FILISTIA, FILISTEHANON

Nagkobre sa usa ka luna gikan sa usa ka dapit duol sa Jope sa A hangtod sa Gaza sa H, ang Filistia may gitas-ong mga 80 km (50 mi) ubay sa Dagat Mediteranyo (Ex 23:31) ug miabot ug mga 24 km (15 mi) pailaya. Dayag nga ang “dagat sa mga Filistehanon” nagtumong sa bahin sa Mediteranyo nga maoy utlanan sa baybayon sa Filistia. Ang mga bungdo sa pinadpad nga balas ubay sa baybayon nakaabot sa yuta sa igoigong gilay-on, usahay moabot ug mga 6 km (3.5 mi). Gawas pa niini, ang rehiyon maoy tabunok ug nagpatunghag mga tanom nga lugason, kaolibohan, ug mga bungahoy.

Sulod sa dakong bahin sa yugto sa Hebreohanong Kasulatan, giokupar sa mga Filistehanon ang patag daplin sa baybayon ug sila maoy lakip sa dayag nga mga kaaway sa Israel. (Isa 9:12; 11:14) Usa ka dili-tinuli (2Sa 1:20), daghag-diyos nga katawhan (Huk 16:23; 2Ha 1:2; tan-awa ang BAAL-ZEBUB; DAGON), ang mga Filistehanon matuotuohong mokonsulta sa ilang mga saserdote ug mga tigpanag-an aron makahimog mga desisyon. (1Sa 6:2; itandi ang Isa 2:6.) Ug ang ilang mga manggugubat, sa dihang moadto sa pagpakiggubat, magdalag mga idolo sa ilang mga diyos. (2Sa 5:21) Sulod sa ilang yuta, nga nailhan ingong Filistia (Ex 15:14; Sal 60:8; 87:4; 108:9; Isa 14:​29, 31), nahimutang ang mga siyudad sa Gaza, Askelon, Asdod, Ekron, ug Gat. Sa kasiglohan ang matag usa niini nga mga siyudad gimandoan sa usa ka kaabin nga ginoo.​—Jos 13:3; 1Sa 29:7; tan-awa ang MAGKAABIN NGA MGA GINOO.

Kasaysayan. Ang pulo sa Creta (sagad gituohan nga mao ra ang Captor), bisan tuod dili gayod ang orihinal nga pinuy-anan sa mga Filistehanon, mao ang dapit nga gikan niana sila milalin ngadto sa kabaybayonan sa Canaan. (Jer 47:4; Am 9:7; tan-awa ang CAPTOR; CRETA.) Dili matino kon kanus-a nagsugod kini nga paglalin. Apan, sukad pa sa panahon ni Abraham ug sa iyang anak nga si Isaac, ang mga Filistehanon nagpuyo na sa Gerar sa habagatan sa Canaan. Sila may hari, si Abimelek, ug may kasundalohan nga ubos sa pagmando sa usa nga ginganlan ug Picol.​—Gen 20:​1, 2; 21:32-34; 26:1-18; tan-awa ang ABIMELEK Num. 1 ug 2.

Ang pipila misupak sa mga paghisgot sa Genesis nga ang Canaan mao ang pinuy-anan sa mga Filistehanon, nga nangatarongang ang mga Filistehanon wala mopuyo didto hangtod sa ika-12 nga siglo W.K.P. Apan kini nga pagsupak walay lig-ong pasukaranan. Ang New Bible Dictionary nga giedit ni J. Douglas (1985, p. 933) nag-ingon: “Sanglit ang mga Filistehanon wala hisgoti diha sa sekular nga mga inskripsiyon hangtod sa ika-12 nga siglo WK, ug walay arkeolohikanhong mga kaplag nga naglangkit kanila nga makaplagan una pa niining panahona, daghang komentarista ang nagsalikway sa mga paghisgot kanila sa panahon sa mga patriarka ingong dili uyon sa kronolohiya.” Apan, aron ipakita nga ang maong ideya dili husto, gihisgotan ang ebidensiya nga dihay dakong pag-uswag sa negosyong Aegeanhon sukad pa niadtong mga ika-20 nga siglo W.K.P. Gipakita nga bisag ang usa ka partikular nga grupo wala hisgoti diha sa mga inskripsiyon sa ubang mga nasod tungod kay kini dili prominente, wala kini magpasabot nga ang maong grupo wala maglungtad. Ang nakab-ot nga konklusyon sa New Bible Dictionary mao: “Walay katarongan nga ang gagmayng grupo sa mga Filistehanon dili lakip sa unang Aegeanhong mga negosyante tungod lamang kay sila dili prominente, maong sila dili mamatikdan sa mas dagkong mga estado.”

