling buhi.
Kay ang mga elepante hingaon kaayog mga talamnon, nga magkinahanglan ug kapin sa 100 kilos sa usa ka adlaw, ang pipila maghunahuna tingali nga sila nagadaot sa ekolohiya sa rehiyon. Apan matikdi kining pahayag sa usa ka ilado nga awtoridad, si Dr. Anthony Hall-Martin, diha sa librong Elephants of Africa: “Ang mga elepante diha sa malunhaw nga tropiko magpukan ug tibuok nga kakahoyan tungod lang sa dili mas maayong hinungdan kay sa pagkab-ot sa pila ka dahon, apan ang ilang desyertong mga katumbas tagsa rang maglumpag o magpukan sa kakahoyan. Kon buhaton nila kana, sa dili madugay wala nay mahibilin kanila aron makaon. Hinunoa, matag tipik sa dahon nga mapungil ginakaon ug lugos kita makakitag labaw sa pila ra ka dahon nga nayatakan ug nausik.”
Sa tinuod ang elepante sa desyerto nagpasiugda sa pagtubo sa kakahoyan. Usa sa ilang paboritong mga kalan-on mao ang kahoyng akasya, ug sa tingpanahon daghan kaayong bunga sa akasya ang ginakaon. Inig-agi sa maong mga liso sa sistema sa hilisanan, ang gahing mga liso mahumok, dayon ikalibang ug ideposito sa tapok sa init, punog-sustansiyang tai, nga andam sa pagturok sa dihang sa kataposan moulan. Busa, uban sa tabang sa mga elepante, ang mga akasya epektibong mailisan diha sa dili-matapos nga siklo sa ekolohiya.
Ang Paghinumdom Mao ang Pagpabiling Buhi
Tingali nakadungog ka sa panultihon, “Ang elepante dili gayod malimot.” Hisgotan nato kon sa unsang paagi mapadapat kini sa paagi sa kinabuhi sa mga elepante sa desyerto. Sila adunay ugmad kaayong panabot sa pamilyahanong kinabuhi, sa panagtipon, ug ang usa ka nati motipon sa iyang inahan abot sa pulo ka tuig, dugay nga yugto sa pagkabata kon itandi sa ubang susohang hayop ug ikaduha lang sa mga tawo.
Panahon sa maong pagkabatan-on, ang nati makig-uban sa mga elepante sa lainlaing mga edad, nga magtuon gikan kanila sa mga sekreto kon unsaon sa pagpabiling buhi diha sa mabangis nga silinganan. Siya pakitaan kon asa ug kon unsaon pagkaplag ug tubig, kon unsang mga tanoma ang kan-on ug kanus-a ang ilang panahon. Ug siya tudloan kon unsaon paglikay sa tawo. Mao kining pondo sa pagtulon-an ug kahibalo nga dili gayod hikalimtan sa batang elepante inigdangat niya sa pagkahamtong. “Sa panahon sa hulaw,” misaysay si Reardon, “ang memorya ug kasinatian sa usa ka elepante tingali mao ang sekreto sa pagpabiling buhi.”
Ang paagi sa kinabuhi sa elepante gibase sa katilingbang matriarkanhon, ug usa ka pangunang bahin sa pagpabiling buhi sa panon sa walay duhaduha mao ang gulang bayeng elepante. Siya manguna sa iyang pamilya, ug sa panon, sa pagpangitag tubig ug pagkaon. Sa tingali 50 anyos sa kinabuhi, matigom niya ang kahibalo kon unsaon pagpabiling buhi. Pinaagi sa iyang pagpanguna ug panig-ingnan, kini ipasa ngadto sa mga batabata sa panon. Busa, ang pagpatay sa mga mangingilot ug gulang nga bayeng elepante nagkahulogan sa pagkawala sa usa ka librarya sa reperensiya sa mga kasayoran sa pagpangitag pagkaon.
Si Garth Owen-smith, sa Namibia Wildlife Trust, nag-ingon mahitungod niining mga elepante sa desyerto sa Namib: “Hinumdomi . . . , kita wala lang maghisgot mahitungod sa bisan unsang ihalas nga kahayopan. Kini sila maoy mga elepante sa desyerto . . . Ang kombinasyon . . . dili hikaplagan sa bisan haing laing dapit sa kalibotan. . . . Pagkausik, pagkadakong kawalad-on sa siyensiya ug sa kalibotan kon tugotan sila nga mapuo.” Bisan pa niana, kining mga higanteha dili dali nga mahanaw gikan sa talan-awon sa ilang piniling pinuy-anan. Dili lang sila kinalabwang mapaayon-ayonon kondili sila usab labing nasangkapan sa pagpabiling buhi.
Ubang mga Sekreto sa Pagpabiling Buhi
Kon duol ka sa usa ka panon—siyempre, sa direksiyon sa huyop sa hangin—makapaniid ka sa laktud sa pipila sa ilang mga sekreto sa pagpabiling buhi. Mamatikdan nimo nga sila moalirong sa mabaw nga lungag sa pinong balas, nga magtipak sa yuta pinaagi sa ilang atubang nga tiil, nga magkuha sa humil nga abog diha sa ilang sungo ug maghuyop niana sa katibuk-an nilang mga lawas, hangtod nga sila mahimong kaamgid na sa abuhong mga multo. Sa imong hunahuna tungod ba kana kay gusto nila nga tan-awong hugaw? Halayo niana. Ang putos nga abog, samag pinong polbos talcum, magpabugnaw sa panit ug magsalipod niana batok sa mapintas nga adlaw.
Kon magpabilin kang hilom kaayo, imong makita ang panon nga mamahulay human sa pagpamolbos. Nagpahulay, nga mao, gawas sa dagkong mga dalunggan. Sud-onga sa unsang paagi sila sa kanunay nagalihok sa hinay nga pagpamaypay. Gawas nga magpalihok sa hinay nga huyohoy, nga kahinangpan sa kanunay, ang dugo nga moagi sa sistema sa nag-igdal nga kaugatan diha sa mga dalunggan mabugnawan ug abot sa 6 degrees Celcius. Kining mas bugnaw nga dugo dayon palatayon sa tibuok dako kaayong lawas ug balik na usab sa mga dalunggan. Manghinaot ka ba usahay nga ikaw usab may usa ka tinukod-daang air conditioner?
Tingali sa pagkakaron ang imong mga tiil nanghawuy gumikan sa paghinupo? Sud-onga kon giunsa nianang dakong sungohan didto pagpapahulay sa iyang mga tiil. Tan-awa giunsa niya sa kaelegante pagpiko ang iyang atubang nga tuhod, nga gibalanse ang tiil ibabaw sa mga kuko sa tudlo sa tiil. Gipapahulay niya ang pinakahanig sa iyang tiil. Usahay ihinambid sa mga elepante ang ilang mga tiil sa likod sa kataw-anan nga estilo, nga samag usa nga naghirag sa usa ka baston.
Laing katingad-ang batasan gihulagway sa kaatbang nga panid. Tan-awa ang linging bato nga gipaligid sa elepante ilalom sa iyang tiil. Gihunahuna nga kini moparelaks sa mga pinakahanig sa gihawuy nga mga tiil, sama kaayo sa paagi nga masaheon tingali sa podiatrista ang lapalapa sa nanakit nga tiil sa usa ka pasyente. Kinahanglang hinumdoman nimo nga ang panon tingali nakabaktas ug daghang milya, ug kini sila daw pipila sa mga paagi sa paghupay sa kahago sa ilang mga pinakahanig sa tiil.
Unsa ka Taas ang Ilang Kinabuhi?
Bisan pag makalabang sa kinaiyanhong mga kapeligrohan sa ilang silinganan, ang mga higante sa desyerto makalabang ba usab sa paghilabot sa ilang bugtong manunukob, ang tawo? Daw oo. Ang lokal nga mga nitibo nalangkit karon sa pagpreserbar sa ilang kaugalingong kinaiyanhong kahinguhaan.
Sumala sa magasing African Wildlife, usa ka kampanya sa edukasyon sa konserbasyon nga gisugdan sa Namibia Wildlife Trust “misangpot nga bug-os gidili sa Damara ug Herero nga mga pangulo sa tribo ang pagpangayam diha sa rehiyon.” Ang Wildlife Trust nakabaton usab ug suportar gikan sa Himba nga mga pangulo sa Kaokoland, kinsa nagtudlo sa ilang mga katribo ingong mga magbalantay sa ihalas nga kahayopan.
Kining positibong pagsuportar sa tradisyonal nga mga lider misangpot sa mga pagbati sa garbo sa tribo sa ilang kinaiyanhong kinabuhing lasangnon. “Sa unang panahon sa kinse anyos,” nagtaho ang African Wildlife, “ang gidaghanon sa elepante ug sa itom nga rhinoceros niining matahom ug madanihong rehiyon miuswag.” Ang usa makalaom lamang nga mopadayon kining kaikag sa ilang ihalas nga kahayopan.
Nan, sa pagkatinuod, kining mga suroyan sa walay-tubig nga kamingawan mosuroysuroy ug dugay pa sa batoong pastohan sa ilang pinili nga pinuy-anan. Tungod sa ilang mga kinaiyanhong agda ug tinukod-daang mga gamit sa pagpabiling buhi, sila mao ang tinuod nga mga makapabiling buhi sa desyerto sa Namib.
[Hulagway sa panid 25]
Ang mga elepante maghupot ug mga atabay sa tubig pinaagi sa pagkubkob sa balas sa agianan sa suba
[Hulagway sa panid 26]
Paligiron sa mga elepante ang linging bato ilalom sa tiil, dayag aron sa pagrelaks sa pinakahanig sa ilang tiil
[Credit Line]
Kortesiya ni Clive Kihn