Sa dihang mibiya ang Israel sa Ehipto niadtong 1513 W.K.P., wala dad-a ni Jehova ang mga Israelinhon agi sa Filistia (ang labing laktod nga dalan gikan sa Ehipto paingon sa Yutang Saad), kay basig sila mawad-an ug kadasig tungod kay sila makiggubat dayon ug makahukom nga mobalik na lang sa Ehipto. (Ex 13:17) Lagmit dili isipon sa mga Filistehanon nga ang nagsingabot nga milyonmilyong Israelinhon maoy mga langyaw lamang nga moagi diha sa ilang yuta. Sila niadtong panahona nahiluna na nga katawhan, samtang ang rehiyon sa Sinai diin gidala ni Jehova ang Israel maoy sa dakong bahin gipuy-an pa sa tigbalhinbalhin nga mga tribo, ug daghang mga rehiyon niini nga wala pa mapuy-i ang mahimong agian sa Israel diin sila dili makaengkuwentro ug dihadiha nga panaggubat.

Sa panahon nga ang tigulang nga si Josue nagbahinbahin sa yuta sa K sa Jordan, ang mga teritoryo sa mga Filistehanon wala pa gihapon matandog sa pagpanakop. (Jos 13:​2, 3) Apan sa ulahi ang mga tawo sa Juda nag-ilog sa tulo ka pangunang siyudad sa mga Filistehanon, ang Gaza, Askelon, ug Ekron. Bisan pa niana, dili kini bug-os nga kadaogan, kay ang Juda “wala makapapahawa sa mga molupyo sa ubos nga patag, tungod kay sila may mga karong iggugubat nga tinaoran ug puthawng mga sanggot.”​—Huk 1:​18, 19.

Sa panahon sa mga Maghuhukom. Sulod sa katuigan human niadto, ang pagpabilin sa mga Filistehanon ug sa ubang katawhan diha sa Canaan nagsilbing pagsulay sa pagkamasinugtanon sa Israel kang Jehova. (Huk 3:​3, 4) Sa makadaghan sila napakyas niini nga pagsulay tungod sa ilang pagsagop sa bakak nga pagsimba. Busa gitugyan ni Jehova ang mga Israelinhon ngadto sa ilang mga kaaway, lakip sa mga Filistehanon. (Huk 10:6-8) Apan sa dihang sila mituaw kaniya alang sa tabang, siya maluluy-ong nagpatindog ug mga maghuhukom aron sa pagluwas kanila. (Huk 2:18) Usa niini nga mga maghuhukom, si Samgar, nagpatay ug 600 ka Filistehanon ginamit lamang ang usa ka igtutugsok sa baka. (Huk 3:31) Katuigan sa ulahi, ingon sa gitagna sa wala pa siya mahimugso, si Samson ‘nanguna sa pagluwas sa Israel gikan sa kamot sa mga Filistehanon.’ (Huk 13:1-5) Ang ebidensiya sa kadako sa paggahom sa mga Filistehanon sa sayong bahin sa pagkamaghuhukom ni Samson makita sa pagkaagi nga, aron malikayan ang kasamok, ang mga tawo sa Juda sa usa ka higayon nagtugyan gani kang Samson ngadto kanila.​—Huk 15:9-14.

Ang manalagnang si Samuel nakasaksi sa pagdaogdaog nga gihimo sa mga Filistehanon ug siya mitabang usab sa pagpildi kanila. Samtang siya nag-alagad sa tabernakulo sa Shilo sa kataposang bahin sa pagkamaghuhukom sa Hataas nga Saserdoteng si Eli, ang mga Filistehanon nagpatay sa mga 4,000 ka Israelinhon sa dapit sa Apek ug Ebenezer. Unya ang mga Israelinhon nagdala sa sagradong Arka ngadto sa panggubatan, nga naghunahuna nga kini mohatag kanilag kadaogan. Gipangusgan sa mga Filistehanon ang ilang pagpakiggubat. Katloan ka libo ka Israelinhon ang napatay, ug nailog ang Arka. (1Sa 4:1-11) Ang mga Filistehanon nagdala sa Arka ngadto sa templo sa ilang diyos nga si Dagon didto sa Asdod. Duha ka higayon nga nahiumod ang nawong niini nga diyos. Sa ikaduhang higayon ang idolo mismo naputolputol. (1Sa 5:1-5) Unya ang Arka gipadala ngadto sa lainlaing siyudad sa mga Filistehanon. Sa bisan diin nga siyudad nga kini gidala, dihay kaguliyang ug kamatay. (1Sa 5:6-12) Sa kataposan, pito ka bulan human kini mailog, ang Arka gibalik ngadto sa Israel.​—1Sa 6:1-21.

Mga 20 ka tuig sa ulahi (1Sa 7:2), ang mga Filistehanon miasdang batok sa mga Israelinhon nga nagtigom sa Mizpa alang sa pagsimba tungod sa sugo ni Samuel. Niining higayona gipaguliyang ni Jehova ang mga Filistehanon, nga nagpaarang sa iyang katawhan sa pagbuntog kanila. Sa ulahi, “ang mga siyudad nga nakuha sa mga Filistehanon gikan sa Israel nahibalik sa Israel gikan sa Ekron hangtod sa Gat.”​—1Sa 7:5-14.

Paghari ni Saul hangtod sa pagsakop ni David. Apan, kini wala magpahunong sa mga kalisod nga giantos sa Israel tungod sa mga Filistehanon. (1Sa 9:16; 14:47) Mopatim-aw nga sa wala pa maghari si Saul sila nakatukod na ug mga garison diha sa teritoryo sa Israel. (Itandi ang 1Sa 10:5; 13:1-3.) Ang mga Filistehanon kusganon gayod nga nagdili sa mga Israelinhon sa pagbaton ug kaugalingong mga mananalsal, sa ingon nagpugong kanila sa paghimog mga hinagiban. Kini nagpugos usab sa mga Israelinhon sa pag-adto kanila aron magpabaid sa ilang mga kasangkapan sa pagpanguma. (1Sa 13:19-22) Ang kahimtang grabe kaayo nga bisan gani ang mga Hebreohanon midapig sa mga Filistehanon batok sa mga isigka-Israelinhon. (1Sa 14:21) Bisan pa niana, pinaagi sa tabang ni Jehova, sa unang dakong pagpakiggubat ni Saul batok sa mga Filistehanon ang Israel nagpukan kanila gikan sa Mikmas hangtod sa Aijalon.​—1Sa 13:1–​14:31; tan-awa ang MIKMAS.

Sa ulahi, sa dihang nakabawi na gikan niini nga kapildihan, ang mga Filistehanon nagtigom sa ilang kasundalohan aron sa pagpakiggubat sa Israel. Ang duha ka panon sa kasundalohan nagpahimutang diha sa magkaatbang nga kiliran sa Ubos nga Patag sa Elah, didto sa Juda. Buntag ug gabii, sulod sa 40 ka adlaw, ang manggugubat nga si Goliat migula gikan sa kampo sa mga Filistehanon ug naghagit sa Israel sa pagpadalag usa ka tawo nga makig-away kaniya. (1Sa 17:1-10, 16) Kini nga hagit gitubag sa magbalantay sa karnero nga si David, kinsa nagpukan kang Goliat pinaagi sa usa ka bato gikan sa iyang lambuyog ug naggamit sa kaugalingong espada ni Goliat sa pagpatay kaniya. (1Sa 17:48-51) Unya ang mga Israelinhon migukod sa nangalagiw nga mga Filistehanon, nagpukan kanila hangtod sa mga siyudad sa Gat ug Ekron.​—1Sa 17:​52, 53.

Human niadto si David nagpadayon sa pagpakiggubat nga malamposon batok sa mga Filistehanon. Inigpauli niya gikan sa pagpakiggubat, ang mga babaye, ingong pagsaulog sa kadaogan, moingon: “Si Saul nakapatay sa iyang linibo, ug si David sa iyang tinagpulo ka libo.” (1Sa 18:5-7; tan-awa usab ang 1Sa 18:25-27, 30; 19:8.) Kini misangpot sa pagpangabugho ni Saul kang David, nga sa kataposan miresulta sa pagkalagiw ni David aron sa pagluwas sa iyang kinabuhi. Siya mikalagiw ngadto sa Filistehanong siyudad sa Gat. (1Sa 18:​8, 9; 20:33; 21:10) Didto ang mga alagad ni Haring Akis daw nagtinguha sa pagpatay kang David. Apan pinaagi sa pagpakaaron-ingnon nga siya nabuang, siya nakabiya sa siyudad nga wala maunsa. (1Sa 21:10-15) Wala madugay human niadto si David, bisag gigukod pa gihapon ni Saul, nagluwas sa Judeanhong siyudad sa Keila gikan sa Filistehanong mga mangingilog. (1Sa 23:1-12) Ang pagsulong sa mga Filistehanon sa teritoryo sa Israel sa ulahi nagpugos kang Saul nga mohunong una sa paggukod kang David.​—1Sa 23:​27, 28; 24:​1, 2.

Tungod kay padayon nga gipangita ni Saul, si David mihukom pag-usab nga modangop sa Filistehanong teritoryo. Gidawat nga may pag-uyon ni Haring Akis sa Gat, gihatag kang David ang siyudad sa Ziklag. (1Sa 27:1-6) Usa o duha ka tuig sa ulahi, sa dihang ang mga Filistehanon nangandam sa pagpakiggubat batok sa kasundalohan ni Saul, si Haring Akis, kay nagtuo nga si David nahimong “lang-og taliwala sa iyang katawhang Israel,” nagdapit kaniya nga mouban sa pagpakiggubat. Apan ang ubang magkaabin nga mga ginoo sa mga Filistehanon walay pagsalig kang David, ug sa ilang pagpamugos, siya ug ang iyang mga tawo mibalik sa Filistia. Sa misunod nga pagpakiggubat batok sa Israel, ang mga Filistehanon bug-os nga nagmadaogon ug ilang napatay si Saul ug ang tulo sa iyang mga anak nga lalaki.​—1Sa 27:12; 28:1-5; 29:1-11; 31:1-13; 1Cr 10:1-10, 13; 12:19.

Sa dihang si David sa kataposan gidihogan ingong hari sa tibuok Israel, ang mga Filistehanon misulong sa Ubos nga Patag sa Repaim (sa HK sa Jerusalem) apan nakaagom ug makauulaw nga kapildihan. (2Sa 5:17-21; 1Cr 14:8-12) Ang misunod nga opensiba sa mga Filistehanon miresulta na usab ug kadaogan sa Israel. (2Sa 5:22-25; 1Cr 14:13-16) Sulod sa iyang paghari gisangka ni David ang daghang uban pang mga pagpakiggubat batok sa mga Filistehanon ug milampos sa pagbuntog kanila. Ugaling, sa usa niana ka higayon siya hapit mawad-i sa iyang kinabuhi.​—2Sa 8:1; 21:15-22; 1Cr 18:1; 20:4-8.

Sukad sa paghari ni Solomon. Sulod sa daghang katuigan human niana walay rekord sa pagpakiggubat batok sa mga Filistehanon. Ang anak nga lalaki ni David nga si Solomon nakapahimulos ug malinawong paghari (1037-998 W.K.P.), ug ang iyang pagmando miabot hangtod sa Filistehanong siyudad sa Gaza.​—1Ha 4:​21-25; 2Cr 9:26.

Mga 20 ka tuig human motungha ang napulo-ka-tribong gingharian, giokupar sa mga Filistehanon ang Gibeton, usa ka siyudad sa Dan. Samtang naningkamot nga mailog ang siyudad, si Haring Nadab sa Israel gipatay ni Baasa, kinsa mipuli kaniya sa paghari. (Jos 19:​40, 44; 1Ha 15:​27, 28) Ang Gibeton ubos gihapon sa pagmando sa mga Filistehanon sulod sa mga 24 ka tuig sa ulahi sa dihang si Omri, ang pangulo sa kasundalohan sa Israel, nagkampo batok niini.​—1Ha 16:​15-17.

Samtang naghari si Jehosapat (936-mga 911 W.K.P.), ang mga Filistehanon dayag nga nailalom kaniya, kay sila nagdalag mga gasa ug tributo. (2Cr 17:11) Apan, sa panahon sa pagmando sa iyang anak nga lalaki nga si Jehoram, ang mga Filistehanon ug ang mga Arabo misulong sa Juda ug nanguhag daghang inagaw gikan sa Jerusalem. Gibihag usab nila ang mga asawa ug mga anak nga lalaki ni Jehoram​—ang tanan gawas sa kinamanghoran nga si Jehoahaz. (2Cr 21:​16, 17) Mga dekada sa ulahi, ang Judeanhon nga si Haring Uzzias malamposong nakiggubat batok sa mga Filistehanon, nga nag-ilog sa Gat, Jabne, ug Asdod. Siya nagtukod pa gani ug mga siyudad diha sa Filistehanong teritoryo. (2Cr 26:6-8) Apan, sa paghari ni Ahaz nga apong lalaki ni Uzzias, ang mga Filistehanon nag-ilog ug mipuyo sa daghang Israelinhong mga siyudad gikan sa Negeb hangtod sa amihanang utlanan sa gingharian sa Juda. (2Cr 28:18) Ang anak nga lalaki ni Ahaz nga si Ezequias, ingong katumanan sa tagna nga gipahayag ni manalagnang Isaias (14:​28, 29), nagpukan sa mga Filistehanon hangtod sa Gaza.​—2Ha 18:8.

Matagnaong mga Paghisgot. Ang tagna ni Joel nagpakita nga tungod sa ilang pagbaligya sa “mga anak sa Juda” ug sa “mga anak sa Jerusalem” ngadto sa “mga anak sa mga Grego,” ang mga Filistehanon makasinati ug samang pagtratar. (Joe 3:4-8) Sanglit ang mga pulong ni manalagnang Joel mopatim-aw nga gisulat sa mga ikasiyam nga siglo W.K.P., ang mga kapildihan sa mga Filistehanon sa mga kamot ni Uzzias (2Cr 26:6-8) ug Ezequias (2Ha 18:8) maoy lakip sa katumanan niini nga tagna.

Apan, ang mas dakong katumanan miabot human mamalik ang mga Israelinhon gikan sa pagkadestiyero sa Babilonya. Ang komentarista nga si C. F. Keil nag-ingon: “Si Alejandrong Bantogan ug ang iyang mga manununod nagpagawas gikan sa ilang yuta sa daghang Hudiyong mga binilanggo sa gubat (itandi ang saad ni Haring Demetrio kang Jonatan, ‘Akong pagawason ang mga Judeanhon nga nahimong mga binilanggo, ug gihimong mga ulipon sa among yuta,’ Josephus, Ant. xiii. 2, 3), ug may mga bahin sa yuta sa Filistia ug Fenicia nga nailalom sa mga Hudiyo sulod sa usa ka panahon.” (Commentary on the Old Testament, 1973, Tomo X, Joel, p. 224) (Itandi ang Abd 19, 20.) Lain pa, giilog ni Alejandrong Bantogan ang Filistehanong siyudad sa Gaza. Daghan sa mga molupyo ang gipatay, ug ang mga nakalingkawas gibaligya ngadto sa pagkaulipon. Gipunting usab sa ubay-ubay pang mga tagna ang pagpahamtang sa panimalos ni Jehova batok sa mga Filistehanon.​—Isa 14:31; Jer 25:​9, 20; 47:1-7; Eze 25:​15, 16; Am 1:​6-8; Sof 2:5; Zac 9:5-7; alang sa mga detalye tan-awa ang ASDOD; ASKELON; EKRON; GAT; GAZA Num. 1.

Sa Ezequiel 16:​27, “ang mga anak nga babaye sa mga Filistehanon” gihulagway ingong naulawan tungod sa malaw-ayng panggawi sa Jerusalem. (Eze 16:2) Mopatim-awng tungod kini sa walay katumbas nga pagkadili-matinumanon sa Jerusalem ngadto sa iyang Diyos nga si Jehova, kay ang mga Filistehanon ug ang ubang katawhan hugot nga nangupot sa pagsimba sa ilang bakak nga mga diyos.​—Itandi ang Jer 2:​10, 11.